Dolna Noteć jako droga wodna stan i perspektywy rozwoju

Transkrypt

1 WIŚNIEWSKI Paweł 1 Dolna Noteć jako droga wodna stan i perspektywy rozwoju WSTĘP Polskie drogi wodne stanowią istotną część europejskiej sieci szlaków śródlądowych. Ich aktualny stan techniczny sprawia jednak, że są one wykorzystywane głównie do przewozów lokalnych [2, 3, 5]. Lata zaniedbań i systematycznie pogarszający się stan infrastruktury spowodowały, że udział żeglugi śródlądowej w przewozie ładunków w Polsce kształtuje się na poziomie ok. 0,5%, w przewozie pasażerów 0,1% [13]. Zgodnie z założeniami polityki transportowej państwa, transport wodny śródlądowy powinien odgrywać większą rolę w wybranych segmentach rynku, takich jak obsługa portów morskich, przewozy międzynarodowe w relacji z krajami sąsiednimi, czy transport towarów masowych na wybranych odcinkach [8]. Osiągnięcie tego celu jest jednak uwarunkowane przede wszystkim stanem dróg wodnych. Celem artykułu jest charakterystyka dolnej Noteci jako drogi wodnej oraz ocena możliwości wykorzystania jej potencjału przyrodniczego, gospodarczego i kulturowego na potrzeby rozwoju transportu i turystyki. 1. CHARAKTERYSTYKA RZEKI I WALORY PRZYRODNICZE Noteć należy do najważniejszych i najdłuższych rzek w Polsce. Stanowi największy, prawobrzeżny dopływ Warty, o długości 391 km i powierzchni dorzecza km 2 [7]. Według Celmera i Churskiego [1] rzeka powstała z połączenia dwóch cieków: Noteci Wschodniej, przepływającej przez Gopło, oraz Noteci Zachodniej (Małej Noteci), wypływającej z jeziora Niedzięgiel na Pojezierzu Gnieźnieńskim i przepływającej przez jezioro Pakoskie. Cieki te łączą się powyżej Pakości i, zataczając dwa wielkie łuki, płyną w kierunku Nakła. Noteć przepływa przez trzy województwa: kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i lubuskie. W jej biegu można wyróżnić dwa podstawowe odcinki: Noteć Górną od źródeł do Nakła nad Notecią, o długości 204 km, Noteć Dolną od Nakła nad Notecią do ujścia do Warty, o długości 187 km. Noteć Dolna przebiega równoleżnikowo w szeiej Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej, stanowiącej w pomorskiej fazie zlodowacenia północnopolskiego szlak odpływu wód lodowcoworzecznych na zachód. Dziś jest to potężny korytarz ekologiczny umożliwiający migrację gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Dolina Noteci na tym odcinku jest jedną z najlepiej zachowanych bagiennych dolin rzecznych w zachodniej Polsce, o niepowtarzalnych walorach krajobrazowych, nieprzeciętnej różnorodności gatunkowej roślin i zwierząt (zwłaszcza ptaków) oraz typów siedlisk przyrodniczych [4]. Dno doliny pokryte jest przez gleby hydrogeniczne, głównie torfowe torfowisk niskich. Rozwinęły się na nich zalewowe łąki i trzcinowiska, z płatami zakrzewień wierzbowych i zadrzewień łęgowych. Dolina Noteci na zachód od Nakła wykazuje duże uwilgotnienie, dzięki czemu poza występującą tu licznie wierzbą, znajdują się stanowiska topoli osiki i brzozy brodawkowatej oraz pojedynczo wierzba pięciopręcikowa, wierzba krucha, brzoza omszona i olsza czarna. Na podtapianych fragmentach łąk występują szuwary z trzciną pospolitą, mozgą, pałką szeolistną i wiązówką błotną. Spotkać tu można rzadkie w regionie fragmenty bogatych florystycznie łąk trzęślicowych i inne, nieużytkowane rolniczo zbiorowiska roślinne. Stosunkowo różnorodna jest ruń łąk użytkowanych kośnie [10]. 1 Katedra Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska, Instytut Geografii, Wydział Oceanografii i Geografii, Uniwersytet Gdański, p.wisniewski@ug.edu.pl 6621

