Rośliny towarzyszące człowiekowi w średniowiecznym Krakowie

Transkrypt

1 Rośliny towarzyszące człowiekowi w średniowiecznym Krakowie Marcin W. Woch EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 3/ Rośliny towarzyszące człowiekowi w średniowiecznym Krakowie Marcin W. Woch Streszczenie: zgodność z PP zob. s. 9 Historia cywilizacji człowieka naznaczona jest towarzyszeniem specyficznych gatunków roślin. Ich obecność ściśle wiąże się z dawnymi procesami gospodarczymi i siedliskami przekształconymi przez człowieka. Podczas szeregu badań archeobotanicznych przeprowadzonych w latach w średniowiecznych osadach Krakowa (z wieków IX XV) odnajdywano wiele szczątków nasion i owoców. Były to głównie szczątki roślin użytkowych oraz roślin określanych jako synantropijne: kultywary, chwasty upraw, rośliny ruderalne. Najwięcej znajdywano szczątków chwastów upraw zbożowych, upraw lnu, a także upraw okopowych i ogrodowych. Drugą grupą były szczątki należące do rocznych i dwuletnich roślin siedlisk ruderalnych oraz ciepłolubnych wieloletnich zbiorowisk synantropijnych. Dzięki zastosowaniu analizy właściwości ekologicznych poszczególnych gatunków synantropijnych oraz amplitud ekologicznych tworzonych przez nie zbiorowisk jesteśmy w stanie zrekonstruować warunki panujące w dawnym środowisku człowieka oraz wskazać, gdzie lokowano poszczególne typy upraw. Słowa kluczowe: archeobotanika, rośliny synantropijne, średniowieczny Kraków, uprzednia zgoda otrzymano: ; przyjęto: ; opublikowano: dr Marcin W. Woch: Instytut Biologii, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, ul. Podchorążych 2, Kraków, jurania@o2.pl Podłoże historyczne Kraków jest starym ośrodkiem osadniczym położonym na styku kilku odwiecznych szlaków handlowych i krain geobotanicznych. Z bogatymi ponad tysiącletnimi dziejami miasta nieodłącznie związane były rośliny, które umożliwiały egzystencję jego mieszkańców i rozwój miasta. Jedne z nich były sprowadzane lub uprawiane w celach użytkowych, inne samoistnie wykorzystywały nowe środowiska stworzone przez człowieka, jak uprawy i tereny osadnicze. Przez wieki szczątki roślinne nawarstwiały się w miejscach codziennej pracy i odpoczynku człowieka, stanowiąc zapis dziejów miasta, podobnie jak słoje przyrostów rocznych życia drzewa. Interpretacja znalezisk roślinnych pochodzących z wykopalisk archeologicznych pozwala rzucić światło na codzienność świata, w jakim przyszło żyć dawnym krakowianom, jednak wymaga ona sięgnięcia do dorobku różnych dziedzin nauk, jak archeologia, botanika, ekologia, etnologia oraz historia. Archeobotaniczne rozważania nad gatunkami roślin znalezionych w materiale wykopaliskowym rozpoczyna się od określenia ich właściwości użytkowych i ekologicznych. Są to również dwa kierunki stanowiące podstawę, na której opierają się dalsze analizy, jak wnioskowanie o procesach gospodarczych, powiązaniach handlowych i warunkach środowiska panujących w średniowiecznym mieście i jego okolicach. Spoglądając na dzisiejszy Kraków trudno sobie uzmysłowić, że w okresie średniowiecza był on grupą osad luźno rozrzuconych pośród terenów bagiennych, tworzonych przez koryta i liczne rozlewiska rzek Wisły, Prądnika, Rudawy i Wilgi. Na zgrupowania osadnicze istniejące już we wczesnym średniowieczu (od ok. IX X do XII lub XII/XIII w.), które dzisiaj określamy terminem stary Kraków, składały się: gród plemienny, a następnie siedziba książęca na Wawelu, podgrodzie obronne Okół, położone u jego podnóża oraz zespół osad przygrodowych o charakterze mieszkalnym i gospodarczym usytuowanych na obu brzegach Wisły oraz między dolinami rzek (ryc. 1). Tereny wzgórza wawelskiego, gdzie ufortyfikowana osada istniała już na przełomie VII i VIII stulecia, stały się następnie ufortyfikowanym grodem plemiennym w państwie Wiślan (Zaitz, 2012). Na początku IX w., u podnóża