Wydawnictwo Wyższej Szkoły Agrobiznesu w Łomży. Seria: Zeszyty Naukowe. Nr 48. pod redakcją: Weroniki Jakubczak i Mariusza P. Podymy.

Transkrypt

1 Wydawnictwo Wyższej Szkoły Agrobiznesu w Łomży Seria: Zeszyty Naukowe Nr 48 pod redakcją: Weroniki Jakubczak i Mariusza P. Podymy Tytuł: KRYZYS I ZARZĄDZANIE TEORIA I PRAKTYKA Łomża 2012

2 Mjr dr Robert POKLEK STRES FUNKCJONARIUSZY SŁUŻBY WIĘZIENNEJ PRACUJĄCYCH W BEZPOŚREDNIM KONTAKCIE Z OSOBAMI POZBAWIONYMI WOLNOŚCI Streszczenie Jak wykazał eksperyment więzienny Ph. Zmibardo instytucja więzienia wpływa negatywnie nie tylko na osadzonych, ale również na personel więzienny. Praca funkcjonariuszy jest obciążająca psychofizycznie, przy czym czynniki stresujące wynikają zarówno z warunków pracy i kontaktów z osadzonymi, jak również relacji interpersonalnych personelu oraz wizerunku więziennictwa w społeczeństwie. Opracowanie przedstawia wyniki badań, których celem było określenie poziomu stresu zawodowego funkcjonariuszy pracujących w bezpośrednim kontakcie z osadzonymi, z uwzględnieniem specyfiki tego kontaktu (resocjalizacja, ochrona, leczenie). W badaniach wykorzystano Kwestionariusz Stresu Służby Więziennej autorstwa A. Piotrowskiego, umożliwiający określenie oprócz poziomu ogólnego stresu również nasilenie specyficznych czynników stresu zawodowego odczuwanego przez personel więzienny: 1) obciążenie pracą; 2) dyssatysfakcja z pracy; 3) styl zarządzania; 4) kontakty z osadzonymi; 5) atmosfera w pracy. Abstract As demonstrated by the Ph. Zmibardo`s Prison Experiment. prison institution has a negative impact not only on the prisoners, but also on the prison staff. Work is straining officers psychologically, the stressors result from the working conditions and contact with inmates, as well as interpersonal relations and the way that the prison staff is viewed by the community. The paper presents the results of studies aimed at determining the level of occupational stress officers working in direct contact with inmates are under, taking into account the specific nature of the contact (rehabilitation, protection, treatment). The questionnaire used in the study created by A. Piotrowski for the Prison Service Stress Level Assesment allows to determine the general stress level with the addition of the stress intensifying factors, specific for the prison staff: 1) workload, 2) dyssatysfaction with work, 3) management style, 4) contact with inmates, 5) work atmosphere. Wstęp Służba Więzienna stanowi ważne ogniwo całego systemu bezpieczeństwa narodowego, gdyż odpowiada bezpośrednio za ochronę społeczeństwa przed negatywnym wpływem na ład społeczny już zidentyfikowanych przez wymiar sprawiedliwości przestępców. Tworzy ona wyodrębniony podsystem instytucji rządowej odpowiedzialnej za bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, podległej ministrowi resortowemu (Ministrowi Sprawiedliwości) 1, realizując politykę kryminalną państwa, do której celów zalicza się retrybucję (odpłatę), resocjalizację, odstraszenie potencjalnych przestępców (prewencję generalną), naprawienie szkody i zabezpieczenie społeczeństwa poprzez izolację sprawców 2. Rola więziennictwa rozpoczyna się w momencie przejścia wymiaru sprawiedliwości do etapu wykonawczego, który dotyczy bezpośrednio indywidualnego człowieka 1 Por. M. Lisiecki, Bezpieczeństwo publiczne w ujęciu systemowym, [w:] Bezpieczny obywatel bezpieczne państwo, (red.) J. Widacki, J. Czapska, Lublin 1998; A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawno-ustrojowe, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa B. Stańdo-Kawecka, Prawne podstawy resocjalizacji, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2000.