2 W dolinie Noteci Dolnej znajdują się szczególnie cenne typy siedlisk przyrodniczych, uwzględnione w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej. Są to starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne, zalewane muliste brzegi rzeki, suche wrzosowiska, murawy kserotermiczne, niżowe murawy bliźniczkowe, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, ziołorośla nadrzeczne, łąki selernicowe, niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, kwaśne i żyzne buczyny, grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny, łęgowe lasy dębowowiązowo-jesionowe oraz ciepłolubne dąbrowy. O wyjątkowych walorach awifaunistycznych doliny dolnej Noteci świadczy fakt, że na jej obszarze stwierdzono 26 gatunków zagrożonych w skali Unii Europejskiej (z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej). Można tu spotkać niemal 67% wszystkich gatunków ptaków przystępujących do lęgów na terenie Polski [4]. 2. WARUNKI HYDROLOGICZNE I ŻEGLUGOWE Noteć, oprócz ogromnych walorów przyrodniczych, stanowi istotny element systemu żeglownych śródlądowych dróg wodnych. Noteć Górna wraz z Kanałem Ślesińskim, jeziorem Gopło i Kanałem Górnonoteckim, tworzą połączenie wodne Warta Kanał Bydgoski. Noteć Dolna, która wraz z Kanałem Bydgoskim łączy dorzecza Wisły i Odry ma szczególne znaczenie dla rozwoju żeglugi w Polsce i Europie. Stanowi ona ważny element Międzynarodowej Drogi Wodnej E 70 (MDW E 70), łączącej Holandię z Litwą od Rotterdamu przez Berlin, Magdeburg, północną Polskę i Kaliningrad, po Kłajpedę [9]. Polski odcinek tego szlaku wodnego przebiega od Kanału Odra-Hawela (śluza Hohensaaten) przez Kostrzyn, Bydgoszcz, Elbląg i Zalew Wiślany (rys. 1). Rys. 1. Polski odcinek Międzynarodowej Drogi Wodnej E 70 (źródło: (zmodyfikowany) Dolna Noteć jest jednocześnie najdłuższym fragmentem drogi wodnej Wisła Odra, stanowiącym strategiczne połączenie wschodniego i zachodniego systemu europejskich szlaków wodnych. Ze względu na jej charakter i warunki żeglugowe można podzielić ją na dwa odcinki: odcinek skanalizowany (km 38,9 176,2) od Nakła (ujście Starej Noteci Rynarzewskiej i kanału ulgowego Parmelka) do śluzy w Krzyżu Wielkopolskim, odcinek o swobodnym przepływie, nieskanalizowany (km 176,2 226,1) od Krzyża Wielkopolskiego do Santoku (ujście Noteci do Warty). 6622

3 Cechą charakterystyczną Noteci Dolnej, szczególnie odcinka skanalizowanego, są zróżnicowane spadki, wynoszące od 0,02 na Noteci Leniwej od ujścia Łobzonki do ujścia Gwdy (km ) do 0,20 na Noteci Bystrej od ujścia Gwdy do Krzyża (km 106,1 175) i 0,29 na odcinku od Nakła do Gromadna (km 39 54). Średni z wielolecia przepływ Noteci Dolnej wynosi 78,7 m 3 s - 1. Dla porównania, wartość średniego przepływu Noteci Górnej (ciągnącej się od źródeł do Nakła) wynosi 10,4 m 3 s -1, natomiast Gwdy (największego dopływu Noteci) 28,4 m 3 s -1 (tab. 1). Tab. 1. Przepływy charakterystyczne i zasoby dyspozycyjne w Noteci Dolnej na tle Noteci Górnej i Gwdy Roczne Charakterystyczne roczne przepływy Przepływy średnie SSQ w latach przepływy nienaruszalne Zasoby dyspozycyjne Rzeka z wielolecia charakterystycznych z wielolecia [m 3 s -1 ] [m 3 s -1 ] [m 3 s -1 ] [m 3 s -1 ] SNQ SSQ SWQ średni suchy mokry Q nh wielolecie suchy średni mokry Noteć Dolna 42,2 78,7 138,1 77,7 53,7 113,0 26,9 51,8 26,2 35,9 57,0 Noteć Górna 3,0 10,4 25,6 7,8 3,8 22,2 2,6 7,7 2,9 6,0 18,7 Gwda 14,9 28,4 56,9 28,4 21,3 39,6 10,2 18,2 10,4 11,4 29,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RZGW w Poznaniu *SNQ średnia z najmniejszych przepływów rocznych z wielolecia; SSQ średnia z przepływów średnich rocznych z wielolecia; SWQ średnia z największych przepływów rocznych z wielolecia Zgodnie z konwencją AGN [9], której Polska jako jedyny kraj europejski dotychczas nie podpisała, drogi wodne o międzynarodowym znaczeniu powinny mieć parametry odpowiadające co najmniej IV klasie, co pozwala na eksploatację statków o długości powyżej 80 m, szeości powyżej 9,5 m, zanurzeniu ponad 2,5 m i tonażu powyżej 1000 ton. Dolna Noteć na odcinku skanalizowanym odpowiada jedynie klasie Ib, natomiast na odcinku nieskanalizowanym (o swobodnym przepływie) klasie II, co gwarantuje możliwości żeglugi niewielkim statkom i barkom, o długości do 57 m i maksymalnym zanurzeniu 1,6 m. Głębokości tranzytowe wahają się od 1,2 do 1,6 m na odcinku od Nakła do Krzyża Wielkopolskiego i od 1,2 do 2,0 m na odcinku od Krzyża do Santoku. Szeość pierwszego odcinka wynosi m, drugiego od 30 do 35 m. 3. ZABUDOWA HYDROTECHNICZNA I KOMUNIKACYJNA W korycie Noteci Dolnej występują zarówno regulacje liniowe zabezpieczające brzegi, jak i obiekty punktowe różnego typu konstrukcje hydrotechniczne i komunikacyjne, do których zaliczyć należy m.in. jazy, stopnie wodne, ostrogi, progi i mosty. Na skanalizowanym odcinku od Nakła do Krzyża Wielkopolskiego znajduje się 14 stopni wodnych zbudowanych z jazów i śluz o napędzie ręcznym, długości 57,4 m, szeości 9,6 m i spadzie od 0,43 m do 2,72 m (tab. 2). Wszystkie stanowią zabytki hydrotechniki i pochodzą z lat W większości są to śluzy komorowe o konstrukcji betonowej (fot. 1, 2). W Krostkowie znajduje się unikatowa w skali europejskiej śluza ziemna, faszynowo-darniowa. 6623

4 Fot. 1. Komorowa śluza o napędzie ręcznym (nr 9 Nakło Zachód) na Noteci Dolnej (fot. P. Wiśniewski) Fot. 2. Komorowa śluza o napędzie ręcznym (nr 10 Gromadno) na Noteci Dolnej wraz z mostem drogowym na trasie Samostrzel-Gromadno (fot. P. Wiśniewski) 6624

5 km drogi wodnej spad długość szeość głębokość na progu dolnym Tab. 2. Charakterystyka stopni wodnych na Noteci Dolnej Charakterystyka śluzy Nazwa obiektu rodzaj śluzy budowle i urządzenia wodne Śl. nr 9 Nakło Zachód Śl. nr 10 Gromadno Śl. nr 11 Krostkowo Śl. nr 12 Nowe Śl. nr 13 Walkowice Śl. nr 14 Romanowo Śl. nr 15 Lipica Śl. nr 16 Pianówka Śl. nr 17 Mikołajewo Śl. nr 18 Rosko Śl. nr 19 Wrzeszczyna Śl. nr 20 Wieleń Śl. nr 21 Drawsko Śl. nr 22 Krzyż ziemna z głowami murowanymi, 42,7 2,72 57,4 9,6 2,60 53,4 2,08 57,4 9,6 2,83 2 jazy zastawkowe po 6 dwudzielnych zastawek 2 jazy zastawkowe po 6 dwudzielnych zastawek 68,2 0,43 57,4 9,6 2,58 jaz iglicowy 111,8 1,71 57,4 9,6 1,92 117,7 1,84 57,4 9,6 1,97 122,6 1,59 57,4 9,6 1,97 128,3 1,69 57,4 9,6 1,91 136,2 2,18 57,4 9,6 2,07 143,1 4 1,97 57,4 9,6 2,20 148,4 1,53 57,4 9,6 1,98 155,5 1,55 57,4 9,6 2,00 161,5 1,93 57,4 9,6 2,46 170,9 1,6 57,4 9,6 2,25 176,2 1,85 57,4 9,6 2,12 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RZGW w Poznaniu jaz zastawkowy, trzyprzęsłowy jaz zastawkowy, trzyprzęsłowy jaz zastawkowy, trzyprzęsłowy jaz zastawkowy, trzyprzęsłowy Na Noteci Dolnej znajduje się 17 mostów, z czego zdecydowana większość występuje na odcinku skanalizowanym (tab. 3). Przy WWŻ (najwyższej wodzie żeglownej) najmniejszy prześwit występuje pod mostem kolejowym na trasie Poznań-Krzyż Wielkopolski (km 170,38) i wynosi 3,40 m. Przy 6625

