Sport dzieci i młodzieży

Transkrypt

1 28 Sport dzieci i młodzieży Formę organizacji szkolenia sportowego, jaką jest szkoła sportowa, należy uznać za wysoce efektywną, niezbędną w dobie przyspieszonego rozwoju i coraz wyższych osiągnięć. Zenon Ważny, Joanna Piotrowska, Remigiusz Koć, Roman Skrzecz Zmiany poziomu sprawności i efektywności gry u młodych koszykarek ze SMS w Warszawie W pracy przedstawiono koncepcje treningowe oraz osiągnięcia szkoleniowe Szkoły Mistrzostwa Sportowego w Warszawie, zorganizowanej w 1997 roku przez Polski Związek Koszykówki. Wyniki 4 prób sprawności, dotyczące wszystkich uczennic, jak i 6 zawodniczek, które uczestniczyły w pełnym, 3-letnim procesie szkolenia, świadczą o prawidłowości założeń programu i jego realizacji. Mogą stanowić one pewien wzorzec szkoleniowy dla tego rodzaju młodzieżowych grup sportowych. SŁOWA KLUCZOWE: szkolenie sportowe dzieci i młodzieży zasady szkolenia w SMS w koszykówce kontrola treningu młodych koszykarek. Sport, podobnie jak wiele innych dziedzin naszego życia, nadal przeżywa okres dynamicznego rozwoju, którego widocznym przejawem są - mimo wysokiego poziomu osiągnięć - nowe rekordy krajowe, światowe, olimpijskie. Sport Wyczynowy 2001, nr 3-4/

2 Zmiany poziomu sprawności i efektywności gry młodych koszykarek ze SMS Chęć uczestnictwa w tym wyścigu po rekordy i sukcesy zmusza wszystkich uczestników ruchu sportowego do olbrzymiego wysiłku organizacyjnego i intelektualnego, do ciągłego doskonalenia zarówno selekcji, uwzględniającej wymagania uprawianej dyscypliny, jak i procesu kształtowania odpowiednich zdolności i umiejętności u wybranych - podczas tejże selekcji - zawodników. Równocześnie niezbędne staje się tworzenie warunków, nieodzownych do realizacji tych celów. Wyszkolenie zawodników, reprezentujących wysoki poziom sportowy, jest - jak powszechnie wiadomo - procesem długotrwałym i złożonym. Wymaga opracowania wieloletnich planów rozwoju sportowego dla rokujących sukcesy zawodników, a także przyjęcia odpowiedniej strategii ich realizacji, obejmujących także infrastrukturę techniczną oraz kadry. Jedną z dość szeroko stosowanych w Europie form organizacyjnych, w ramach której odbywa się długookresowe szkolenie zawodników, są tzw. szkoły sportowe czy szkoły mistrzostwa sportowego (2). Warunki takich szkół umożliwiają z reguły koncentrację infrastruktury technicznej, kadry szkoleniowej oraz utalentowanych zawodników i podnoszą efektywność szkolenia (5, 9). Jeżeli chodzi o koszykówkę, to najbardziej znanymi, ze względu na widoczne już efekty sportowe, są szkoły sportowe we Francji i w Hiszpanii. W Polsce obecnie funkcjonuje 27 szkół mistrzostwa sportowego, w tym 2 prowadzące specjalizację w koszykówce. Są to, omawiana poniżej średnia szkoła dziewcząt oraz średnia szkoła chłopców w Warce (1). W niniejszej pracy chcemy przedstawić koncepcje treningowe oraz osiągnięcia szkoleniowe Szkoły Mistrzostwa Sportowego w Warszawie, zorganizowanej przez Polski Związek Koszykówki, działającej od 1997 roku. Wybrane w drodze kilkustopniowego specjalnego postępowania 1 dziewczęta realizują program szkoły średniej oraz rozwijają umiejętności koszykarskie. Nadto biorą udział w rozgrywkach I i II ligi koszykówki kobiet i ligi juniorek. Wyniki dotychczasowej pracy szkoły można uznać za obiecujące. Drużyna, oparta przede wszystkim na uczennicach SMS, zakwalifikowała się do rozgrywek ekstraklasy, natomiast, występując jako reprezentacja Polski juniorek (z 12 jej zawodniczek 8 pochodziło z SMS w Warszawie), zajęła 3 miejsce w Mistrzostwach Europy, rozgrywanych w ubiegłym roku w Cetniewie. Przyjęty w szkole ogólny program szkolenia sportowego przeznacza (w dwóch pierwszych latach) około 50% czasu treningu na kształtowanie wszechstronnej sprawności fizycznej, pozostałą część na doskonalenie techniki 1 Rekrutacja do szkoły odbywa się corocznie na podstawie danych z obserwacji prowadzonych podczas półfinałów i finałów MP kadetek. Wytypowane zawodniczki kwalifikowane są do kadr poszczególnych makroregionów, gdzie są obserwowane przez trenerów, a najlepsze z nich - powoływane do reprezentacji Polski. Po konsultacjach, zgrupowaniach i turniejach wybranym dziewczętom składane są oferty powołania do szkoły PZK.

