Wpływ działalności przemysłowej na drzewostany sosnowe w rejonie Tarnobrzega w świetle analizy dendrochronologicznej*

Transkrypt

1 sylwan 153 (12): , 2009 Wpływ działalności przemysłowej na drzewostany sosnowe w rejonie Tarnobrzega w świetle analizy dendrochronologicznej* The influence of industry on Scots pine stands in the Tarnobrzeg area on the basis of dendrochronological analysis ABSTRACT Barniak J., Krąpiec M Wpływ działalności przemysłowej na drzewostany sosnowe w rejonie Tarno brzega w świetle analizy dendrochronologicznej. Sylwan 153 (12): Tree ring analysis has been used to evaluate the influence of industrial pollution on Scots pine (Pinus sylvestris) growing in the Tarnobrzeg region. 237 samples were taken from stands located in two profiles to picture dependence of health conditions of trees on distance from the emitter. The Tarnobrzeg Sulphur Works was the main source of pollution in that region. Factories in Mielec and Nowa Dęba as well as the Połaniec Power Plant could be additional sources of emission. Response of trees to anthropogenic stress was clearly visible in the years , when growth reductions occurred at the majority of the investigated trees. At the beginning of 1990s the decreasing trend stopped and wider tree rings could be observed. KEY WORDS tree ring analysis, industrial pollution, Pinus sylvestris, Tarnobrzeg region, SE Poland Addresses Joanna Barniak e mail: barniak@geol.agh.edu.pl Marek Krąpiec Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska; Akademia Górniczo Hutnicza; al. Mickiewicza 30; Kraków Wstęp Wraz z rozwojem przemysłu pojawia się problem zanieczyszczenia środowiska związany z emisją szkodliwych substancji. Oddziałują one na poszczególne komponenty środowiska przyczyniając się do jego degradacji w różnym stopniu. Szczególnie widoczny jest wpływ emitowanych do atmosfery zanieczyszczeń gazowych na kompleksy leśne. Drzewa reagują zarówno na naturalne czynniki stresogenne, takie jak susze lub obfite opady czy ekstremalna temperatura w okresie wegetacji, ale także na stres antropogeniczny w postaci trujących związków emitowanych do atmosfery czy obniżenie zwierciadła wód gruntowych w sąsiedztwie kopalni. Zmiany zacho dzące w drzewostanach mogą być widoczne w postaci uszkodzeń aparatu asymilacyjnego, defo liacji lub obniżonej odporności na ataki szkodników. Osłabione kondycyjnie drzewa wytwarzają węższe przyrosty roczne lub w ogóle nie wykształcają słoja w danym roku. Wrażliwsze na nieko rzystny wpływ środowiska są gatunki iglaste [Schweingruber 1996]. W latach sześćdziesiątych XX wieku w rejonie Tarnobrzega na szeroką skalę rozpoczęto wydobycie i przeróbkę siarki rodzimej. Wpływ Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego na śro * Badania były finansowane w ramach tematu BS AGH nr