północno- -wschodnich stoków wzgórza wawelskiego, powstało podgrodzie książęce Okół wraz z kilkoma osadami powiązanymi funkcjonalnie z grodem, których położenie pokrywa się w przybliżeniu z dzisiejszą starówką. Z tym czasem wiążą się również początki skupisk zabudowań, które dały początek dzisiejszym dzielnicom Kazimierz, Podgórze, Zakrzówek i Zwierzyniec. Po najeździe tatarskim w 1257 r. książę Bolesław V Wstydliwy nadał miastu przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim (tzw. Lokacja Krakowa). Na terenach Wawelu, Okołu i pobliskich osad wytyczono nowe miasto o charakterystycznym, zachowanym do dziś szachownicowym, układzie ulic i zabudowań składających się na tzw. Stare Miasto (Wyrozumski, 1992). W późnym średniowieczu (od połowy XIII do końca XV w.) obok nadających się do zamieszkania i prowadzenia upraw suchych terenów, gdzie rozrastało się miasto, nadal istniały rozległe rozlewiska rzek i starorzecza (ryc. 2). Największe z nich nazywano Bagnami Żabiego Kruka oraz Stawami św. Sebastiana (Zaitz, 2012). Badania archeobotaniczne Pierwsze wykopaliska na terenie starego Krakowa, gdzie analizowano również znaleziska roślinne, przeprowadzono przed II Wojną Światową. Były to tzw. ratownicze badania archeologiczne, które prowadzi się w celu zbadania i udokumentowania obiektów archeologicznych na terenie zagrożonym ich zniszczeniem.

2 Rośliny towarzyszące człowiekowi w średniowiecznym Krakowie Marcin W. Woch EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 3/2013 Ryc. 1. Średniowieczny Kraków a przypuszczalne lokalizacje upraw okopowych i ogrodowych, b wzniesienia i zbocza, c osady, d rzeki i stawy SZKOŁA Na podstawie Mueller-Bieniek, 2012; zmodyfikowane. KRÓTKO Przeprowadzili je w 1934 r. Gabriel Leńczyk (przy budowie stacji transformatorowej na Rynku Głównym, po północno-zachodniej stronie Sukiennic) oraz Rudolf Jamka (przy kościele św. Wojciecha). Szerzej zainteresowano się szczątkami roślinnymi również przy wykopaliskach na terenie wiślanego grodu książęcego na wzgórzu wawelskim oraz wczesnośredniowiecznego podgrodzia Okół, na pl. Św. Marii Magdaleny oraz na terenie tzw. Skarpy przy Plantach przy ul. Św. Gertrudy (Zaitz, 2012). Epoka kompleksowych badań pod kątem szczątków roślinnych rozpoczęła się po II wojnie światowej wraz z szerzej zakrojonymi studiami mającymi na celu odtworzenie średniowiecznej roślinności wzgórza wawelskiego i jego otoczenia, zainicjowanymi w 1955 r. przez Władysława Szafera i Andrzeja Żakiego (Wasylikowa, 1991). W latach pracownicy Muzeum Archeologicznego w Krakowie pod kierunkiem Kazimierza Radwańskiego prowadzili wykopaliska na Rynku Głównym. Opracowano wtedy szczątki roślinne pochodzące z dwóch wykopów archeologicznych z okresów wczesnego średniowiecza, późnego średniowiecza oraz okresów późniejszych tzw. czasów nowożytnych (Wieserowa, 1979). Archeobotaniczne studia średniowiecznego Krakowa przybrały największą skalę na przełomie XX i XXI w. Prowadzono je równolegle z pracami konserwatorskimi i modernizacyjnymi kamienic, placów i ulic na obszarze Starego Miasta, Kazimierza, Kleparza i dawnych przedmieść (Zaitz, 2012). Największymi z nich były badania sondażowe i ratownicze wykonywane przy przebudowie płyty Rynku Głównego (wczesne i późne średniowiecze) i Małego Rynku (głównie późne średniowiecze) w latach (Mueller-Bieniek, 2012). W opracowywaniu uzyskanych w ich trakcie znalezisk uczestniczył również autor; niniejszy artykuł powstał w oparciu o uzyskaną wtedy wiedzę, jak również na bazie wcześniejszej literatury. 4 Znaleziska roślinne Badania archeobotaniczne średniowiecznych nawarstwień Krakowa przyniosły znalezienie szczątków wielu gatunków roślin, które dawniej towarzyszyły człowiekowi jako gatunki uprawne, jako roślinność spontanicznie rozwijająca w pobliżu jego siedzib (tzw. roślinność ruderalna) lub jako chwasty w uprawach (tzw. roślinność segetalna). Zarówno na roślinność ruderalną, jak i segetalną mogły składać się gatunki rodzime (apofity), jak i obce we florze Polski (antropofity). Rośliny te zdołały się zaadaptować do nowych dla przyrody siedlisk tworzących się wraz z rozwojem cywilizacji (tzw. siedlisk synantropijnych). Antropofity są spe- EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA ebis.ibe.edu.pl ebis@ibe.edu.pl for the article by the Authors 2013 for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013