3 30 Zenon Ważny, Joanna Piotrowska, Remigiusz Koć, Roman Skrzecz Trening Badaniami objęto wszystkie uczennice szkoły, których liczba w kolejnych latach nieco się zmieniała: w roku 1997 oceniano sprawność 16 uczennic, natomiast w roku Wraz ze zmieniającą się ogólną liczbą badanych, zmieniały się również osoby, uczęszczające do Szkoły. Dlatego w opracowaniu przedstawiamy dane, obejmujące zarówno wszystkie uczennice, jak i informa- Poniedziałek Tabela 1 Przykładowy mikrocykl okresu przygotowawczego i startowego Wtorek Środa Czwartek Piątek Sobota Niedziela Okres przygotowawczy I lekko- lekko- lekko- lekko- turniej turniej atletyka atletyka atletyka atletyka II lekko- kosz kosz kosz kosz atletyka technika technika technika technika +taktyka +taktyka Okres startowy I kosz lekko- kosz lekko- kosz odnowa -technika atletyka technika atletyka biologiczna II lekko- kosz kosz kosz kosz mecz atletka technika technika technika technika ligowy +kosz +taktyka +taktyka i taktyki. W kolejnych latach trening sprawnościowy stanowi już tylko około 30% objętości treningu. Szybkość, siłę oraz wytrzymałość (ogólną i siłową) rozwija się w trakcie specjalnie organizowanych jednostek ćwiczebnych, wytrzymałość specjalną - równolegle z treningiem technicznym i taktycznym. Ogólna struktura mezocykli treningowych zaprezentowana jest w tabeli 1. Istotnym elementem realizowanego w szkole procesu treningowego jest systematyczna kontrola jego efektów. Dokonywana jest ona w dwóch obszarach: a) sprawnościowym i b) techniczno-taktycznym. W ramach pierwszego prowadzono pomiary zdolności wysiłkowej (test Wintage) oraz poziomu tych elementów sprawności fizycznej, które mają bezpośrednie zastosowanie w grze (3, 6). Umiejętności koszykarskie oceniane były podczas gier kontrolnych oraz oficjalnych rozgrywek (3, 7, 10). Przedstawiając wyniki tej kontroli (11), traktujemy je - z jednej strony - jako obraz struktury sprawności młodych koszykarek, z drugiej natomiast - jako efekt zmian, będących reakcją adaptacyjną na trening w obrębie sprawności fizycznej oraz skuteczności gry. Materiał i metody badań