2 826 dowisko przyrodnicze był znaczny [Dziewański 1988]. W latach osiemdziesiątych przeprowa dzono badania wpływu emitowanych zanieczyszczeń gazowych na okoliczne drzewostany sosnowe. Dla nadleśnictwa Buda Stalowska podjęto próbę oszacowania strat wynikających z nadmiernego wydzielania się posuszu oraz z powodu spadku przyrostu względem powierzch ni kontrolnych zlokalizowanych w Lasach Janowskich [Orzeł, Rieger 1988; Orzeł 1994a; Orzeł 1996]. Dokonano także charakterystyki wielkości, zmienności i przebiegu rocznych przyrostów grubości sosen w różnych klasach wieku [Grabczyński 1986; Rieger i in. 1989]. Ocenie poddano drzewostany sosnowe pozostające jednocześnie pod wpływem emisji z elektrociepłowni Połaniec wskazując stopień uszkodzenia koron drzew z wyróżnieniem stref zagrożenia lasu [Greszta, Barszcz 1989] oraz spadek przyrostu grubości w latach [Orzeł 1994b]. Badania wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na drzewostany przeprowadzono również w innych częściach Polski, m.in. w rejonie Olkusza [Niedzielska 1986], Bełchatowa [Rieger i in. 1985], Puszczy Niepołomickiej [Rieger 1989] oraz Puław [Oleksyn, Giertych 1984]. Począwszy od lat osiemdziesiątych XX wieku w Europie zaczęto stosować analizę dendro chronologiczną do oceny wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na lasy. Metoda ta pozwala wskazać przedział czasu, w którym oddziaływały czynniki stresu antropogenicznego, określić zróżnicowanie jego wpływu wraz z odległością od źródła oraz wyznaczyć stopień redukcji szero kości przyrostów rocznych. Metodę opracowano i po raz pierwszy zastosowano w Szwajcarii [Kienast 1985; Schweingruber 1986]. W Polsce tego typu badania prowadzone były na drzewo stanach sosnowych w okolicach Zakładów Nawozów Azotowych w Puławach [Oleksyn, Giertych 1984], w rejonie Kwidzynia, gdzie emitentem zanieczyszczeń powietrza były Zakłady Celulozy [Zielski 1992] oraz w Sudetach przyjmując jako źródło zanieczyszczeń kopalnie i elektrownie w Polsce (Turów), Czechach (Most) i Niemczech (Hagenwerder) [Wilczyński 2006]. Analizie den drochronologicznej poddano również daglezję zieloną z Polski południowej, wykazując jej wysoką wrażliwość na emisje przemysłowe [Feliksik, Wilczyński 2003]. W Laboratorium Dendrochrono logicznym Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie badania prowadzono na populacjach sosny zwyczajnej z Puszczy Wkrzańskiej sąsiadującej z Zakładami Chemicznymi Police [Szychowska Krąpiec, Wiśniowski 1996], z Puszczy Niepołomickiej i Borów Nowotarskich [Szychowska Krąpiec 1997], z Ojcowskiego Parku Narodowego [Krąpiec, Szychowska Krąpiec 2001] oraz ze wschodniej części Wyżyny Śląsko Krakowskiej [Danek 2007, 2008]. W niniejszej pracy przedstawiono wyniki analizy dendrochronologicznej drzewostanów sos nowych pozostających pod wpływem zanieczyszczeń przemysłowych Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego. Charakterystyka obszaru badań Do badań wytypowano drzewostany sosnowe zlokalizowane w północnej części Równiny Tarnobrzeskiej [Kondracki 2002], należące do Nadleśnictwa Nowa Dęba (ryc. 1). W lasach tego obszaru dominuje sosna pospolita, której udział w drzewostanie wynosi 80,6%. Ponadto w składzie gatunkowym występuje brzoza brodawkowata (7,5%), olsza czarna (4,1%), dąb (4,2%) oraz jodła pospolita, świerk pospolity i inne gatunki. Siedliska borowe stanowią 70,4% powierzchni nadleśnictwa, z czego przeważa bór mieszany świeży [ nowadeba/index.php]. Gleby należą do gleb bielicowych rozwiniętych na piaskach i reprezen towane są głównie przez typy rdzawe i brunatne. Rozwój przemysłu w obszarze obejmującym Tarnobrzeski Okręg Przemysłowy rozpoczął się w latach w ramach powstającego Centralnego Okręgu Przemysłowego i nastawio ny był głównie na produkcję zbrojeniową. Powstała w tym czasie fabryka samolotów w Mielcu