6 wysokich stanach wody stanowi on jedną z największych przeszkód nawigacyjnych na Noteci [7]. Prześwity pozostałych mostów wynoszą od 4,00 m do 5,90 m. Tab. 3. Charakterystyka obiektów komunikacyjnych na Noteci Dolnej Lp. Km drogi wodnej Miejscowość Rodzaj mostu Przęsła żeglowne ilość szeość Wzniesienie spodu konstrukcji mostu ponad SW WWŻ Noteć Dolna skanalizowana 1 39,90 droga Nakło Kcynia drogowy 1 25,0 4,85 4, ,90 droga Nakło Kcynia kolejowy 1 14,0 5,08 4, ,40 droga Samostrzel - Gromadno drogowy 1 9,6 6,15 5, ,10 droga Osiek - Smogulec drogowy 1 13,4 6,55 5, ,09 droga Szamocin - Białośliwie drogowy 1 17,0 5,20 4, ,80 droga Milcz - Kaczory drogowy 1 15,0 6,00 5, ,60 droga Poznań - Piła kolejowy 1 15,0 5,20 4, ,80 Ujście drogowy 1 18,0 5,30 4, ,60 Bzowo Goraj Piła kolejowy 1 57,0 4,88 4, ,98 Czarnków drogowy 1 20,0 5,10 5, ,20 Wieleń drogowy 1 35,0 4,91 4, ,38 Poznań Krzyż kolejowy 1 30,0 4,80 3, ,05 droga Drawsko - Krzyż drogowy 1 35,0 5,50 5,00 Noteć Dolna nieskanalizowana ,15 Drezdenko drogowy 1 50,0 6,35 4, ,60 Trzebicz drogowy 1 50,0 5,75 4, ,23 Gościmiec drogowy 1 48,0 5,57 4, ,59 Santok drogowy 1 50,0 7,50 4,60 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RZGW w Poznaniu *SW średnia woda z wielolecia; WWŻ najwyższa woda żeglowna 4. MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU Rozpatrując możliwości wykorzystania Noteci jako śródlądowego szlaku wodnego należy mieć na uwadze fakt, że dostępna jest ona obecnie praktycznie jedynie dla małych jednostek pływających statków wycieczkowych, jachtów i kajaków. Przystosowanie Noteci do uprawiania planowej żeglugi towarowej jest technicznie możliwe, jednak wymaga czasu, dużych nakładów i wyraźnej zmiany dotychczas realizowanej strategii. Potrzeba wzrostu nośności barek i zestawów pchanych wiąże się z koniecznością zwiększenia głębokości tranzytowej na rzece, budowy nowoczesnych, większych śluz oraz konserwacji istniejących budowli hydrotechnicznych, a także likwidacji ograniczeń żeglugowych związanych ze zbyt niskimi mostami. Należy dążyć do podpisania przez Polskę konwencji AGN, co umożliwi integrację polskich szlaków śródlądowych z siecią europejską i ułatwi podejmowanie konkretnych działań w ramach instytucji Unii Europejskiej. W przypadku Noteci Dolnej, przy obecnych uwarunkowaniach organizacyjnych, prawnych i społecznych, realna wydaje się możliwość jej dostosowania do parametrów klasy III, z nastawieniem głównie na żeglugę turystyczną. Drogi wodne mogą stanowić zarówno główną atrakcję, jak i podstawę różnego rodzaju turystycznej aktywności [11]. Wszechstronna użyteczność Noteci, miklimat, walory krajobrazowe oraz różnorodność flory i fauny, a także walory kulturowe stanowią o bogactwie możliwości jej turystycznego wykorzystania. Do najważniejszych rodzajów i form turystyki możliwych do realizacji w dolinie Noteci Dolnej należą: turystyka krajoznawcza kładąca nacisk na walory kulturowe (zabytkowe zespoły urbanistyczne, zespoły pałacowo-parkowe, kościoły, muzea), turystyka kwalifikowana piesza, wodna (kajakowa, motorowodna, żeglarska), rowerowa, konna, turystyka wypoczynkowa wypoczynek nad rzeką, 6626