3 212 Robert Poklek aresztowanego podejrzanego lub skazanego sprawcy przestępstwa oraz pośrednio ofiary przestępstwa i całego społeczeństwa 3. Czynnikiem osobliwie wyróżniającym zawody związane z bezpieczeństwem państwa jest przede wszystkim zagrożenie życia i zdrowia funkcjonariuszy tychże służb w trakcie realizacji czynności zawodowych 4. Paramilitarny charakter Służby Więziennej nadaje jej formalną, zbliżoną do wojskowej strukturę organizacyjną 5. Sposób realizacji zadań jest ściśle określony przez przepisy i instrukcje odnoszące się do poszczególnych stanowisk służbowych 6, a miejsce w hierarchii wyznacza funkcjonariuszom przynależność do właściwego korpusu (podoficerów, chorążych, oficerów) oraz zajmowane stanowisko służbowe 7. Podległość służbowa na wzór wojskowy skutkuje ograniczeniem wpływów obowiązywania kodeksu pracy w Służbie Więziennej, a wciąga ją w orbitę zależności, regulowanych pragmatykami zawodowymi wzorowanymi na policji i wojsku 8. Współczesny obraz zakładów karnych i aresztów śledczych (duża liczba osadzonych, agresywność przestępców i wzrost przestępczości zorganizowanej itp.), powoduje raczej nikłe szanse na radykalne odejście funkcjonowania Służby Więziennej od jej paramilitarnego charakteru 9. Służba Więzienna realizując swoje ustawowe zadania, a w szczególności oddziaływania penitencjarne i resocjalizacyjne w bezpośredniej styczności z osobami pozbawionymi wolności, jest także wyposażona w instrumenty prawne umożliwiające jej wydawanie im poleceń i egzekwowania posłuszeństwa w zakresie realizacji obowiązków, a w skrajnych przypadkach mam możliwość stosowania środków przymusu bezpośredniego, w tym broni palnej i psów służbowych. Sposób realizacji zadań powierzonych kadrze penitencjarnej jest jednym z najbardziej znaczących czynników wpływających na efektywność misji więziennictwa 10. Misja ta obejmuje aspekty ogólnospołeczne związane z ochroną społeczeństwa i zadośćuczynieniem sprawiedliwości, a także aspekty indywidualne osób poddawanych izolacji społecznej. Centralna administracja wytycza odpowiednią politykę bezpieczeństwa zarówno obywateli, jak i funkcjonowania jednostki penitencjarnej, a zatem cele więziennictwa mają dwutorowy charakter: społeczny (izolowanie i resocjalizacja przestępców, współpraca z innymi organami bezpieczeństwa) oraz instytucjonalny (bezpieczeństwo więźniów, bezpieczeństwo personelu i ochrona materialna jednostki). Warunki pracy służby więziennej i wysokie wymagania jakie stawia jej społeczeństwo, sprawiają że zawód funkcjonariusza służby penitencjarnej jest bardzo trudny i niebezpieczny, a zarazem bardzo odpowiedzialny, co wiąże się z dużym napięciem emocjonalnym, stresem i kosztami 3 M. Kuć, Rola służb penitencjarnych w polityce kryminalnej, [w:] Autorytet i godność służb penitencjarnych a skuteczność metod resocjalizacji, (red.) J. Świtek, M. Kuć, I. Niewiadomska, Wydawnictwo KUL, Lublin Czajkowski M., Kobiety w wybranych grupach dyspozycyjnych polskiego społeczeństwa. Kontekst socjologiczny [w:] Kobiety w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa. Socjologiczna analiza udziału i roli kobiet w wojsku, policji oraz innych grupach dyspozycyjnych, Dojwa K., Maciejewski J. (red.), Wrocław J. Pyrcak, Organizacja i zadania więziennictwa w nowej ustawie o służbie więziennej, Przegląd Więziennictwa Polskiego, 1996, Nr A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawno ustrojowe, Warszawa R. Poklek, Motywacja osiągnięć a poziom dyrektywności funkcjonariuszy Służby Więziennej zajmujących różne stanowiska służbowe [w:] Bezpečnosť a bezpečnostná veda, L. Hofreiter (red.), Liptovskỳ Mikulaš - Liptovskỳ Ján P. Szczepaniak, Wybrane problemy personelu więziennego w Polsce wzorce a rzeczywistość [w:] Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, W. Ambrozik, P. Stępniak (red.), Poznań Warszawa Kalisz B. Stasiaczyk, Funkcjonariusze służby więziennej wybrane aspekty funkcjonowania w zawodzie [w:] Rekrutacja do grup dyspozycyjnych socjologiczna analiza problemu, J. Maciejewski, M. Liberacki (red.), Wrocław H. Machel, J. Zagórski, Kadra więzienna stan obecny, potrzeby, pozycja zawodowa i społeczna [w:] Wina Kara Nadzieja Przemiana, J. Szałański (red.), Łódź Warszawa Kalisz 1998; R. Musidłowski, Kadra więzienna [w:] Biuletyn RPO Nr 28. Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Część I, Warszawa 1995.