3 Wpływ działalności przemysłowej na drzewostany sosnowe 827 Ryc. 1. Lokalizacja badanych stanowisk poszczególnych transektów Localisation of the study plots and profiles oraz fabryka amunicji w Nowej Dębie. Po II wojnie światowej nastąpił drugi etap rozwoju Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, który związany był z udokumentowaniem w 1955 roku złóż siarki [Zioło 1990]. Wydobycie rozpoczęto w 1961 roku w Piasecznie, w 1966 uzyskano pierwszą tonę siarki metodą podziemnego wytopu ze złoża Grzybów Gacki, zaś w 1967 urucho miono kolejne dwie kopalnie: Grzybów i Jeziórko [Gutman, Kwiecień 1982]. Odkrywkowa kopal nia siarki Machów działała w latach , a odpady poflotacyjne składowano w Ocicach i Cyganach. Największe wydobycie siarki miało miejsce w latach osiemdziesiątych XX wieku, kiedy to osiągało poziom prawie 5 mln Mg/rok, po czym drastycznie spadło do 2,8 mln Mg w 1992 roku [Kirejczyk 1993]. Na obszarze oddziaływania przemysłu siarkowego odnotowano ponadnor matywne przekroczenie stężenia siarkowodoru, dwusiarczku węgla, dwutlenku siarki oraz fluoru [Grzmil 1990]. Dane dotyczące emisji tych związków w latach świadczą o znacznym spadku ich zawartości w powietrzu [Gutman, Kwiecień 1982]. Ograniczenie wydobycia siarki, zamknięcie części kopalni i zakładów oraz zastosowanie nowych technologii wydobycia pociąga za sobą zmniejszenie skali szkodliwego oddziaływania na środowisko, co widoczne było już w latach dziewięćdziesiątych. Materiał i metody Do badań wyznaczono 15 stanowisk, na których z sosny zwyczajnej pobrano łącznie 237 odwier tów. Z każdego drzewa pozyskano jedną próbę. Stanowiska ułożone były w 2 transektach prze biegających w kierunkach: N S oznaczony jako ITA oraz E W o sygnaturze IITA (ryc. 1). Transekt ITA składa się z 7 powierzchni badawczych i liczy 111 prób, natomiast IITA obejmu je 8 stanowisk, z których pozyskano 126 odwiertów (tab.). Odległość poszczególnych stanowisk od źródeł zanieczyszczeń jest zróżnicowana. Najbliżej emitenta zlokalizowane są powierzchnie

4 828 Tabela. Podstawowe informacje o stanowiskach badawczych Basic characteristics of study plots Liczba prób Średnia Liczba prób Symbol Symbol Odział Siedlisko pobranych/ liczba słoi z wypadającymi transektu stanowiska pomierzonych w próbie słojami ITA1 238h LMśw 16/ ITA2 228b 20/ ITA3 220j LMśw 15/ ITA ITA4 216f LMśw 15/ ITA5 209Ad Lśw 15/ ITA6 196a LMśw 15/ ITA7 187b Lśw 15/ IITA1 245b LMśw 14/ IITA2 259b LMśw 15/ IITA3 256b LMśw 18/ IITA4 86f LMśw 16/ IITA IITA5 141a BMw 16/ IITA6 134g Ol 15/ IITA7 107b LMśw 16/ IITA8 8f LMw 16/ oznaczone symbolami IITA1 IITA3 oraz ITA1 ITA7. Najdalej, tj. w odległości kilku kilometrów od obiektów przemysłowych, położone są stanowiska IITA4 IITA8. Próby pobrano świdrem Presslera o średnicy 0,5 cm i długości 40 cm. Otwory zabezpieczono specjalnym środkiem chro niącym drzewo przed atakiem grzybów i szkodników (LacBalsam). Uzyskane za pomocą świdra Presslera odwierty poddano preparatyce. Jeszcze na stano wisku badawczym zostały umieszczone w papierowych opakowaniach, które zabezpieczyły je przed zniszczeniem w czasie transportu do laboratorium. Kolejnym krokiem było wklejenie rdzeni w drewniane podstawy, co uchroniło je przed deformacjami na skutek utraty