Wybrane gatunki zwierząt łownych w Polsce biologia i ekologia część 3

Transkrypt

1 Wybrane gatunki zwierząt łownych w Polsce biologia i ekologia część 3 Charakterystycznym biotopem kuropatwy są małe pola uprawne z dużą ilością miedz, kęp drzew, krzewów i nieużytków porośniętych chwastami, czyli tam, gdzie rolnictwo prowadzone jest ekstensywnie. Współczesna intensyfikacja rolnictwa, wielkoobszarowe uprawy, wysokie nawożenie, mechanizacja prac w polu, wszystko to niestety nie sprzyja występowaniu w przyrodzie kuropatwy i większości gatunków zwierząt polnych. Wczesną wiosną, wraz z nastaniem odwilży i zejściem pokrywy śnieżnej, stadka zimowe (rodzinne) kuropatw rozpadają się i samce (kogutki) ruszają w poszukiwaniu samic (kurek) i optymalnych warunków w których rozpoczną toki. Przemierzają wówczas kilka do kilkunastu kilometrów. Pary rodzicielskie zawsze składają się z osobników pochodzących z różnych stadek. Toki kuropatw tzw. czas parkania przypadają na III V. Samica składa w maju jaj (maksymalnie 25), które wysiaduje przez dni. W okresie wiosny wieczorami można usłyszeć tzw. czyrykanie, czyli głos kuropatw prowadzących młode i nawołującej swoje pisklęta. W połowie VI wykluwają się pisklęta w zależności od fazy wyrastania i wymiany upierzenia nazywane zielonkami, widłówkami lub farbówkami które bardzo szybko, po dwóch tygodniach, zyskują zdolność lotu. Jest to również okres szczególnie krytyczny w ich życiu ponieważ w pierwszych 2 3 tygodniach życia pisklęta wymagają dostępu do białka pochodzenia zwierzęcego (owadów i ich larw), które w początkowym okresie wzrostu stanowi niemal wyłączny składnik ich diety. Dietę starszych osobników stanowią natomiast rośliny w 90 95%. Okresowe zwiększenie w diecie kuropatw udziału białka zwierzęcego ma również miejsce podczas jesiennego przygotowania ptaków do zimy. Jesienią, gdy kuropatwy zwiększają swoją masę ciała mówimy, że są pyszne, czyli tłuste. 1

2 Kuropatwy należą do rodziny kurowatych, które w terminologii łowieckiej nazywane są kurakami, a ze względu na biotop, w którym żyją - kurakami polnymi. Są gatunkiem osiadłym w cyklu rocznym przemieszczają się zazwyczaj w granicach areału kilku sąsiadujących ze sobą pól (około 300 ha), poruszając się chętniej na nogach (ciekach) niż wykorzystując skrzydła, biegną (ciekną) nawet podczas ucieczki (mówimy wówczas, że wyciekają). Kuropatwa, to niewielki ptak, osiągający średnią masę ciała rzędu gramów. Dymorfizm płciowy u kuropatw jest słabo zaznaczony. Samca od samicy można jednak odróżnić w upierzeniu samców na piersiach występuje czekoladowa plama w kształcie podkowy, przeważnie nieobecna lub słabo zarysowana u samic. Ponadto w czasie okresu godowego u samców nad oczami (tzw. ziernikami) pojawiają się czerwone korale niewystępujące u samic. Pewien kłopot sprawiać może również rozróżnienie wieku poszczególnych osobników. Dorosłą kuropatwę można jednak odróżnić od młodocianego osobnika. Cieki starek mają szaro-niebieski bądź ciemnoszary kolor, podczas gdy cieki młódek pozostają żółte do października włącznie (5. miesiąca życia). Młodsze osobniki do 3 miesiąca życia utrzymują juwenalne jasnobrązowe upierzenie z podłużnymi cętkami. Bardziej szczegółowe porównanie wykazuje również porównanie kształtu i szerokości lotek. Z wymianą upierzenia młodocianych osobników wiążą się zwyczajowe nazwy. Młódki, gdy zaczynają podfruwać, nazywane są zielonkami. W miarę dorastania ptaków, na skutek wypadania (wypierzania) środkowych sterówek, ogon przybiera formę widłowatą, dlatego pisklęta w tym czasie nazywamy widłówkami. Farbówką z kolei określamy kuropatwę, która wymieniła prawie całe upierzenie, a pióra młodociane pozostały jej tylko na głowie i górnej części szyi oraz na środku piersi i brzucha. 2