3 Rośliny towarzyszące człowiekowi w średniowiecznym Krakowie Marcin W. Woch EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 3/ cyficzną, ściśle związaną z rozwojem cywilizacji grupą roślin. Ich nasiona były w poszczególnych okresach dziejów Krakowa celowo lub przypadkowo zawlekane na teren Polski z różnych stron świata, zależnie od kierunków przemieszczania się ludów oraz powiązań handlowych. Ta kluczowa grupa roślin, nie tylko będąca świadkiem historii Krakowa, ale także jej współtwórcą, będzie tematem dalszej części artykułu. Archeofity Ryc. 2. Widok późnośredniowiecznego Krakowa z Kroniki świata Hartmana Scheda (1493) Źródło: Pośród antropofitów najwięcej znajdywanych jest szczątków należących do archeofitów, czyli roślin zawleczonych najdawniej, tj. od neolitu do epoki wielkich odkryć geograficznych z końca XV w. (umownego końca średniowiecza). Rośliny takie z reguły stanowią około 90% znajdywanych antropofitów (Trzcińska-Tacik i Wieserowa, 1976; Trzcińska-Tacik i Wasylikowa, 1982; Mueller-Bieniek, 2012; Woch, 2012). Większość znajdywanych szczątków z grupy archeofitów to przeważnie rośliny, które współcześnie są gatunkami ruderalnymi lub chwastami w uprawach. Znajduje się wśród nich dużo roślin ciepłolubnych, gdyż ojczyzną większości z nich są tereny położone na południe od Polski, jak Nizina Węgierska oraz rejony Morza Czarnego i Morza Śródziemnego. Z czasem rośliny te zaaklimatyzowały się również w obszarach Europy położonych bardziej na północ. Analiza właściwości użytkowych archeofitów sugeruje, że większość z nich mogła być dawnymi roślinami użytkowymi. Być może niegdyś uprawiano je lub zbierano na pokarm dla ludzi i paszę dla zwierząt lub stosowano je w medycynie i obrzędach. Na przestrzeni dziejów zaprzestano użytkowania wielu gatunków, a część reliktów dawnych upraw zaczęło się spontanicznie rozprzestrzeniać (Woch, 2012). Przykładem roślin o dużym znaczeniu dla człowieka, niegdyś uprawianych, a współcześnie występujących na siedliskach ruderalnych, mogą być różne gatunki ślazu (Malva). Były one użytkowane ze względu na lecznicze właściwości zawartych w nich śluzów i garbników, a także na pożywienie ludzi i zwierząt. Na teren Europy Środkowej mogły być najpierw importowane, a następnie zaczęto je uprawiać. Niekiedy, jak np. ślaz zygmarek (Malva alcea), mogły uciekać z upraw i rozprzestrzeniać się w ich pobliżu, z czasem rozszerzając swój areał o półnaturalne zbiorowiska ruderalno-łąkowe i murawy kserotermiczne (Celka, 1999; Woch, 2012). Inną rośliną, o której wiadomo, że była uprawiana w pradziejach, a obecnie jest pospolitym chwastem i rośliną ruderalną, jest palusznik krwawy (Digitaria sanguinalis). Jego ziarna były spożywane w postaci kasz i zup. Choć uprawa palusznika z czasem zupełnie zanikła, był on w czasie głodu zbierany ze stanu dzikiego. Przypuszczalnie podobna sytuacja miała miejsce z innymi pospolitymi chwastami, jak np. chwastnica jednostronna (Echinochloa crus-galli) lub włośnice: sina (Setaria pumila), zielona (S. viridis) i okółkowa (S. verticillata) (Mueller-Bieniek, 2012). Inne gatunki obce w naszej florze mogły do nas trafiać przypadkiem, poprzez zawleczenie z materiałem siewnym (chwasty), z transportem towarów, czy innymi sposobami, jak np. poprzez nasiona przyczepione do ubrań przemieszczających się ludzi, sierści zwierząt lub przetransportowywane w treściach przewodów pokarmowych ludzi i towarzyszących im zwierząt. W wyniku ewolucji różne gatunki roślin wykształciły przystoso-