wilgoci. Próby wklejano w taki sposób, aby cewki drewna znajdowały się w pozycji pionowej. Gwaran tuje to czytelny obraz słojów po ścięciu cienkiej warstwy drewna ostrym nożem preparacyjnym. Pomiar i analizę szerokości słojów rocznych wykonano w Laboratorium Dendrochronolo gicznym Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie. W tym celu wykorzystano zestaw pomia rowy z komputerową rejestracją wyników oraz pakiet programów TREE RING [Krawczyk, Krąpiec 1995]. Zestaw umożliwia pomiar szerokości słojów z dokładnością do 0,01 mm. W opar ciu o otrzymane dane dla każdej próby wykreślono dendrogramy oraz dokonano wizualnej oceny wstępowania redukcji szerokości przyrostów. Sekwencje osobnicze, które nie wykazy wały gwałtownych zmian szerokości przyrostów, wybrano do zestawienia chronologii lokalnej. Poprawność jej złożenia sprawdzono przy pomocy programu COFECHA [Holmes 1986]. W oparciu o chronologię lokalną wyznaczono przedziały redukcji dla pozostałych sekwencji osobniczych. Posłużono się metodą Schweingrubera [1986], gdzie procent redukcji wyznacza się ze stosunku sumy szerokości przyrostów rocznych objętych redukcją i sumy szerokości przyrostów sprzed redukcji. Warunkiem koniecznym jest wzięcie takiej samej liczby słojów niewykazujących redukcji co nią objętych [Zielski, Krąpiec 2004]. Uzyskane wartości redukcji zakwalifikowano do trzech przedziałów: RI redukcje szerokości słojów większe od 70%, RII wartości redukcji mieszczące się w przedziale 50 70% oraz RIII redukcje szerokości przy rostów należące do przedziału 30 50%. Nie rozpatrywano przypadków, kiedy wartość redukcji

5 Wpływ działalności przemysłowej na drzewostany sosnowe 829 była niższa niż 30%, a także, gdy przedział czasowy objęty redukcją był mniejszy niż 3 lata. Porównując sekwencje osobnicze z chronologią lokalną wyznaczono również słoje wypadające. Brak słoja w danym roku może być wynikiem oddziaływania zanieczyszczeń powietrza, które osłabiają kondycję drzewa hamując wzrost. Wyniki i dyskusja Analizę szerokości przyrostów rocznych przeprowadzono dla okresu ze szczególnym uwzględnieniem czasu działalności Tarnobrzeskiego Kombinatu Siarkowego. Redukcje sze rokości słojów rozpoczynają się w poszczególnych stanowiskach w różnym czasie. Najwcześniej, bo już w latach pięćdziesiątych, pojawiają się one w stanowiskach ITA3, ITA7 oraz IITA3 i mogą mieć związek z lokalnymi warunkami środowiska. Na początku lat sześćdziesiątych wąskie słoje zaczynają wykształcać drzewa z powierzchni badawczych IITA3, IITA4, IITA5, które zlokalizowane są stosunkowo daleko od źródła zanieczyszczeń, oraz na stanowiskach ITA3 i ITA6 położonych znacznie bliżej. Są to głównie redukcje średnie, długotrwałe, zapoczątkowane przez niekorzystne warunki klimatyczne, panujące podczas srogiej zimy 1962/63, a w późniejszym czasie czynniki stresu przemysłowego. Liczba drzew objętych redukcją na tych stanowiskach wzrasta osiągając z końcem lat sześćdziesiątych od 50 do 70% osobników. Reakcja drzew na warunki środowiska uwidacznia się szczególnie w latach W tym czasie redukcje przyrostów rocznych pojawiają się u większości badanych drzew, co ma niewątpliwie związek z intensywną działalnością zakładów wydobycia i przetwórstwa siarki. W latach siedemdziesiątych gwałtownie wzrasta liczba drzew objętych