3 Przedstawicielem kuraków polnych jest również bażant, którego ojczyzną jest Azja. W Polsce gatunek ten pojawił się w XVII wieku, jednak jego hodowlę na szeroką skalę rozpoczęto, podobnie jak w całej Europie, dopiero w XIX i XX wieku. Bażant łowny zamieszkujący Polskę, zarówno ten hodowany w wolierach, jak i użytkowany łowiecko, jest mieszańcem różnych podgatunków, m.in. bażanta kaukaskiego, bażanta obrożnego, bażanta mongolskiego oraz bażanta pstrego. Gatunek ten cechuje wyraźny dymorfizm płciowy zaznaczony zarówno w wielkości, jak i barwie upierzenia (tzw. sukienki). Samce osiągają masę 1 2 kg, samice są zdecydowanie mniejsze, a ich masa wynosi 0,9 1,2 kg. Kury bażanta są brunatno-szare, znakomicie zlewają się z otoczeniem, co jest szczególnie ważne w czasie wysiadywania jaj i w okresie wodzenia (prowadzenie) piskląt. Tymczasem koguty w szacie godowej zachowują bogate wielobarwne upierzenie. Bażant do lotu zrywa się niechętnie, za to wytrwale biega mówimy wówczas, że cieknie lub wycieka. Do lotu zrywa się niemal pionowo w górę z silnym łopotem skrzydeł tzw. lotem rakietowym. W przeciwieństwie do kuropatw nocuje na drzewach, dlatego pozostawia im rozległe obszary pól, zasiedlając tzw. ekotony (granice) polno-leśne. Bażanty prowadzą osiadły tryb życia. Wędrówki mają miejsce przed okresem godowym, kiedy koguty wyruszają w poszukiwaniu terenów, na których odbędą toki, a które nie odbywają się w stałych miejscach. Toki odbywają się w III VI. W tym czasie koguty pieją i gromadzą przy sobie kilka kur. U kogutów widoczne są wówczas, nawet z daleka, charakterystyczne czerwone róże nad oczami i nabrzmiałe płaty policzkowe. Przystępując do lęgów samica bażanta zakłada na ziemi prymitywne gniazdo i w IV V składa 8 14 jaj, które wysiaduje przez dni. Kogut nie bierze udziału w wysiadywaniu i wychowie piskląt. Pisklęta przez pierwsze 2 3 tygodnie, podobnie jak inne kuraki, żywią się prawie wyłącznie pokarmem pochodzenia zwierzęcego, zjadając głównie owady. Po 2 tygodniach podlatują, a po 3 tygodniach nocują już na 3

4 gałęziach razem z dorosłymi ptakami. W X XI młode ptaki są już całkowicie wyfarbowane (wypierzone), uzyskując szatę dorosłych osobników. Poza okresem lęgów bażanty żyją w luźnych przypadkowych grupach, w które łączą się z dnia na dzień. Żer ptaków dorosłych jest bardzo urozmaicony i uzależniony głównie od pory roku. W okresie wiosenno-letnim udział pokarmu pochodzenia zwierzęcego może sięgać do około 40%, zaś w okresie jesienno-zimowym znacznie maleje. Jednym z czynników decydujących o występowaniu bażantów jest obecność wody, dlatego gatunek ten występuje głównie na terenach, które oprócz urodzajnych pól obfitują w remizy (śródpolne kępy krzewów), plantacje wikliny, zarośla nadrzeczne, łany szuwarów i trzcinowiska porastające brzegi zbiorników wodnych. Dzikie kaczki są podrodziną kaczkowatych i należą do najbardziej rozpoznawalnych ptaków związanych ze środowiskiem wodnym. W Polsce większość gatunków kaczek podlega gatunkowej ochronie z wyjątkiem: kaczki krzyżówki i cyraneczki oraz czernicy i głowienki. Kaczkowate występują na wszystkich kontynentach. Ciało mają dobrze przystosowane do wodnego trybu życia, upierzenie obficie natłuszczone wydzieliną gruczołu kuprowego, nie przepuszczające wody, a palce spięte są błoną pływną. W przeciwieństwie do gęsi kaczki wykazują silny dymorfizm płciowy. U większości gatunków samce, przez kilka miesięcy w roku, są barwnie wypierzone. Pierzenie odbywa się dwa razy 4