4 Rośliny towarzyszące człowiekowi w średniowiecznym Krakowie Marcin W. Woch EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 3/ wania umożliwiające im rozsiewanie się i przenoszenie na duże odległości. Diaspory gatunków rozsiewanych z udziałem zwierząt (zoochoria) mogą być np. przyczepione do sierści albo zjadane i później defekowane. Wśród szczególnych przystosowań nasion do takiego sposobu rozsiewania są np. haczyki przyczepiające je do sierści zwierząt, specjalne twory na nasionach z substancjami odżywczymi (tzw. elajosomami), zachęcające mrówki do zabierania nasion, albo jadalne części owocu. U gatunków rozprzestrzeniających się z udziałem człowieka (antropochoria), jak np. u chwastów towarzyszących uprawom, doszło do ewolucyjnego dostosowania cyklów życiowych i budowy nasion w taki sposób, aby mogły one być co roku zbierane razem z ziarnem i znaleźć się w materiale przeznaczonym na siew w kolejnym sezonie (speirochoria). Rośliny użytkowe Głównym czynnikiem wpływającym na jakość gromadzącego się materiału archeologicznego była działalność człowieka, szczątki roślin użytkowych stanowią ważną część znalezisk. W ogrodach i małych poletkach, które mogły znajdować się wszędzie, zarówno na Rynku, przy zabudowaniach, jak i w otoczeniu miasta, uprawiano głównie jarzyny i zioła, takie jak: kapusta warzywna (Brassica oleracea), rzepak (Brassica napus), kapusta rzepa (Brassica rapa), cebula (Allium cepa), koper ogrodowy (Anethum graveolens), groch siewny (Pisum sativum) oraz bób (Vicia faba). Z roślin o zastosowaniu leczniczym, najprawdopodobniej, gdyż nie jest wykluczone również pozyskiwanie ich ze stanowisk naturalnych, uprawiano miętę (Mentha sp.), czyścice lekarską (Calamintha officinalis), lebiodkę pospolitą oregano (Origanum vulgare) (Wieserowa, 1979; Mueller-Bieniek, 2012). Rośliny zbożowe zwożono z upraw zlokalizowanych w bliższych lub dalszych okolicach miasta. Najliczniej znajdowanym jest proso zwyczajne (Panicum miliaceum), co mogło by wskazywać, że było ono najpopularniejsze. Pospolicie uprawiane było żyto zwyczajne (Secale cereale), jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare) oraz owies zwyczajny (Avena sativa). Również w charakterze zboża był uprawiany szarłat siny (Amaranthus lividus), włośnica ber (Setaria italica) i pszenica samopsza (Triticum monococcum) (Mueller-Bieniek, 2012). W krakowskich wykopaliskach znajdywano także liczne orzeszki pozostałe po spożywaniu owoców figowca właściwego (Ficus carica). Świadczy to o powiązaniach handlowych mieszkańców miasta z dalej położonymi na południe krajami. Niewykluczone też, że w cieplejszych okresach średniowiecza próbowano jego uprawy. Część znalezisk archeobotanicznych z Krakowa pochodzi z warstw z okresu tzw. średniowiecznego optimum klimatycznego (wieki IX XIV). Był to okres wyjątkowo ciepłego klimatu, być może, poza importem, próbowano uprawy fig pod osłoną lub w najcieplejszych miejscach, o wystawie południowej, klasztornych winnic i ogrodów. Dawne uprawianie tego gatunku na terenie Polski sugeruje również Kluk (1788), podając jego zasady i możliwość uzyskiwania owocostanów, nawet od okazów rosnących poza szklarnią. Wiadomo też, że już na terenie Czech i Słowacji był on uprawiany w winnicach w okresie średniowiecza. Co może przynieść analiza znalezisk chwastów Analiza składu gatunkowego znalezionych chwastów z wykopalisk może dostarczyć pewnych wskazówek co do charakteru i lokalizacji dawnych upraw. Wiadomo, że poszczególnym typom upraw towarzyszą charakterystyczne dla nich gatunki chwastów. Wydziela się dwa rodzaje zbiorowisk segetalnych: występujące w uprawach okopowych i