7 turystyka sportowa uprawianie sportów wodnych, wędkarstwo, turystyka oświatowa edukacja ekologiczna w dolinie Noteci, turystyka ekologiczna wykorzystująca walory ekologiczne doliny. Dolina Noteci jest obszarem o dużym znaczeniu dla rolnictwa. Gospodarka łąkowa i prowadzone od lat 70. XX wieku zabiegi melioracyjne osuszające łąki spowodowały jednak obniżenie poziomu wód gruntowych. Doprowadziło to do zubożenia składu gatunkowego runi łąkowej oraz zmniejszenia się grubości warstwy torfu i jego degradacji (murszenia). W celu zachowania dotychczasowej bioróżnorodności w dolinie wskazane jest ograniczenie rozbudowy i inwestowania na terenach położonych w granicach Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej Różnorodność przyrodnicza i walory ekologiczne Noteci Dolnej sprawiają, że jest to również szczególnie cenny obiekt dydaktyczny, umożliwiający prowadzenie zajęć szkolnych w terenie i nie tylko oraz pobudzający do realizacji doświadczeń poznawczych i badawczych w różnych grupach wiekowych. To także doskonały teren do kontroli i analizy stopnia przekształcenia środowiska naturalnego [12]. Dydaktyczna rola Noteci jest szczególnie istotna ze względu na proces kształcenia marynarzy w Zespole Szkół Żeglugi Śródlądowej w Nakle nad Notecią, jednej z dwóch tego typu jednostek oświatowych w kraju. Trwająca od pewnego czasu dyskusja o możliwościach wykorzystania potencjału Noteci na potrzeby rozwoju transportu i turystyki, organizowane liczne konferencje i warsztaty, na których wskazuje się kierunki i działania mające doprowadzić do jej ożywienia jako istotnego szlaku śródlądowego, a także realizowane projekty i inwestycje, takie jak oddanie do użytku nowoczesnych przystani wodnych w Drawsku, Czarnkowie i Nakle, świadczą o realizacji działań zmierzających do szeo rozumianej rewitalizacji doliny Noteci i próbach przywrócenia jej środowiskowego i gospodarczego znaczenia. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Noteć jest rzeką o ogromnym potencjale oraz cennych zasobach przyrodniczych i kulturowych, możliwych do wykorzystania na potrzeby rozwoju transportu i turystyki, a także ożywienia gospodarczego regionu w myśl zasady zrównoważonego rozwoju. Jej dolny odcinek stanowi integralną część Międzynarodowej Drogi Wodnej E 70, jest także najdłuższym fragmentem drogi wodnej Wisła Odra, będącej strategicznym połączeniem wschodniego i zachodniego systemu europejskich szlaków wodnych. W obecnym stanie uwarunkowań organizacyjnych, prawnych i społecznych, mając na uwadze obserwowaną od wielu lat recesję aktywności polskiej żeglugi śródlądowej, należy jednak stwierdzić, że koncepcja dostosowania Noteci do parametrów międzynarodowych szlaków wodnych oraz osiągnięcia stanu umożliwiającego rozwój planowanej żeglugi długodystansowej z dominacją przewozów towarowych wydaje się niemożliwa do realizacji nawet przy wielkich nakładach inwestycyjnych. Realne wydaje się jej dostosowanie do parametrów klasy III z nastawieniem na ruch pasażerski, zwłaszcza turystyczny i rekreacyjny. Realizacji takiego rozwiązania wymagającego również sporych nakładów finansowych oraz przełamania wielu barier organizacyjnych, prawnych i społecznych sprzyjają podejmowane w