5 w roku. Latem, podczas pierzenia całkowitego, ptaki uzyskują szatę spoczynkową, natomiast pierzenie częściowe obejmujące prawie wyłącznie pióra okrywowe daje im szatę godową noszoną jesienią i zimą. Kaczki są monogamiczne. Związek płci trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy i kończy się z chwilą złożenia jaj. Samice znoszą 8 11 jaj i w wypadku utraty lęgu mogą go powtórzyć, przy z reguły jest on wówczas mniej liczny od właściwego. Wysiadywanie trwa dni. Pisklęta (kaczęta) są zagniazdownikami, lęgną się okryte puchem. Pokarm stanowią rośliny oraz drobne bezkręgowce. Nielotne młódki nazywamy klapakami, a gdy w wieku około 6 tygodni zaczynają podlatywać podlotami. Uwzględniając tryb życia, ich biologię i ekologię wśród kaczek można wyróżnić kaczki właściwe, inaczej pływające (do których zaliczamy m.in. krzyżówki i cyraneczki) oraz kaczki nurkujące, nazywane też grążycami (do których należą m.in. głowienki i czernice). Kaczki pływające cechuje mniejszy ciężar właściwy ciała, co zapewnia im większą wyporność. Kaczki te nurkują wyjątkowo i na niewielką głębokość, zazwyczaj w czasie pierzenia, kiedy to pozbawione lotek chcą schronić się przed niebezpieczeństwem. Grążyce są cięższe, doskonale nurkują, poszukując żeru na głębokość 3 5 m, utrzymując się pod powierzchnią wody przez sekund. Kaczki żywią się pokarmem roślinnym i zwierzęcym u kaczek właściwych przeważa pokarm roślinny pobierany z płytkiego dna, natomiast u grążyc przeważa pokarm pochodzenia zwierzęcego. Kaczki właściwe charakteryzują się wydłużonymi proporcjami ciała, mają ostro zakończone skrzydła sięgające prawie końca ogona, wyraźnie odznaczają się od tułowia, z tzw. lusterkiem obecnym u wszystkich gatunków. Grążyce są bardziej krępe, mają zaokrąglone tułowie i krótsze, wtopione w sylwetkę skrzydła, tylko u nielicznych gatunków posiadające lusterko. Kaczki właściwe lekko podrywają się do lotu i są wytrwałymi lotnikami, podczas gdy grążyce latają słabiej i do lotu rozpędzają się po powierzchni wody. Różnice widać również w zachowaniu podczas toków. Najliczniejszą z rodzimych kaczek lęgowych jest krzyżówka, od której pochodzą domowe gatunki kaczek. Krzyżówka jest spotykana praktycznie na wszystkich akwenach słodkowodnych. Miejscami w okresie polęgowym tworzy wielotysięczne skupienia. Toki krzyżówki i okres lęgowy przypadają na kwiecień i maj. Ptaki te gnieżdżą się najchętniej w pobliżu porośniętych wód stojących, choć czasem może zajmować opuszczone gniazda lub dziuple, niekiedy znacznie oddalone od wody. Jest przy tym gatunkiem bardzo plastycznym 5