małopowierzchniowych uprawach przydomowych (rząd Polygono-Chenopodietalia) oraz chwasty towarzyszące uprawom zbożowym (z rzędu Centauretalia cyani) (Matuszkiewicz, 2008). Zbiorowiska chwastów tworzą dodatkowo specyficzną kombinację gatunków w zależności od tego, na jakiej glebie założono uprawy, m.in. kwaśnej lub zasadowej, piaszczystej lub gliniastej, albo w zależności od tego, czy uprawy zakładano na błotnistych glebach aluwiów rzecznych, czy suchych, ze względu na ich wyższe położenie. Dawni mieszkańcy dysponowali dosyć prymitywną techniką zbioru i obróbki plonów. W dodatku wiele gatunków chwastów wykształciło na drodze ewolucji nasiona, które wielkością i kształtem upodobniły się do ziarna roślin uprawnych. Wiele nasion i innych szczątków chwastów trafiało więc razem z płodami rolnymi do miasta. Wchodzące z czasem w skład warstw osadniczych szczątki roślinne umożliwiają archeobotanikom oznaczenie przybliżonego składu gatunkowego chwastów towarzyszących dawnym uprawom, wskazanie ich typu oraz prawdopodobnej ich lokalizacji. W wykopaliskach odnajduje się najwięcej gatunków chwastów zbiorowisk występujących w uprawach okopowych i małopowierzchniowych uprawach przydomowych (związek Polygono-Chenopodion). Drugą co do udziału grupę roślin stanowią chwasty zbiorowisk towarzyszące uprawom zbożowym (Woch, 2012). Roślinność ta charakterystyczna jest dla gleb żyznych, o odczynie obojętnym lub zasadowym, często wykształcających się na podłożu wapiennym. Największy był w niej udział gatunków współcześnie tworzących zespół Oxalido-Chenopodietum polyspermi zbiorowiska segetalnego szczególnego typu, związanego z gliniastymi aluwiami i madami nadrzecznymi. Mogło by to sugerować że ówczesne uprawy okopowe prowadzono głównie na terasach zalewowych Wisły i jej dopływów (ryc. 1). Miejsca te mogły być łatwiejsze do uprawy ze względu na nanoszenie żyznego materiału w trakcie wylewów rzeki oraz lepszemu utrzymywaniu się wilgoci w glebie w porach suchych. Zwłaszcza w okresie wczesnośred-

5 Rośliny towarzyszące człowiekowi w średniowiecznym Krakowie Marcin W. Woch EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 3/ niowiecznego suchego i ciepłego klimatu, obszary te mogły okresowo stanowić ostatnie tereny nadające się jeszcze pod uprawę roślin okopowych, szczególnie wymagających wody, a uprawianych w warunkach chronicznego jej niedoboru na terenach wyżej położonych. Przemawia za tym największa koncentracja szczątków roślin z takich siedlisk przypadająca właśnie na okres wczesnego średniowiecza. Wyniki badań z różnych dziedzin archeobotaniki potwierdzają przybliżanie się w tym okresie osadnictwa do terenów zalewowych rzeki, wskazują także, że było to związane właśnie z wieloletnim utrzymywaniem się niskich stanów Wisły (Radwański, 1972; Wasylikowa, 1991). Na lokowanie upraw w bliskim sąsiedztwie rzek wskazuje dodatkowo częsty udział wśród znalezionych archeofitów roślin ze związku Chenopodion fluviatile, występujących na błotnistych, wysychających latem brzegach zbiorników wodnych, odsłoniętych łachach rzecznych i miejscach naniesienia mułu przy wylewie rzek (Trzcińska-Tacik i Wieserowa, 1976; Wasylikowa, 1991; Mueller-Bieniek, 2012; Woch, 2012). Zbiorowiska te nawiązują składem gatunkowym do zespołów roślin upraw okopowych poprzez stały udział gatunków charakterystycznych dla rzędu Polygono-Chenopodietalia. Ponadto w materiale wystąpiły wszystkie gatunki tworzące zespół Chenopodietum glauco-rubri typowy dla wysoko zeutrofizowanych wilgotnych podwórek lub miejsc spływu fekaliów. Stan sanitarny ówczesnych ulic i placów miasta sugeruje, że zespół ten mógł mieć warunki sprzyjające pospolitemu występowaniu. Wysoki udział gatunków go reprezentujących dodatkowo wskazuje, że uprawy okopowe o dużych wymaganiach nawozowych mogły znajdować się na terasach zalewowych, raczej w