ostatnich latach inicjatywy mające na celu rewitalizację dolnego odcinka Noteci, takie jak budowa przystani wodnych, a także przedsięwzięcia i działania Związku Miast i Gmin Nadnoteckich zmierzające do przywrócenia jakości wód rzeki, jej żeglowności, infrastruktury komunikacyjnej, turystycznej, rekreacyjnej i sportowej, a także utrzymania walorów przyrodniczych i krajobrazowych doliny Noteci. Streszczenie W artykule dokonano ogólnej charakterystyki dolnej Noteci jako drogi wodnej. Przeanalizowano warunki hydrologiczne i żeglugowe, zabudowę hydrotechniczną i komunikacyjną oraz walory przyrodnicze. Wskazano także istniejące ograniczenia oraz możliwości i perspektywy rozwoju Noteci Dolnej jako szlaku śródlądowego na tle aktualnych uwarunkowań organizacyjnych, prawnych i społecznych. Słowa kluczowe: dolna Noteć, drogi wodne, żegluga śródlądowa, turystyka wodna 6627

8 Lower Noteć River as a waterway current state and development perspectives Abstract The paper presents a general characteristic of the lower Noteć River as a waterway. Hydrological and navigation conditions were analyzed, hydro-technical and communications development and natural values. The article also indicates the existing limitations, as well as possibilities and prospects of the lower Noteć River (as a waterway) development in the current organizational, legal and social conditions. Keywords: the lower Noteć River, waterways, inland navigation, water tourism BIBLIOGRAFIA 1. Celmer T., Churski Z., Wody [w]: Swinarski A. (red.), Województwo bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka. PWN, Poznań 1973, Dziubińska A., Weintrit A., Śródlądowe drogi wodne w Polsce i ich klasyfikacja. Logistyka 2014, nr 3, Gorączko M., Natężenie ruchu żeglugowego na bydgoskim odcinku drogi wodnej E-70 stan obecny i perspektywy rozwoju [w]: Babiński Z. (red.), Rewitalizacja drogi wodnej Wisła-Odra szansą dla gospodarki i regionu. Przyroda i Turystyka Regionu Pomorza i Kujaw 2008, Indykiewicz P., Ptaki Doliny Noteci i Kanału Bydgoskiego problem czy szansa w rozwoju regionu? [w]: Szumińska D. (red.), Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej Wisła-Odra. Przyroda i Turystyka Regionu Pomorza i Kujaw 2008, Jarzębińska T., Rola polskich dróg wodnych w sieci europejskiej [w]: Babiński Z. (red.), Rewitalizacja drogi wodnej Wisła-Odra szansą dla gospodarki i regionu. Przyroda i Turystyka Regionu Pomorza i Kujaw 2008, Kondracki J., Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Międzynarodowa Droga Wodna E 70 Przewodnik dla wodniaków. Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk Ministerstwo Infrastruktury, Polityka Transportowa Państwa na lata , Warszawa United Nations Economic Commision for Europe. European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance (AGN), Done at Geneva on 19 January 1996, Wiśniewski P., Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego cenna ostoja ptasia o randze europejskiej. Eko i My 2006, nr 10, Wiśniewski P., InWater promocja śródlądowych dróg wodnych. Aura 2007, nr 5, Wiśniewski P., Perspektywy wykorzystania Kanału Bydgoskiego i Noteci dla celów dydaktycznych [w]: Babiński Z. (red.), Rewitalizacja drogi wodnej Wisła-Odra szansą dla gospodarki i regionu. Przyroda i Turystyka Regionu Pomorza i Kujaw 2008, Wiśniewski P., Zachód pływa, my dyskutujemy. Ekopartner 2009, nr 1, s