6 w wyborze miejsc gniazdowania, który chętnie zasiedla sztuczne gniazda. Krzyżówki pierzą się całkowicie od maja do lipca wymiana lotek w tym okresie powoduje, że przez okres prawie jednego miesiąca kaczory są nielotne. Kaczor w upierzeniu godowym jest barwnie upierzony. W szacie spoczynkowej samce i młodociane osobniki mają podobne, kasztanowobrązowe upierzenie i podobne są do samic. Innym przedstawicielem kaczek właściwych jest cyraneczka. Obok chronionej cyranki jest najmniejszą z naszych kaczek jej masa ciała wynosi zaledwie gramów. W przeciwieństwie do cyranki, która unika miejsc zadrzewionych i zakrzewionych, cyraneczka preferuje śródleśne zbiorniki wodne i zarośnięte obrzeża płytkich jezior. Cyraneczka ma obecnie status bardzo nielicznego, lokalnie nieco liczniejszego gatunku lęgowego. Jedynie podczas wiosennych przelotów w marcu i kwietniu oraz późnym latem i jesienią od sierpnia do listopada pojawia się prawie wszędzie. Ciekawostką jest, że cyraneczki przylatują na miejsca lęgowe parami. U kaczorów okres bezlotności związany z pierzeniem całkowitym przypada na lipiec. Kaczor w upierzeniu godowym jest jasnopopielaty z rdzawą głową i zieloną szeroką brwią i niebiesko-zielonym szerokim pasem z boku głowy, z charakterystycznym dla tego gatunku zielono-czarnym dwudzielnym lusterkiem na skrzydle. Samice i osobniki młodociane mają upierzenie popielato-brunatne z oliwkowym odcieniem, podobnie jak kaczory w upierzeniu spoczynkowym. Najliczniejszymi przedstawicielami kaczek nurkujących w Polsce są głowienki i czernice. Głowienka (inaczej kaczka rdzawogłowa) jest niewielkim (0,5 1,3 kg masy ciała), średnio licznym, a lokalnie licznym gatunkiem lęgowym. Zdarza się, że na niektórych zarastających jeziorach i stawach rybnych, bywa najliczniejszym przedstawicielem kaczek. 6

7 Środowiskiem lęgowym głowienek są stawy i jeziora położone na terenach otwartych. Na morzu głowienka zatrzymuje się rzadko, natomiast regularnie tamtędy przelatuje. W okresie lęgowym odżywia się prawie wyłącznie roślinnością wodną, która w zależności od biotopu przeważa również w innych okresach (odmiennie niż u pozostałych kaczek nurkujących), natomiast w pozostałym okresie nie gardzi również drobnymi bezkręgowcami. Głowienka przylatuje na tereny lęgowe w marcu i kwietniu i tu kończą się toki, które rozpoczęły się już na zimowiskach. Na zachodzie Polski głowienka zimuje corocznie, a w łagodne zimy nawet licznie. Upierzenie samicy jest kasztanowo-brunatne (płowobrązowe). Natomiast kaczor w szacie godowej jest jasnopopielaty z kasztanowatą (brązowo-rudą) głową i szyją, czarną piersią i kuprem. Upierzenie spoczynkowe kaczorów podobne jest do szaty godowej, choć mniej kontrastujące. Dodatkowymi cechami rozpoznawczymi jest słabo widoczne, białawe (stalowo-szare) lusterko, szaro-czarne wiosła i czerwone oko. Drugą z typowych grążyc jest czernica niezbyt liczny ptak lęgowy, natomiast bardzo liczny na przelotach wiosennych i jesiennych. Gniazduje nad większymi jeziorami o zarośniętym brzegu i szerokim lustrze głębokiej wody. Jest ptakiem bardzo towarzyskim i często łączy się w stada. Powszechnie zimuje na jeziorach Pomorza, Wielkopolski i Śląska, natomiast bardzo sporadycznie na wschód od Wisły. Samica upierzona jest brązowo-czarno (ciemnobrunatno) ze słabo zaznaczonym czubem i jasnobrunatno-białym brzuchem, piersią i bokami ciała. Samiec w upierzeniu spoczynkowym podobny jest do samicy, natomiast w upierzeniu godowym jest czarny z fioletowym (zielono-granatowym) połyskiem na szyi i głowie i wyraźnie widocznym na głowie czubem. Czernice można również rozpoznać po białym spodzie i bokach oraz białym lusterku na skrzydłach. Do rodziny kaczkowatych należą również gęsi, które zaliczane są do najinteligentniejszych ptaków świata. Są rzeczywiście niezwykle ostrożne. W każdym żerującym stadzie gęsi (tabunie), które podczas wiosenno-jesiennych przelotów może liczyć 7