4 Zmiany poziomu sprawności i efektywności gry młodych koszykarek ze SMS cje, dotyczące tylko 6 uczennic, które uczestniczyły w pełnym, 3-letnim procesie szkolenia. Te ostatnie są czołowymi zawodniczkami SMS-u. Przedstawiane tu koszykarki początkowo brały udział w rozgrywkach klubowych, na różnych poziomach zaawansowania sportowego (liga juniorek oraz I i II liga), później reprezentowały już Szkolę. W trzecim roku szkolenia w SMS samodzielnie awansowały do rozgrywek ekstraklasy. Szczegółowe dane zawodniczek, badanych w kolejnych latach, przedstawione są w tabeli 2. W trakcie omawianych tu trzech lat szkolenia, zawsze na przełomie listopada i grudnia, próby obejmowały: wyskok dosiężny z miejsca, bieg wahadłowy 10 x 20 m, rzut piłką lekarską 2 kg zza głowy, rzut piłką lekarską 3 kg sprzed klatki piersiowej. Test Wingate (w wersji 30-sekundowej) wykonywano na ergometrze rowerowym, sprzężonym z komputerem (6). Każda próba poprzedzona była 15-minutową rozgrzewką. Rejestrowano następujące parametry: pracę względną (w J/kg), moc względną (w W/kg), pracę całkowitą (w J), moc max (w W), pik mocy. Test Wingate na zlecenie PZKosz przeprowadzili pracownicy Zakładu Teorii Sportu AWF, testy sprawności - trenerzy szkoły Do oceny efektywności gry poszczególnych zawodniczek wykorzystano metodę koszpunktów (WKPT), zaproponowaną przez J. Świątka (7). Syntetyczny wskaźnik efektywności obejmował wymienione niżej elementy, które oceniano w następujący sposób: KPT 2 = % skuteczności x liczba rzutów celnych / Skuteczność rzutów za 3 pkt: KPT 3 = % skuteczności x liczba rzutów celnych / Skuteczność rzutów wolnych: a) celny rzut wolny - plus 1 KPT; b) niecelny rzut wolny - minus 1,5 KPT. Tabela 2 Charakterystyka badanych zawodniczek Zawodniczka Rok urodzenia Masa ciała (kg) Sezon 1997/98 Sezon 1998/99 Sezon 1999/2000 Wyso- Miejsce Wyso- Miejsce Wyso- Miejsce Masa Masa kość w rozciałciała kość w roz- kość w roz- ciała gryw- ciała gryw- ciała gryw- (kg) (kg) (cm) kach (cm) kach (cm) kach D. M Z. A , na 14 zespołów D. K na na 12 59,5 170 II ligi; M. D zespołów zespołów awans do R.K , ekstraklasy K. D ,

5 32 Zenon Ważny, Joanna Piotrowska, Remigiusz Koć, Roman Skrzecz 4. Skuteczność innych elementów gry: a) zbiórka piłki w obronie - plus 2 KPT; b) zbiórka piłki w ataku - plus 3 KPT; c) asysta - plus 2 KPT; d) przechwyt piłki - plus 3 KPT; e) strata piłki - minus 2 KPT. Ogólny wskaźnik skuteczności gry (WKPT) obliczano wg wzoru: WKPT = SUMA KPT / CZAS GRY Omówienie wyników badań Konstruując baterię testów do oceny sprawności koszykarek, wybrano takie, które służą ocenie poziomu rozwoju cech, mających istotne znaczenie w grze, a więc: skoczności, szybkości i wytrzymałości szybkościowej oraz sprawności siłowej mięśni ramion i barków (5, 9, 11). Analizując dane, dotyczące wspomnianych prób sprawnościowych u młodych koszykarek, stwierdzono systematyczny przyrost ich poziomu w obserwowanym okresie. Szczególny postęp uzyskały badane w wyskoku dosiężnym (6 zawodniczek badanych przez cały 3-letni okres poprawiło swoje wyniki średnio o ponad 12 cm). Średnia wartość przyrostu wyników tej próby u wszystkich uczennic Szkoły wyniosła 12,52 cm. Jest to przyrost wybitnie istotny (na poziomie 0,01). Wartość przyrostu wyniku tej próby nie była jednak identyczna w kolejnych latach. Po pierwszym roku treningu przyrost wyniósł tylko około 2 cm, natomiast po drugim - już o około 10 cm, co świadczy o wyraźnych zmianach sprawności skocznościowej koszykarek. Szczegółowy obraz zmian wyników tej próby sprawności ukazuje ryc.1. Uczennice Szkoły poprawiły również istotnie swoją sprawność biegową. W ciągu dwóch lat treningu średnie wartości czasów, uzyskiwanych w biegu wahadłowym 10x20 m były nieco ponad Ryc. 1 Zmiany wyników uzyskiwanych w wyskoku dosiężnym (cm).