4 Stres funkcjonariuszy służby więziennej pracujących w bezpośrednim kontakcie 213 psychosomatycznymi, obserwowanymi zwłaszcza u funkcjonariuszy o dłuższym stażu 11. Odpowiedzialność zawodowa personelu więziennego skupia się nie tylko na zagwarantowaniu sobie i osadzonym bezpieczeństwa, ale także na przywróceniu społeczeństwu jednostek respektujących prawo 12. Zawód pracownika penitencjarnego wymaga, oprócz walorów moralnych i psychomotorycznych oraz specyficznej wiedzy i umiejętności, również dużej odporności na stres 13. Zatem Oprócz formalnych przesłanek rekrutacyjnych kandydatów do pracy w więzieniu (obywatelstwo, niekaralność, kwalifikacje) w doborze ważne są również kwalifikacje etyczne i kompetencje psychologiczne funkcjonariusza, które stanowią o odporności psychicznej i zabezpieczeniem przed nierzetelnością i nadużyciami moralnymi w procesie wykonawczym, zwłaszcza w sytuacjach ekstremalnych, w jakie niewątpliwie obfituje środowisko więzienne 14. Stres zawodowy to napięcie wywołane czynnikami stresogennymi tkwiącymi bezpośrednio w środowisku pracy, bądź związanymi z wykonywaną zawodowo pracą i zostaje wywołany obiektywną niezgodnością między człowiekiem, a jego środowiskiem pracowniczym. Niezgodność ta może wynikać z braku możliwości wypełnienia obowiązków lub z mało satysfakcjonujących wzmocnień za wykonanie zadania 15. Znaczna grupa stresorów pracowników więziennictwa wynika z bezpośredniego kontaktu z osobami pozbawionymi wolności. Zagrożenia dotyczą działań interwencyjnych i neutralizowania sytuacji ekstremalnych, patologicznych reakcji więźniów zaburzonych psychicznie, depresyjnych, z obniżonym intelektem, uzależnionych, a także obcowania z osobami mogącymi być nosicielami wirusa HIV lub chorymi na AIDS 16. Z niekorzystnych interakcji między personelem a niektórymi kategoriami więźniów może płynąć bezpośrednie zagrożenie agresją fizyczną 17. Oprócz fizycznej przemocy funkcjonariusze narażeni są na werbalne formy agresji i oznaki lekceważenia 18. Dodatkowym stresem jest presja w postaci gróźb, szantażu oraz narażenie na manipulację ze strony więźniów 19. Źródłem stresu personelu może być odpowiedzialność za podopiecznych oraz konieczność niesienia im pomocy w życiowych sytuacjach 20. Dodatkowo nadmiar obowiązków i obciążenie pracą 21, a także zbyt duża liczba osób przypadających na jedną osobę z personelu będących pod jego opieką mogą pogłębiać frustrację R. Poklek, Mental anti-stress training in preventing the professional burnout syndrome in prison officers [w:] Biosocial effects of military service as a basis for further improvement of future physical education and sports programmes, (red.) M. Sokołowski, Wydawnictwo AWF, Poznań H. Karaszewska, Personel więzienny jako realizator idei resocjalizacji [w:] Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, (red.) W. Ambrozik, P. Stępniak, Wydawnictwo UAM, CZSW, COSSW, Poznań Warszawa Kalisz R. Poklek, Poklek R., Elementy kultury fizycznej w psychologicznym warsztacie antystresowym [w:] Promocja zdrowia we współczesnym więziennictwie, (red.) K. Klukowski, P. Łapiński, A. Wiza A. Kaczmarek, Wydawnictwo COSSW, Kalisz J. Rejman, Źródła etyki zawodowej wychowawcy penitencjarnego. Wybrane propozycje [w:] Autorytet i godność służb penitencjarnych a skuteczność metod resocjalizacji, J. Świeta, M. Kuć, I. Niewiadomska (red.), Lublin S. Kozak, Patologie w środowisku pracy, Warszawa M.C.W. Peeters, W.B. Schaufeli, B.P. Buunk, The role of attributions in the cognitive appraisal of work related stressful events: An event recording approach Work and Stress, 1995, Nr 9; Szymanowska A., Więźniowie i funkcjonariusze wobec norm obyczajowych i prawnych, Warszawa P. Finn, Correctional officer stress: A cause for concern and additional help Federal Probation, 1998, Nr 62; A. Piotrowski, S. Pich, Sense of safety among mid-level medical personel at polish penal instytutions [w:] Komplexné sociálne zabezpečenie vojenskègo profesionála, (red.) P. Hamaj, M. Martinska, E. Zavodna, Wydawnictwo Akademia Sił Zbrojnych Słowacji, Liptovský Mikuláš R. Poklek, Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej normalizacja narzędzia, Przegląd Więziennictwa Polskiego, 2008, Nr H. Chmielewska, Psychologiczne aspekty izolacji [w:] Zagadnienia penitencjarne. Skrypt dla słuchaczy szkoły podoficerskiej SW, Wydawnictwo COSSW, Kalisz J. Piątek, Stres pomagania ludziom w kryzysach Nowiny Psychologiczne, 1998, Nr J.T. Dignam, M. Barrera, S.G. West, Occupational stress, social support and burnout among correctional officers American Journal of Community Psychology, 1986, Nr T. Thompson, Holistic health comes to prison Federal Prison Journal, 1994, Nr 3.