redukcjami (ryc. 2 i 3). Przeważają redukcje średnie, stanowiące od 20 do 50% drzew poddanych analizie (za wyjątkiem stanowisk ITA4, IITA5 oraz IITA8). Najwięcej drzew z wąskimi słojami (około 80%) odno towano na stanowiskach położonych blisko źródeł zanieczyszczeń ITA6 i ITA7 oraz w stanowisku IITA6 (90%). Nieco mniej drzew z redukcjami (od 60 do 70%) stwierdzono na powierzchniach badawczych IITA3, IITA4 i IITA5. Biorąc pod uwagę przewagę wiatrów SW na tym obszarze można wnioskować o oddziaływaniu zakładów przemysłowych w Mielcu [Greszta, Barszcz 1989] oraz w Nowej Dębie [Dziewański 1988]. W latach osiemdziesiątych liczba drzew objętych redukcjami rośnie do ponad 90% bada nych osobników, uzyskując punkt kulminacyjny w drugiej połowie dekady. Tylko na 4 stano wiskach zaobserwowano spadek liczby drzew wykształcających wąskie słoje (ITA2, ITA4, ITA6, IITA6). Wyraźnie wzrasta udział redukcji niskich (30%<R<50%) osiągający 50% analizowanych drzew. Sytuację tę można wiązać ze zwiększonym wydobyciem i przetwórstwem siarki. Ponadto drzewostany poddane badaniom znajdują się również pod wpływem emisji z elektrowni Połaniec. Przeprowadzone analizy wpływu elektrowni pozwoliły na wydzielenie stref zagrożenia lasu w zależności od odległości od emitenta [Greszta, Barszcz 1989]. Stanowiska badawcze założone w niniejszej pracy według klasyfikacji wspomnianych autorów znajdują się w strefach słabego (głównie transekt IITA) oraz średniego (transekt ITA) zagrożenia lasu. Największy wpływ na drzewostany mają zanieczyszczenia powietrza. Oprócz emisji pocho dzących z kopalni i zakładów przetwórczych siarki, oddziałują także odwodnione składowiska odpadów poflotacyjnych i hałdy keku siarkowego. Odpady poflotacyjne oraz z elektrociepłowni Machów składowane były w osadnikach Ocice i Cygany [Szmyd 1993]. Najbliżej osadnika Cygany położone są stanowiska badawcze ITA3, ITA4, ITA5, ITA6 (ryc. 1). Redukcje szero kości przyrostów rocznych dotknęły od 80 do 92% drzew. Drzewostan ze stanowisk ITA3 i ITA4 charakteryzuje się dużym (25%) udziałem redukcji największych. Stanowisko ITA6 znajduje się ponadto w bliskim sąsiedztwie kopalni Jeziórko. Redukcje występują u 80% badanych drzew,

6 830 Ryc. 2. Rozkłady redukcji przyrostów rocznych sosen ze stanowisk transektu ITA w latach Increment reduction of Scots pines from ITA profile in years osiągając maksimum pod koniec lat osiemdziesiątych. Są to głównie redukcje średnie obej mujące prawie 60% osobników. Może tu odgrywać rolę odwodnienie terenu [Dziewański 1988] oraz zakwaszenie gleby wodami pochodzącymi z erupcji. Największą liczbę erupcji w kopalni Jeziórko około 60 rocznie odnotowano w roku 1975 oraz w latach W latach 1992 i 1993 nie powstała ani jedna nowa erupcja [Kirejczyk 1993]. Analizując rozkład redukcji dla drzewostanów poszczególnych stanowisk widać wyraźnie spadek ilości drzew z wąskimi słojami już na początku lat dziewięćdziesiątych. Świadczy to o poprawie warunków środowiska na rozważanym obszarze. Na skutek zamknięcia większości kopalni siarki, zmniejszenia wydobycia w działających zakładach oraz dzięki zastosowaniu coraz