6 Zmiany poziomu sprawności i efektywności gry młodych koszykarek ze SMS sekundę lepsze w grupie 6-osobowej (1,09 s) i lepsze prawie o 1 sekundę u wszystkich uczennic (0,84 s). Wartość merytoryczną przyrostu tej składowej sprawności młodych koszykarek należy ocenić bardzo wysoko. Istotność statystyczna w obu przypadkach osiąga poziom 0,01. W opisywanej tu próbie przyrost sprawności wykazuje tendencję liniową; wartość formalna przyrostów, uzyskanych po pierwszym roku treningu, jest zbliżona do wartości, uzyskanych po drugim roku pracy. Biorąc jednak pod uwagę znany fakt narastania trudności w pokonywaniu kolejnych progów sprawnościowych, wynik uzyskany po drugim roku pracy należy uznać za wysoce zadowalający. Szczegółowy obraz zmian wyników tej próby sprawności prezentuje ryc. 2. Rzut 2 kg piłką lekarską znad głowy, traktowany jest jako jedna z istotnych prób oceny sprawności siłowej koszykarek. W próbie tej uczennice SMS, w ostatnim miesiącu 1997 roku, uzyskiwały średnio wyniki poniżej 10 m (badana 6-tka - 9,63 m, wszystkie uczennice - 9,70 m). Po dwóch latach treningu wartość wyników tej próby wzrosła średnio: w badanej szóstce o ponad 1 m (1,17 m), natomiast u wszystkich uczennic - średnio o 76 cm. Istotność statystyczna tego ostatniego przyrostu uzyskała wartość 0,01. Tempo przyrostu wyników w obu analizowanych grupach jest zbliżone (ryc. 3). Drugą próbą do oceny sprawności siłowej koszykarek był rzut piłką lekarską sprzed piersi. Przyrost wyników był jednak nieco mniejszy niż w wyżej opisanych testach. Dla grupy 6 zawodniczek wyniósł 55 cm, dla wszystkich uczennic - 78 cm. Istotne obniżenie tempa przyrostu badanej cechy sprawności fizycznej zaobserwowano w drugim roku szkolenia. W pierwszej grupie było ono niższe średnio tylko o 7 cm, wartość tylko nieco większa od błędu Ryc. 2 Zmiany wyników uzyskiwanych w biegu wahadłowym 10 x 20 m (s).

7 34 Zenon Ważny, Joanna Piotrowska, Remigiusz Koć, Roman Skrzecz Ryc. 3 Zmiany wyników uzyskiwanych w rzucie piłką lekarską znad głowy (m). Ryc. 4. Zmiany wyników uzyskiwanych w rzucie piłką lekarską sprzed klatki piersiowej (m). pomiarowego. Cały przyrost był statystycznie istotny na poziomie 0,05. Szczegółowy obraz zmian wyników przedstawiono na ryc. 4. Biorąc pod uwagę ogólny przyrost badanych cech sprawności fizycznej młodych koszykarek w analizowanym przez nas okresie można powiedzieć, że był on wybitnie znaczący. Z badań populacyjnych wiadomo, iż u dziewcząt w wieku lat kończy się faza wpływu endogennych czynników rozwojowych (4, 5). Późniejsze przyrosty sprawności (jak to miało miejsce w naszych badaniach) są skutkiem odpowiedniego treningu. Ocena zdolności wysiłkowej (beztlenowej) koszykarek i jej przyrostu dokonana została na podstawie wyników, uzyskiwanych podczas badań testem Wingate (6). Okazało się, że po dwóch latach treningu zawodniczki były zdolne wykonać w trakcie próby pracę większą średnio o około 0,8 J. Grupa 6 za-