5 214 Robert Poklek Frustracja pracowników więziennictwa ma także związek z pełnioną w rolą zawodową 23 i negatywnym nastawieniem pozostałych członków społeczeństwa do osób pracujących w więzieniu 24. Więziennictwo, jako grupa społeczna należy do tzw. dirty work, czyli zawodów budzących powszechną niechęć ze względu na charakter wykonywanego zajęcia (grabarze, śmieciarze, osoby pomagające narkomanom i bezdomnym, czy chorym na AIDS, policjanci zajmujący się zabójstwami, patolodzy kryminalni itp.) 25. Zawody te mimo, że pożądane ze społecznego punktu widzenia ze względu na zapewnienie ładu, porządku i bezpieczeństwa obywateli, jednocześnie są naznaczone piętnem materiału z jakim się stykają w pracy. W stereotypowym myśleniu funkcjonariusze więzienni przebywając na co dzień z patologią i marginesem społecznym muszą podlegać ich negatywnym wpływom. Pojawiają się więc pytania czy osoby przebywające w takim otoczeniu społecznym nie upodabniają się do niego i czy nie stają się skażone negatywnymi właściwościami środowiska izolacyjnego np. wyobcowanie, hermetyczne zamykanie się we własnym gronie itp. Czy nie przejmują pewnych niepożądanych cech od więźniów np. brutalność, strategie manipulacyjne, znieczulenie na krzywdę i relatywizm moralny. Stres zawodowy funkcjonariuszy służby więziennej wiąże się również z autokratycznym stylem zarządzania 26, a zły stan stosunków międzyludzkich w środowisku pracowniczym, może wynikać również z protekcyjności, subiektywizmu w traktowaniu i ocenianiu pracowników, stosowanie pozaoficjalnych kryteriów awansowania i nagradzania. Skutkiem może być poczucie osamotnienia, niedowartościowania, brak dostatecznej stymulacji ze strony przełożonych, brak potwierdzenia prawidłowo pełnionej roli, niska samoocena umiejętności pracowniczych, a w relacjach między współpracownikami może rodzić zazdrość i zawiść 27. Bezsilność wynikająca z niemożności zmiany istniejącej sytuacji mogą prowadzić do chronicznego stresu, a w konsekwencji do syndromu wypalenia zawodowego 28. Skutki są bardzo liczne i wyjątkowo szkodliwe, przyjmując charakter zaburzeń natury fizjologicznej, psychologicznej oraz behawioralnej 29. Mamy tu na myśli jakość pracy w zakresie kontaktów z osobami pozbawionymi wolności, przełożonymi i podwładnymi oraz współpracownikami na równoległych stanowiskach służbowych 30. Uzasadnia to konieczność eksploracji zjawiska stresu zawodowego funkcjonariuszy więziennictwa i poszukiwanie sposobów minimalizowania jego skutków. Personel więzienny jest ważną częścią systemu penitencjarnego realizującego misję więziennictwa, jednak nie jest on jednolitą kategorią społeczną, mieszczą się tu funkcjonariusze: 1) stale pracujący w bezpośredniej styczności z więźniami, 2) funkcjonariusze o ograniczonej w czasie 23 W.B. Schaufeli, M.C. Peeters, Job stress and burnout among correctional officers: A literature review International Journal of Stress Management, 2000, Nr E.E. Cheek, M. Miller, The experience of stress for correctional officers: A double bind theory of correctional stress, Journal of Criminal Justice, 1983, Nr M. Mills, S.K. Drews, B.M. Gassaway, Concluding Thoughts, [w:] Dirty Work, (red.) M. Mills, S.K. Drews, B.M. Gassaway, Baylor University Press Waco, Texas H. Machel, Autorytarny styl kierowania personelem więziennym i jego konsekwencje (refleksje na tle własnej praktyki penitencjarnej) [w:] Wina Kara Nadzieja Przemiana, (red.) J. Szałański, Wydawnictwo UŁ, CZSW, COSSW, Łódź Warszawa Kalisz 1998; A. Piotrowski, Stres i wypalenie zawodowe funkcjonariuszy Służby Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa J. Nawój, Ryzyko i koszty wykonywania zawodu funkcjonariusza więziennego. Stres zawodowy, zagrożenia i profilaktyka [w:] Rozwiązywanie problemów alkoholowych w społecznościach więziennych, R. Cibor, J. Nawój (red.), Cieszyn 1997; idem Syndrom wypalenia zawodowego funkcjonariuszy więziennych [w:] Wina Kara Nadzieja Przemiana, J. Szałański (red.), Łódź Warszawa Poznań M.F. Dollard, A.H. Winefield, A test of the demand-control/support model of work stress in correctional officers Journal of Occupational Health Psychology, 1998, Nr 3; 29 A. Basiński, B. Basińska, Sytuacje traumatyczne w pracy funkcjonariuszy służby więziennej [w:] Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych. Tom 8., Warszawa 2004; J. Pomiankiewicz, Stres i wypalenie zawodowe funkcjonariuszy Służby Więziennej, Przegląd Więziennictwa Polskiego, 2010, nr 67-68, s ; B. Witkiewicz, Wyniki badań nad kondycją psychiczną funkcjonariuszy służby więziennej [w:] Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych. Tom 8., Warszawa R. Poklek, Efektywność psychologicznego warsztatu antystresowego w profilaktyce syndromu wypalenia zawodowego funkcjonariuszy Służby Więziennej [w:] Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych., (red.) O. Truszczyński i inni, Warszawa 2004.