8 nawet kilkaset osobników, znajdują się strażnicy, których zadaniem jest stała obserwacja otoczenia. Pokarm gęsi stanowią przede wszystkim trawy, pędy i kłącza roślin lądowych, w tym uprawnych i wodnych. Ptaki te odznaczają się krępym tułowiem i szyją krótszą od ciała. Dymorfizm płciowy przejawia się tylko różnicą wielkości u obu płci ogon jest krótki i zaokrąglony, skrzydła długie i ostro zakończone, nogi (czyli wiosła) mocne, a palce spięte błoną pływną. Gęsi dobrze pływają, natomiast nie potrafią nurkować lub czynią to wyjątkowo rzadko. Są monogamiczne, a związek płci trwa zwykle dłużej niż rok, nierzadko całe życie. Gniazdo buduje przeważnie samica, która samodzielnie wysiaduje 4 6 jaj przez dni. Natomiast po wykluciu opieka nad młodymi sprawowana jest przez oboje rodziców. Wiele gęsi gniazduje na Dalekiej Północy (Grenlandia, Syberia i arktyczna część Ameryki Północnej). Zimę spędzają w cieplejszym klimacie, a wędrując na południe lecą w szyku zwanym kluczem w kształcie odwróconej litery V lub w postaci skośnego szeregu. Właściwie jednym gatunkiem lęgowym gęsi w Polsce jest gęgawa, która jest przy tym największą z naszych gęsi (masa ciała wynosi przeciętnie 2,0-4,5 kg). Najliczniej gnieździ się w południowo-zachodniej części kraju, zasiedlając tereny zachodniej i północnej Polski. Występuje na rozległych mokradłach, zarośniętych jeziorach i stawach. Mogą pojawiać się także z dala od środowiska wodnego np. na polach uprawnych. Upierzenie dorosłych ptaków jest szaropopielate z brunatnym nalotem. Szyja i głowa nie są ciemniejsze niż cała reszta ciała. Dziób żółtopomarańczowy (pomarańczoworóżowy), nogi (wiosła) różowe. Głos gęgawy przypomina bardzo głos gęsi domowej. Podczas wiosennych i jesiennych przelotów spotykamy liczne tabuny tych ptaków. Największe skupiska gęgawy w Polsce to okolice Milicza, ujście Warty (rezerwat Słońsk) i na jeziorze Gopło. 8

9 Nieco mniejsza od gęgawy (o masie dochodzącej do 4,0 kg) gęś zbożowa uznawana jest w Polsce za gatunek przelatujący, choć w zachodniej części kraju zatrzymuje się często na dłuższy czas. Na wędrówkach leci w dużych kluczach z głośnym gęganiem. Pojawia się w Polsce od marca do kwietnia i od września do grudnia. W Polsce należy do najliczniej przelatujących gęsi, szczególnie w północno-zachodniej części kraju. Gęś zbożowa jest bardzo podobna do gęgawy, jednak w locie widać dobrze jej ciemnoszare skrzydła, podczas gdy skrzydła gęgawy są jasne. Gęś zbożowa jest szarobrązowa z ciemniejszą z szyją i głową ciemniejszą od reszty ciała, białą pokrywą podogonową, jasnym brzuchem pozbawionym plam, żółto-pomarańczowymi nogami i ciemnym dziobem, wyraźnie innym niż u gęgawy. W środowisku naturalnym najłatwiej odróżnić oba gatunki po głosie i kolorze dzioba. Gęś białoczelna jest gatunkiem arktycznym lęgowiska tych ptaków położone są w bagnistej i bezdrzewnej tundrze. Na wybrzeżach Bałtyku należy do najliczniej przelatujących gęsi, natomiast w głębi kraju spotykana jest rzadziej. Chętnie przyłącza się do stad innych gęsi, choć w locie jest szybsza od gęgawy. Cechuje ją brunatnoszare upierzenie z czarnobrunatnymi pręgami (pasami) na brzuchu. U nasady dzioba występuje biała nie zachodząca między oczy opaska. 9