8 Zmiany poziomu sprawności i efektywności gry młodych koszykarek ze SMS wodniczek poprawiła swoje wyniki nieco ponad 4% (o 0,7 J), natomiast wszystkie badane uczennice o około 5% (0,79 J). Ten przyrost nie jest zbyt wielki. Średnia wartość przyrostu pracy względnej wyniosła około 8 J/kg, to jest też około 4%. Wzrost mocy maksymalnej w grupie 6 badanych wyniósł 87,33 W, dla wszystkich uczennic - 79,55 W. Z kolei wzrost mocy względnej, jaki nastąpił w efekcie treningu w pierwszej grupie, zwiększył się o 1,18 W/kg, w grupie drugiej - o 1,46 W/kg. Na podstawie analizy zebranych danych można stwierdzić, że wszystkie zawodniczki istotnie poprawiły przede wszystkim zdolność rozwijania maksymalnej mocy, natomiast minimalnie zdolność wykonania większej pracy w określonym czasie. Jest to istotny sygnał, wskazujący na potrzebę wprowadzenia pewnych korekt do struktury pracy treningowej, obliczonej na rozwój wytrzymałości specjalnej młodych koszykarek. Szczegółowy obraz zmian, zaistniałych w obrębie omawianych tu danych przedstawiono na ryc. 5 i 6. Ryc.5 Zmiany wartości pracy całkowitej w trakcie badań (J). Ryc. 6. Zmiany wartości mocy maksymalnej w trakcie badań (W).

9 36 Zenon Ważny, Joanna Piotrowska, Remigiusz Koć, Roman Skrzecz Efektywność gry koszykarek oceniana była za pomocą syntetycznego wskaźnika (WKPT), którego strukturę przedstawiono powyżej (7). Analizowane dane pochodzą z obserwacji, prowadzonych podczas rozgrywek ligowych w latach Zawodniczki, reprezentujące Szkołę, awansowały w trakcie tych rozgrywek na coraz wyższe miejsca (patrz tab. 2). Spektakularnym sukcesem było zakwalifikowanie się Szkoły - w sezonie 1999/ do ekstraklasy. Pięć spośród 6 analizowanych tu koszykarek stanowiło trzon drużyny, która wywalczyła ten awans. Syntetyczny wskaźnik efektywności gry (WPKT) całej grupy wzrastał z sezonu na sezon (ryc. 7). W sezonie 1997/98 wynosił 0,59 pkt, w kolejnym - 0,63, a w ostatnim sezonie osiągnął wartość 0,69. Można zatem stwierdzić, że w miarę upływu czasu pobytu w Szkole młode koszykarki grały coraz skuteczniej. Trzeba jednak pamiętać, że wskaźnik efektywności jest wartością względną, jego wielkość w dużej mierze zależy od poziomu sportowego przeciwnika. A ten ostatni zmieniał się istotnie. W sezonie 1997/98 Szkoła zajęła przedostatnie (dziewiąte) miejsce w jednej z trzech grup II ligi, w rozgrywkach której uczestniczyło łącznie 30 zespołów. W następnym sezonie, grając w zmodyfikowanej II lidze (2 grupy po 12 zespołów), zajęła 5 miejsce w grupie B. W sezonie 1999/2000, uczestnicząc w rozgrywkach II ligi, która miała już tylko jedną grupę składającą się z 14 zespołów, zajęła 2 miejsce i awansowała do ekstraklasy. Ryc. 7. Zmiany wskaźnika efektywności gry zawodniczek.