6 Stres funkcjonariuszy służby więziennej pracujących w bezpośrednim kontakcie 215 styczności z więźniami, 3) tacy, których styczność z więźniami jest sporadyczna albo nie ma jej wcale 31. Do pierwszej subkategorii należą funkcjonariusze ochrony, pracownicy działu penitencjarnego, grupa ta obejmuje również personel medyczny, nauczycieli szkół więziennych oraz osoby nadzorujące pracę więźniów. Drugą subkategorię tworzą członkowie kierownictwa zakładu penitencjarnego, których praca ma charakter kontrolno-wizytatorsko-interwencyjny, a także członkowie administracji ponadzakładowej nadzorującej pracę zakładu lub aresztu, dokonujący czynności kontrolnych, wymagających ograniczonych kontaktów z więźniami. Do subkategorii trzeciej należą osoby, które z racji swoich obowiązków służbowych niezwykle rzadko lub wcale nie mają styczności z osobami pozbawionymi wolności. Są to niektórzy kierowcy, pracownicy działu finansowego, komórek inwestycyjnych, kadrowych, a także część personelu Centralnego Zarządu SW 32. Wynika z tego, że stres zawodowy może być różnie odbierany w zależności od subkategorii do której należy personel wyłonionej ze względu na styczność z osadzonymi. Ponadto również specyfika czynności służbowych wykonywanych wobec tych osadzonych może wpływać na sposób przeżywania stresu (inny u funkcjonariuszy ochrony, działu penitencjarnego, czy służby zdrowia). Metodologia badań Przedmiotem podjętych badań była problematyka stresu zawodowego charakterystycznego dla personelu więziennego. Cel obejmował określenie poziomu stresu zawodowego funkcjonariuszy Służby Więziennej wykonujących różne obowiązki służbowe w bezpośredniej styczności z więźniami. Starano się uzyskać odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Jaki jest poziom stresu i dominujący czynnik stresowy funkcjonariuszy Służby Więziennej pracujących w bezpośrednim kontakcie z więźniami? 2. Czy specyfika zadań służbowych (ochrona, resocjalizacja, opieka medyczna) różnicuje badaną populację? Badania oparto o metodę sondażu diagnostycznego, przy zastosowaniu techniki testowej. W tym celu wykorzystano standaryzowane narzędzie w postaci Kwestionariusza Stresu Służby Więziennej autorstwa A. Piotrowskiego. Jest to trafny i rzetelny test psychologiczny, umożliwiający określenie poziomu nasilenia pięciu specyficznych czynników stresu zawodowego odczuwanego przez personel więzienny: 1) obciążenie pracą; 2) dyssatysfakcja z pracy; 3) styl zarządzania; 4) kontakty z osadzonymi; 5) atmosfera w pracy. Suma wyników uzyskanych w poszczególnych skalach kwestionariusza pozwala oszacować globalny poziom stresu zawodowego badanego respondenta 33. Zmienną niezależną była przynależność respondenta do określonego pionu służby i tym samym specyfika kontaktu z osadzonymi (ochrona czynności dyscyplinująco-zabezpieczające; penitencjarny czynności wychowawczo-resocjalizacyjne i terapeutyczne; służba zdrowia czynności leczniczo-pielęgnacyjne). Zmienną zależną główną był globalny poziom stresu, na który składają się zmienne zależne cząstkowe (obciążenie, dyssatysfakcja, styl zarządzania, kontakty z osadzonymi, atmosfera w pracy). Wskaźnikiem zmiennej niezależnej jest wskazanie działu służby w metryczce dołączonej do testu, natomiast wskaźnikami zmiennej zależnej są wyniki uzyskane przez badanych w teście psychologicznym KSSW. 31 H. Machel, Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Wydawnictwo Arche, Gdańsk H. Machel, Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego, Wydawnictwo Arche, Gdańsk A. Piotrowski, Kwestionariusz Stresu Służby Więziennej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011.

7 216 Robert Poklek Rysunek 1. Schemat zależności między zmiennymi Źródło: opracowanie własne Badania przeprowadzono w okresie od lutego do lipca 2012 roku wśród funkcjonariuszy odbywających różnego rodzaju szkolenia w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu 34. W badaniach wzięło udział 134 funkcjonariuszy SW z czego 63 stanowiły kobiety a 71 mężczyźni. Zbadano funkcjonariuszy działu ochrony (51 osób), działu penitencjarnego (55 osób) i służby zdrowia (28 osób). Wyniki badań Uzyskanie odpowiedzi na pytanie badawcze dotyczące poziomu stresu funkcjonariuszy wymagało pogrupowania wyników na 3 kategorie: niskie (1-4 sten), przeciętne (5-6 sten) i wysokie (7-10 sten). Rozkład pokategoryzowanych wyników prezentuje wykres 1. Wśród badanych funkcjonariuszy poziom subiektywnego poczucia obciążenia pracą rozkłada się niemalże równomiernie w zakresie wyników przeciętnych i wysokich (około 35%), najmniej w tej skali uzyskuje wyniki niskie. W badanej grupie najczęściej można spotkać osoby silnie przeciążone, jak i takie, które odczuwają przeciętne obciążenie obowiązkami służbowymi. Prawdopodobnie wynika to ze specyfiki pracy na konkretnym stanowisku i realizacji mniej lub bardziej obciążających zadań, albo właściwości indywidualnych regulujących subiektywny odbiór rzeczywistości zawodowej jako mniej lub bardziej obciążającej. W skali dyssatysfakcja z pracy większość badanych uzyskuje wynik wskazujący na przeciętny poziom dyssatysfakcji (41%) lub niski (38,8%). Praca w środowisku więziennym może być źródłem wielu niepowodzeń, z uwagi na podmiot interakcji (osoby zdemoralizowane) oraz specyfikę instytucji (totalność). Jednak to od personelu zależy, czy w codziennej pracy będzie odczuwał satysfakcję z osiągnięcia nawet minimalnych pozytywnych efektów. Wyniki w analizowanej skali wskazują, że większość funkcjonariuszy jest dobrze przystosowana do pracy w środowisku więziennym, o czym może świadczyć fakt, że zaledwie 20,1% badanych wykazuje wysoki poziom odczuwania dyssatysfakcji z wykonywanych obowiązków. Potrafią nie przejmować się porażkami, a cieszyć nawet z niewielkich sukcesów. Styl zarządzania nie stanowi źródła stresu zawodowego dla większości respondentów ponad 56% uzyskało wynik niski, a 25,4% przeciętny poziom tego czynnika stresogennego. Relacje interpersonalne panujące wśród personelu więziennego oparte są na zasadach przełożony podwładny i jest to wpisane w specyfikę instytucji totalnej. Prawdopodobnie osoby decydujące się podjąć pracę 34 Z uwagi na ograniczone ramy publikacji przedstawiono tutaj tylko wycinek szerszych badań, które przeprowadzono wspólnie z dr Andrzejem Piotrowskim z Uniwersytetu Gdańskiego. Objęły one znacznie większą liczbę funkcjonariuszy z kilku pionów służby i uczestniczących w różnych typach szkoleń zawodowych i doskonalących, uwzględniając także inne zmienne niezależne pominięte w prezentowanym opracowaniu.