niedalekiej odległości od domostw, a zbiorowiska segetalne i ruderalne pod względem składu były do siebie zbliżone i mogły przestrzennie kontaktować się ze sobą. Topograficznie najbardziej takiemu opisowi właściwości siedliskowych odpowiadają obniżone terasy zalewowe przy ujściu Rudawy do Wisły, przylegające od zachodniej strony do miasta, ówcześnie stanowiąc podmokłe aluwium, poprzecinane licznymi odnogami rzek z niewielkimi zbiornikami wodnymi. Podobny charakter mogły mieć również obszary od strony południowej i wschodniej, gdzie przebiegała odnoga Wisły oraz rejon ujścia Wilgi tereny również okresowo zalewane przez rzeki (ryc. 1). Największe znajdowane nagromadzenia szczątków roślinnych należą najczęściej do takich chwastów jak czyściec roczny (Stachys annua), jasnota purpurowa (Lamium purpureum), nawrot polny (Lithospermum arvense), wilczomlecz obrotny (Euphorbia helioscopia), włośnice: sina (Setaria pumila), okółkowa (S. verticillata) i zielona (S. viridis) oraz chwastnica jednostronna (Echinochloa crus-galli). Są to chwasty reprezentujące zbiorowiska charakterystyczne dla upraw okopowych na uboższych i średnio żyznych piaskach gliniastych (ze związku Panico-Setarion). Jednakże rośliny te znane są także ze swych wartości użytkowych, dlatego niewykluczone, że duże nagromadzenia ich szczątków związane jest z ich uprawą lub zbieraniem na pożywienie. Gatunki te mogły również rosnąć wewnątrz miasta, zarówno w ciągle zaburzanych siedliskach ruderalnych, jak i drobnych uprawach przydomowych. Drugą grupę znajdywanych szczątków stanowią chwasty upraw zbożowych (ze zbiorowisk z rzędu Centauretalia cyani). Analizując amplitudy siedliskowe znajdowanych gatunków i tworzonych przez nie zbiorowisk, można określić, z jakich rejonów najczęściej zboże było transportowane do miasta, podobnie jak w przypadku opisanych wyżej chwastów upraw okopowych. Obecnie chwasty przegrywają z nowoczesnymi metodami walki z nimi i stosowaniem odmiennej agrotechniki, do której były przystosowane. Toteż niektóre z nich znajduje się już tylko w wykopaliskach. Takie rośliny, ściśle związane z uprawami lnu o dawnej agrotechnice, jak lnicznik właściwy (Camelina alyssum) czy kanianka lnowa (Cuscuta epilinum), są obecnie uznawane za wymarłe na terenie Polski (Trzcińska-Tacik i Wieserowa, 1976; Wasylikowa, 1991; Mueller-Bieniek, 2012; Woch, 2012). Rośliny ruderalne Gatunki ruderalne są, obok chwastów, najliczniejszą grupą roślin towarzyszących człowiekowi. Wykształciły one w swej strategii życiowej mechanizmy wykorzystywania wszelkich nadających się do opanowania siedlisk stworzonych przez człowieka. Siedliska te często są w różny sposób zaburzane poprzez ciągłą aktywność ludzi. Są także użyźniane ekskrementami ludzi i zwierząt gospodarskich oraz gromadzącymi się odpadkami. Do bytowania w takich miejscach szczególnie przystosowały się azotolubne gatunki, które swój cykl życiowy od wykiełkowania do wydania nasion, odbywają w jednym (terofity) do dwóch (rośliny dwuletnie) sezonach wegetacyjnych. Szczątków takich roślin znajduje się najwięcej. Wyrosły one na siedliskach bliskiego otoczenia siedzib człowieka wewnątrz miasta. Wśród najczęściej znajdowanych gatunków, które mogły rosnąć na terenie średniowiecznego Krakowa są rośliny również dzisiaj pospolicie rosnące na tym terenie. Przy drogach i innych silnie wydeptywanych miejscach, jak Rynek, powszechnie mogły rosnąć rdest ptasi (Polygonum aviculare) i babka zwyczajna (Plantago major). Na siedliskach wzbogaconych w azot, takich jak śmietniska, sąsiedztwa latryn, zabudowań i płotów, częsty mógł występować łopian większy (Arctium lappa), łoboda rozłożysta (Atriplex patula), tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris), komosy biała (Chenopodium album) i wielkolistna (Ch. hybridum), ślaz dziki (Malva sylvestris), szczaw tępolistny, (Rumex obtusifolius), pokrzywy: zwyczajna (Urtica dioica) i żegawka (U. urens). Wzdłuż rowów i ścieków masowo mogły się