10 Zmiany poziomu sprawności i efektywności gry młodych koszykarek ze SMS Tabela 3 Wskaźniki efektywności rzutów wykonywanych w kolejnych trzech sezonach Za- wod- Sezon 1997/98 Sezon 1998/99 Sezon 1999/00 nicz- za 2 za 2 % za 3 za 3 % za 2 za 2 % za 3 za 3 % za 2 za 2 % za 3 za 3 ka traf. wyk. traf. wyk. traf. wyk. traf. wyk. traf. wyk. traf. wyk. % D.M % % Z.A % K.D D.K % R.K % M.D % Warto przy tym zwrócić uwagę na bardzo dużą zmienność wskaźnika efektywności gry u poszczególnych zawodniczek. Trzy spośród nich (Z. A., M. D., R. K.) poprawiały sukcesywnie swoją skuteczność gry, u trzech pozostałych zauważyć można było okresowe wahania wskaźnika skuteczności lub nawet lekki jego spadek. Z czego to wynikało? Przede wszystkim z wyrównywania się poziomu sportowego zespołu i rozkładu ciężaru gry na większość członkiń zespołu. U niektórych zawodniczek wpływ miały także - kontuzje i choroby. Omawiany powyżej wskaźnik mówi przede wszystkim o ogólnym wkładzie określonej zawodniczki do wyniku zespołu, dlatego jako przykład (tab. 3) przedstawiamy dane, dotyczące dwóch jego cząstkowych składowych: rzutów z gry za dwa i trzy punkty. Podsumowanie Przeprowadzone obserwacje, obejmujące okres trzech sezonów sportowych, dotyczące zmian sprawności fizycznej oraz ogólnego wskaźnika efektywności gry uczennic Szkoły, pozwalają na sformułowanie kilku istotnych - naszym zdaniem - ogólnych i szczegółowych spostrzeżeń. Pierwsze, które można zaliczyć do spostrzeżeń ogólnych, to potwierdzenie znanego i stosowanego w wielu krajach faktu, że koncentracja utalentowanych zawodniczek i zapewnienie odpowiednich warunków do nauki i treningu umożliwiają im szybki rozwój sportowy. Biorąc pod uwagę obserwowane w świecie przyspieszenie rozwoju sportowego młodych zawodniczek i zawodników, a także coraz wyższy poziom osiągnięć prawie we wszystkich dyscyplinach sportu, takie rozwiązania szkoleniowe należy traktować jako jedną z podstawowych wysoko efektywnych form szkolenia. Spośród szczegółowych spostrzeżeń należy wymienić następujące: 1. Przyjęty program planu szkolenia, przyniósł, jak zakładano, zarówno po-

11 38 Zenon Ważny, Joanna Piotrowska, Remigiusz Koć, Roman Skrzecz prawę dyspozycji sprawnościowych, jak i techniczno-taktycznych. Można więc prezentowany program i jego wersję szczegółową, czyli plan, potraktować (po uwzględnieniu odpowiednich korekt) jako ogólny wzorzec szkolenia młodych koszykarek w pierwszych latach intensywnego treningu. 2. Istotny wzrost poziomu wybranych elementów sprawności koszykarek był (o czym wiemy, a co nie jest w tekście wyraźnie widoczne) efektem daleko idącej indywidualizacji obciążeń treningowych. Punktem wyjścia do indywidualizacji treningu były systematycznie prowadzone obserwacje i badania kontrolne, wyniki których zaprezentowano powyżej. Stanowiły one podstawę operacyjnych korekt indywidualnych programów treningowych. Piśmiennictwo 1. Buśko K., Wit B., Rzeżnicki M.: Wybrane wskaźniki fizjologiczne młodych koszykarzy w dwuletnim cyklu szkoleniowym. Sport Wyczynowy 2000, nr Karwacki A.: Perspektywy kształcenia utalentowanej sportowo młodzieży. [w] Sport w procesie integracji europejskiej. Warszawa AWF. 3. Kłyszejko W.: Wybrane zagadnienia teorii sportowych gier zespołowych. Warszawa AWF. 4. Przewęda R., Trześniowski R.: Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z roku Warszawa AWF. 5. Raczek J.: Szkolenie w systemie sportu wyczynowego. Katowice AWF. 6. Ryguła I., Jarząbek R., Mikołajec K.: Informatywność testu Wingate w ocenie przygotowania zawodników do gry w piłkę ręczną. Trening 1997, nr Świątek J.: Ocena efektywności gry za pomocą koszpunktów. Materiały Szkoleniowe PZKosz. Warszawa Sozański H.: Planowanie jako wyznacznik efektywności programów treningu. Trening 1997, nr Ważny Z.: Kontrola efektów potreningowych. RCMSZKFiS. Warszawa Ważny Z. i in: Basketball Expert - informatyczny asystent trenera. Sport Wyczynowy 1994, nr Ważny Z.: Kierunki doskonalenia metod kontroli treningu. Sport Wyczynowy 1996, nr Ważny Z.: Wpływ współczesnej technologii na sport. [w] Sport w procesie integracji europejskiej. Warszawa AWF. 13. Ważny Z.: Metodologiczne problemy trafności oceny wpływu obciążeń treningowych na osiągnięcia sportowe. Sport Wyczynowy 1999, nr 7-8.