8 Stres funkcjonariuszy służby więziennej pracujących w bezpośrednim kontakcie 217 w więzieniu liczą się z koniecznością podporządkowania i jednoosobowym, czasami autokratycznym stylem zarządzania, dlatego nie stanowi to dla nich źródła frustracji. Wskaźnikiem jest wynik niewielu funkcjonariuszy (17,9%) osiągających w tej skali poziom wysoki. Kontakty z osadzonymi również nie stanowią czynnika silnie stresującego, gdyż zaledwie 14,2% spośród badanych funkcjonariuszy wykazuje wysoki poziom nasilenia stresu związanego z tego rodzaju stresorem, a większość uzyskało wynik przeciętny (44%) lub niski (41,8%). Praca funkcjonariuszy działu ochrony i działu penitencjarnego oparta jest w głównej mierze na bezpośredniej styczności z osadzonymi. Fakt, że dla większości z nich kontakty z więźniami nie stanowią problemu świadczy o właściwie dokonanym wyborze zawodu więziennika lub uodpornienia się na tego rodzaju stresory. Problem ten wymaga dokładniejszego zbadania, gdyż wysoka odporność na stres wynikający z kontaktu z podopiecznym w zawodach pomocowych i usługowych może być oznaką swoistego znieczulenia się i wskaźnikiem depersonalizacji kontaktów interpersonalnych, która jest jednym z objawów syndromu wypalenia zawodowego. Niskie wyniki dominują w skali związanej z atmosferą w pracy ponad 58% badanych, co świadczy o dość dobrej integracji środowiska pracowniczego i spójności funkcjonariuszy jako grupy zawodowej. W skali Globalne nasilenie stresu blisko połowa badanych funkcjonariuszy wykazuje niski poziom ogólnego zestresowania (48,5%). Praca funkcjonariuszy SW jest trudna, a zwłaszcza gdy większość zadań realizują w bezpośrednim kontakcie z osadzonymi, niemniej zbyt duży poziom zestresowania mógłby negatywnie wpłynąć na realizację obowiązków zgodnie z obowiązującymi przepisami i zasadami etyki zawodu więziennika. Wśród badanych, podobnie jak i w całej populacji personelu więziennego, występują osoby silnie zestresowane, niemniej jest ich zdecydowanie mniej (zaledwie 15,7% respondentów wykazuje poziom wysoki poziom zestresowania). Wykres 1. Skumulowane rozkłady procentowe wyników poziomu nasilenia stresu zawodowego funkcjonariuszy służby więziennej pracujących w bezpośrednim kontakcie z więźniami (n=134) Źródło: badanie własne. Analizując średni profil stresu badanych funkcjonariuszy można stwierdzić, że dominującym czynnikiem stresującym jest obciążenie pracą. Średnia wyników choć najwyższa mieści się w przedziale wyników przeciętnych. Przeciętne nasilenie stresu dotyczy również poczucia dyssatysfakcji z pracy. Wyniki w pozostałych czynnikach oraz globalnego stresu osiągają poziom niski.