6 Rośliny towarzyszące człowiekowi w średniowiecznym Krakowie Marcin W. Woch EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 3/ pojawiać nitrofilne terofity, takie jak uczepy trójlistkowy (Bidens tripartita) i zwisły (B. cernua), oraz rdesty kolankowy (Polygonum lapathifolium) i ostrogorzki (P. hydropiper) (Wieserowa, 1979; Mueller-Bieniek, 2012). Spośród znajdowanych roślin ruderalnych wiele z nich to rośliny wybitnie ciepłolubne. Przyczyniły się do tego specyficzne, korzystne warunki mikroklimatyczne lokalizacji Krakowa. Znajdowano szczątki współcześnie rzadkich na terenie Małopolski roślin pochodzących z południowych rejonów Europy, takich jak lulek czarny (Hyoscyamus niger), ślaz piżmowy (Malva moschata), szanta zwyczajna (Marrubium vulgare) oraz portulaka pospolita (Portulaca oleracea subsp. oleracea) (Trzcińska-Tacik i Wieserowa, 1976; Wasylikowa, 1991; Mueller-Bieniek, 2012; Woch, 2012). Podsumowanie Z racji tego, że rozważania o średniowiecznym środowisku opiera się na informacjach uzyskanych z badań nagromadzeń miejskich, istnieją pewne ograniczenia co do zakresu wnioskowania. Decydującym czynnikiem wpływającym na skład gatunkowy flory kopalnej była działalność człowieka. Rośliny, ze względu na swoje właściwości użytkowe, były przedmiotem celowego sprowadzania lub uprawy na terenie miasta. Jednocześnie osadnictwo i rolnictwo tworzyło nowe warunki siedliskowe, sprzyjające rozwojowi charakterystycznej flory synantropijnej. Większość opisanych wyżej gatunków takiej roślinności do dzisiaj występuje na terenie Krakowa i jego okolic. Uznajemy je za elementy spontanicznie rozwijających się zbiorowisk ruderalnych i segetalnych. Jednak prawie wszystkie posiadają również właściwości użytkowe. Nasza ograniczona wiedza, na ile w różnych okresach dziejowych właściwości te były znane i wykorzystane, często utrudnia rozstrzygniecie, czy znalezione szczątki danego gatunku pochodzą z naturalnych (dzikich) stanowisk w obrębie dawnego miasta, czy z uprawy lub zbieractwa. Dlatego szczególne znaczenie ma analiza archeofitów, gdyż ta grupa roślin synantropijnych, pierwotnie nie występujących we florze Polski, towarzyszy człowiekowi już od czasów neolitycznego osadnictwa i rolnictwa. Wyśledzenie pierwotnych ojczyzn takich roślin, ich wymagań siedliskowych i możliwości użytkowania dostarczyło wielu wskazówek o warunkach życia, gospodarce i powiązaniach handlowych dawnych mieszkańców Krakowa (Mueller- -Bieniek i Woch, 2012). W wykopaliskach miejskich najwięcej znajduje się roślin o właściwościach użytkowych, gdzie na pierwsze miejsce wysuwają się cechy lecznicze. Dawne społeczeństwa posiadały rozległą wiedzę o zastosowaniach roślin przy leczeniu rozmaitych przypadłości zarówno natury fizycznej jak i duchowej, która do dzisiejszych czasów w znaczenie mierze uległa zapomnieniu (Jędrzejko, 2001; Łuczaj i Szymański, 2007). Trudno też nam sobie dziś zdać sprawę z tego, że dawniej wielkie znaczenie miały przypisywane wielu gatunkom właściwości magiczne. Każdej chorobie trapiącej ludzi odpowiadał specyficzny zestaw ziół leczniczych. Miały one również powszechne zastosowanie w rozmaitych obrzędach w celu odstraszania lub uzyskania przychylności różnych mocy. Rośliny czyniły trudne życie średniowiecznych mieszkańców Krakowa bardziej znośnym w każdym jego aspekcie. Literatura Celka Z (1999): Rośliny naczyniowe grodzisk Wielkopolski. Poznań, Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Jędrzejko K (2001). Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a check list. Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych w Polsce. Katowice: Śląska Akademia Medyczna. Łuczaj Ł, Szymański WM (2007). Wild vascular plants gathered for consumption in the Polish countryside: a review. J Ethnob Ethnom. 