9 218 Robert Poklek Wykres 2. Średni profil stresu funkcjonariuszy służby więziennej pracujących w bezpośrednim kontakcie z więźniami (n=134) Źródło: badania własne. Spośród 6 skal Kwestionariusza Stresu Służby Więziennej 2 istotnie różnicują badaną populację funkcjonariuszy służby więziennej pracujących w bezpośrednim kontakcie z więźniami. Różnice dotyczą skal Obciążenie pracą oraz Styl zarządzania. W przypadku pozostałych skal różnice są nieistotne pod względem statystycznym. Tabela 1. Zróżnicowanie średnich wyników czynników stresu w zależności od działu służby. Skale KSSW Dział penitencjarny Dział ochrony Służba zdrowia F p M sd M sd M sd Obciążenie pracą 6,12 1,96 5,09 2,26 6,32 1,98 4,555 0,012 Dyssatysfakcja z pracy 4,88 1,56 5,02 1,84 5,57 1,57 1,582 0,209 Styl zarządzania 4,53 1,70 4,20 1,71 5,39 1,93 4,306 0,015 Kontakty z osadzonymi 4,49 1,53 4,98 1,83 5,25 1,58 2,16 0,119 Atmosfera w pracy 4,71 2,15 4,11 1,56 5,00 2,26 2,293 0,105 Globalny stres 4,47 1,53 4,36 1,96 5,25 1,76 2,535 0,083 Oznaczenia: M średnia arytmetyczna; sd odchylenie standardowe; F (jednoczynnikowa analiza wariancji) wartość statystyki F; p poziom istotności różnic. Źródło: badanie własne. W celu sprawdzenia dokładnego zweryfikowania różnic między grupami w tych skalach których analiza wariancji wykazała istotne rozbieżności, zastosowano test rozstępu wielokrotnego Duncana. W skali Obciążenie pracą przedstawiciele więziennej służby zdrowia (pielęgniarki) wykazują zbliżony poziom do funkcjonariuszy działu penitencjarnego (wychowawcy), natomiast w porównaniu z funkcjonariuszami działu ochrony ich poziom jest zdecydowanie wyższy (różnica w teście Duncana istotna na poziomie p=0,011). Z kolei funkcjonariusze działu ochrony przejawiają najniższy poziom poczucia obciążenia pracą i różnią się także od wychowawców penitencjarnych (p=0,027).

10 Stres funkcjonariuszy służby więziennej pracujących w bezpośrednim kontakcie 219 W skali Styl zarządzania personel służby zdrowia wykazuje najwyższy poziom wrażliwości na więzienny styl zarządzania i różni się od wychowawców na poziomie p=0,026, a od funkcjonariuszy ochrony na poziomie p=0,003. Wykres 3. Średnie profile stresu funkcjonariuszy służby więziennej w zależności od działu służby (n=134) Źródło: badania własne. Analizując średnie profile funkcjonariuszy działów pracujących w bezpośrednim kontakcie z więźniami można zaobserwować, że najwyższe wyniki uzyskują przedstawiciele więziennej służby zdrowia. Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonych badań można sformułować następujące wnioski: 1. Badani funkcjonariusze najczęściej przejawiają niskie lub przeciętne nasilenie poszczególnych czynników stresu zawodowego. Dominującym czynnikiem stresującym jest obciążenie pracą. 2. Specyfika zadań, wynikająca z pracy w określonym dziale, różnicuje istotnie badanych w zakresie 2 spośród 6 analizowanych czynników stresu. Różnice dotyczą obciążenia pracą oraz stylu zarządzania. 3. Funkcjonariusze działu ochrony przejawiają najniższy poziom obciążenia pracą i różnią się statystycznie pod tym względem od wychowawców penitencjarnych i więziennych pielęgniarek. 4. Funkcjonariusze więziennej służby zdrowia wykazują najwyższy poziom stresu wynikający ze stylu zarządzania w jednostce penitencjarnej, jednak na poziomie statystycznym różnią się oni wyłącznie od funkcjonariuszy działu ochrony. Należy prowadzić dalsze badania i poszukiwać związków między przejawianym przez funkcjonariuszy stresem a ich życiem rodzinnym oraz funkcjonowaniem w innych rolach społecznych (towarzyskich, przyjacielskich, sąsiedzkich, społeczności lokalnej itp.).

11 220 Robert Poklek Bibliografia 1. Basiński A., Basińska B., Sytuacje traumatyczne w pracy funkcjonariuszy służby więziennej [w:] Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych. Tom 8., Warszawa Cheek E.E., Miller M., The experience of stress for correctional officers: A double bind theory of correctional stress, Journal of Criminal Justice, 1983, nr Chmielewska H., Psychologiczne aspekty izolacji [w:] Zagadnienia penitencjarne. Skrypt dla słuchaczy szkoły podoficerskiej SW, Kalisz Czajkowski M., Kobiety w wybranych grupach dyspozycyjnych polskiego społeczeństwa. Kontekst socjologiczny [w:] Kobiety w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa. Socjologiczna analiza udziału i roli kobiet w wojsku, policji oraz innych grupach dyspozycyjnych, (red.) K. Dojwa, J. Maciejewski, Wrocław Dignam J.T., Barrera M., West S.G., Occupational stress, social support and burnout among correctional officers American Journal of Community Psychology, 1986, nr Dollard M.F., Winefield A.H., A test of the demand-control/support model of work stress in correctional officers Journal of Occupational Health Psychology, 1998, Nr Finn P., Correctional officer stress: A cause for concern and additional help Federal Probation, 1998, nr Karaszewska H., Personel więzienny jako realizator idei resocjalizacji [w:] Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, (red.) W. Ambrozik, P. Stępniak, Poznań Warszawa Kalisz Kozak S., Patologie w środowisku pracy, Warszawa Kuć M., Rola służb penitencjarnych w polityce kryminalnej, [w:] Autorytet i godność służb penitencjarnych a skuteczność metod resocjalizacji, (red.) J. Świtek, M. Kuć, I. Niewiadomska, Lublin Lisiecki M., Bezpieczeństwo publiczne w ujęciu systemowym, [w:] Bezpieczny obywatel bezpieczne państwo, (red.) J. Widacki, J. Czapska, Lublin Machel H., Autorytarny styl kierowania personelem więziennym i jego konsekwencje (refleksje na tle własnej praktyki penitencjarnej) [w:] Wina Kara Nadzieja Przemiana, (red.) J. Szałański, Łódź Warszawa Kalisz Machel H., Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego, Gdańsk Machel H., Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk Machel H., Zagórski J., Kadra więzienna stan obecny, potrzeby, pozycja zawodowa i społeczna [w:] Wina Kara Nadzieja Przemiana, (red.) J. Szałański, Łódź Warszawa Kalisz Mills M., Drews S.K., Gassaway B.M., Concluding Thoughts, [w:] Dirty Work, (red.) M. Mills, S.K. Drews, B.M. Gassaway, Texas Misiuk A., Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawnoustrojowe, Warszawa Musidłowski R., Kadra więzienna [w:] Biuletyn RPO Nr 28. Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Część I, Warszawa Nawój J., Ryzyko i koszty wykonywania zawodu funkcjonariusza więziennego. Stres zawodowy, zagrożenia i profilaktyka [w:] Rozwiązywanie problemów alkoholowych w społecznościach więziennych, R. Cibor, J. Nawój (red.), Cieszyn Nawój J., Syndrom wypalenia zawodowego funkcjonariuszy więziennych [w:] Wina Kara Nadzieja Przemiana, (red.) J. Szałański, Łódź Warszawa Poznań Peeters M.C.W., Schaufeli W.B., Buunk B.P., The role of attributions in the cognitive appraisal of work related stressful events: An event recording approach Work and Stress, 1995, nr Piątek J., Stres pomagania ludziom w kryzysach Nowiny Psychologiczne, 1998, nr Piotrowski A., Kwestionariusz Stresu Służby Więziennej, Warszawa Piotrowski A., Pich S., Sense of safety among mid-level medical personel at polish penal instytutions [w:] Komplexné sociálne zabezpečenie vojenskègo profesionála, (red.) P. Hamaj, M. Martinska, E. Zavodna, Liptovský Mikuláš Piotrowski A., Stres i wypalenie zawodowe funkcjonariuszy Służby Więziennej, Warszawa 2010.

12 Stres funkcjonariuszy służby więziennej pracujących w bezpośrednim kontakcie Poklek R., Elementy kultury fizycznej w psychologicznym warsztacie antystresowym [w:] Promocja zdrowia we współczesnym więziennictwie, (red.) K. Klukowski, P. Łapiński, A. Wiza A. Kaczmarek, Kalisz Poklek R., Efektywność psychologicznego warsztatu antystresowego w profilaktyce syndromu wypalenia zawodowego funkcjonariuszy Służby Więziennej [w:] Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych, (red.) O. Truszczyński i inni, Warszawa Poklek R., Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji Z. B. Gasia w diagnostyce penitencjarnej normalizacja narzędzia, Przegląd Więziennictwa Polskiego, 2008, Nr Poklek R., Mental anti-stress training in preventing the professional burnout syndrome in prison officers [w:] Biosocial effects of military service as a basis for further improvement of future physical education and sports programmes, (red.) M. Sokołowski, Poznań Poklek R., Motywacja osiągnięć a poziom dyrektywności funkcjonariuszy Służby Więziennej zajmujących różne stanowiska służbowe [w:] Bezpečnosť a bezpečnostná veda, (red.) L. Hofreiter, Liptovskỳ Mikulaš - Liptovskỳ Ján Pomiankiewicz J., Stres i wypalenie zawodowe funkcjonariuszy Służby Więziennej, Przegląd Więziennictwa Polskiego, 2010, nr Pyrcak J., Organizacja i zadania więziennictwa w nowej ustawie o służbie więziennej, Przegląd Więziennictwa Polskiego, 1996, nr Rejman J., Źródła etyki zawodowej wychowawcy penitencjarnego. Wybrane propozycje [w:] Autorytet i godność służb penitencjarnych a skuteczność metod resocjalizacji, (red.) J. Świtka, M. Kuć, I. Niewiadomska, Lublin Schaufeli W.B., Peeters M.C., Job stress and burnout among correctional officers: A literature review International Journal of Stress Management, 2000, nr Stańdo-Kawecka B., Prawne podstawy resocjalizacji, Kraków Stasiaczyk B., Funkcjonariusze służby więziennej wybrane aspekty funkcjonowania w zawodzie [w:] Rekrutacja do grup dyspozycyjnych socjologiczna analiza problemu, (red.) J. Maciejewski, M. Liberacki, Wrocław Szczepaniak P., Wybrane problemy personelu więziennego w Polsce wzorce a rzeczywistość [w:] Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, (red.) W. Ambrozik, P. Stępniak, Poznań Warszawa Kalisz Szymanowska A., Więźniowie i funkcjonariusze wobec norm obyczajowych i prawnych, Warszawa Thompson T., Holistic health comes to prison Federal Prison Journal, 1994, nr Witkiewicz B., Wyniki badań nad kondycją psychiczną funkcjonariuszy służby więziennej [w:] Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych. Tom 8., Warszawa 2004.