3(17):1-22. Kluk K (1808). Dykcjonarz roślinny, tom 1-3. A Z. Warszawa: Drukarnia Księży Pijarów. Matuszkiewicz W (2008). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Mueller-Bieniek A, Woch MW (2012). Właściwości użytkowe i ekologiczne oraz kody roślin znalezionych w warstwach archeologicznych średniowiecznego Krakowa. W: Mueller-Bieniek A, red. Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN; Radwański K (1972). Stosunki wodne wczesnośredniowiecznego Okołu w Krakowie, ich wpływ na topografię osadnictwa, próby powiązania tych zjawisk ze zmianami klimatycznymi. Materiały Archeologiczne 13:5-40. Trzcińska-Tacik H, Wieserowa A (1976). Flora of Cracow in the Early Medieval and Medieval periods. Folia Quaternaria 47: Trzcińska-Tacik H, Wasylikowa K (1982). History of the synanthropic changes of flora and vegetation of Poland. Mem. Zool. 37: Wasylikowa K (1991). Roślinność Wzgórza Wawelskiego we wczesnym i późnym średniowieczu na podstawie badań paleobotanicznych. Studia do Dziejów Wawelu 5: Wieserowa A (1979). Plant remains from the Early and Late Medieval Ages found in the settlement layers of the Main Market Square in Kraków. Acta Pal. 20: Woch MW (2012). Antropofity znalezione w trakcie badań archeobotanicznych średniowiecznego Krakowa. W: Mueller-Bieniek A, red. Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN; Wyrozumski J (1992). Dzieje Krakowa. W: Bieniarzówna J, Małecki JM, red. Dzieje Krakowa. Kraków do schyłku wieków średnich, tom 1. Kraków. Kraków: Wydawnictwo Literackie. Zaitz E (2012). Rozwój osadnictwa w średniowiecznym Krakowie na tle danych archeologicznych i paleośrodowiskowych. W: Mueller- -Bieniek A, red. Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN; Czytelnik szerzej zainteresowany tematyką roślin towarzyszących człowiekowi w średniowiecznym mieście więcej informacji może znaleźć w niedawno ukazanej monografii Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa (red. Mueller-Bieniek 2012).

7 Rośliny towarzyszące człowiekowi w średniowiecznym Krakowie Marcin W. Woch EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 3/ Plants accompanying of human in the medieval Kraków Marcin W. Woch The history of human civilization is marked by accompaniment of specific plants. Their occurrence is strictly connected with economic processes and places disturbed by human. During a few archaeobotanical studies carried out in Kraków between years 1934 and 2001, many fruits and seeds of pant species were found in medieval layers dated to the 9 15th centuries A.D. They were mainly useful and synanthropic plants: weeds, ruderals and former cultivars or cultivars. These plants were dominated by weeds of cultivated crops characteristic of cornfields and flax fields and of root crops and gardens. Second types of debris are dominated by species characteristic of annual and biennial vegetation communities in ruderal habitats also thermophilic and heavily nitrophilous ruderal communities. Thanks to application of ecological characterization of individual synanthropic species and phytosociological analyses of ecological amplitudes of assemblages forming by them, it was possible to reconstruct environmental conditions ruling in medieval Kraków and location of several types of agricultures. Key words: archaeobotanica, medieval Kraków, synanthropic plants Dr Marcin W. Woch Artykuł pomocny przy realizacji wymagań podstawy programowej Biologia IV etap edukacyjny, zakres rozszerzony: 5. Rośliny lądowe. Uczeń: 6) podaje przykłady znaczenia roślin w życiu człowieka (np. rośliny jadalne, trujące, przemysłowe, lecznicze). 8. Rośliny - rozmnażanie się. Uczeń: 4) opisuje podstawowe sposoby rozsiewania się nasion (z udziałem wiatru, wody i zwierząt), wskazując odpowiednie adaptacje w budowie owocu.