7 Wpływ działalności przemysłowej na drzewostany sosnowe 831 Ryc. 3. Rozkłady redukcji przyrostów rocznych sosen ze stanowisk transektu IITA w latach Increment reduction of Scots pines from IITA profile in years nowszych metod zmierzających do ochrony środowiska zmniejszyła się emisja szkodliwych ga zów i pyłów. Część redukcji pojawiających się po roku 1990 jest wynikiem osłabienia kondycji drzew, które mimo ustąpienia czynników stresogennych w dalszym ciągu wytwarzają wąskie słoje. Są to głównie redukcje najwyższe (R>70%) i długotrwałe występujące u pojedynczych osobników. Redukcje odnotowane w ostatnich latach mogą być spowodowane lokalnymi warunkami środowiska. Najwięcej (60%) drzew z wąskimi przyrostami rocznymi zaobserwo wano na stanowisku IITA5, nieco mniej (40%) na stanowisku IITA6. W analizowanych próbach odnotowano tzw. słoje wypadające (tab.). Są one odpowiedzią drzewa na niekorzystne warunki środowiska, w tym również zanieczyszczenia powietrza. Wśród

8 832 badanych drzew brak słojów stwierdzono w latach 1964, 1974, 1979, 1980, 1984, 1990, Większość wypadających słojów przypada na lata intensywnej działalności przemysłu siarkowego. Największe osłabienie kondycji drzewostanów sosnowych stwierdzono w latach [Rieger i in. 1989]. Negatywny wpływ na przyrost roczny sosny mają również mroźne zimy i następujący po nich ubogi w opady okres wegetacyjny [Wilczyński 1999]. Wyjątkowo srogie zimny odnotowano na przełomie lat 1962/1963 oraz 1978/1979. Okres zimowo wiosenny 1973 roku charakteryzował brak opadów atmosferycznych, co przyczyniło się do niskiego poziomu wód. Powiększył się lej depresji kopalni Jeziórko, a w najbliższej jej okolicy doszło do skażenia wód siarkowodorem [Dziewański 1988]. Przeprowadzone w latach w Nadleśnictwie Buda Stalowska badania drzewosta nów sosnowych wskazują na straty wynikające ze spadku dynamiki zasobności oraz na nasilenie się procesu wydzielania posuszu oraz obumierania drzew. Największe straty odnotowano w drzewostanach III klasy wieku, nieco mniejsze u starszych drzew [Orzeł, Rieger 1988; Orzeł 1994]. W latach odnotowano spadek dynamiki przyrostu grubości. Wyraźne zahamowanie wzrostu pola przekroju pierśnicowego oraz nasilony proces obumierania drzew stwierdzono w latach Powierzchnie badawcze założone były w drzewostanach rosnących w pobliżu stanowisk przyjętych w niniejszej pracy [Rieger i in. 1989]. Wyniki analizy dendrochronologicznej drzewostanów sosnowych potwierdzają rezultaty wyżej wspomnianych prac. W latach zaobserwowano gwałtowny wzrost liczby drzew objętych redukcjami. Wąskie słoje roczne w latach siedemdziesiątych wykształca od 60 do 80% badanych drzew. W latach osiemdziesiątych udział drzew wytwarzających wąskie przyrosty roczne wzrasta, osiągając maksimum w drugiej połowie dekady. Stwierdzone redukcje należą głównie do grupy średnich (50%<R<70%). O wyraźnym osłabieniu kondycji drzewostanów sosnowych świadczą także wypadające słoje odnotowane w latach Uzyskane wyniki porównano z badaniami prowadzonymi w innych rejonach Polski. Długotrwałe, dotkliwe redukcje zapoczątkowane w latach sześćdziesiątych XX wieku zaobser wowano również w drzewostanach sosnowych Puszczy Niepołomickiej [Szychowska Krąpiec 1997], Ojcowskiego Parku Narodowego [Krąpiec, Szychowska Krąpiec 2001] i w Sudetach [Wilczyński 2006], a wzrost liczby drzew nimi objętych także w południowo wschodniej części Wyżyny Śląsko Krakowskiej [Danek 2007]. W rejonie Tarnobrzega gwałtowny wzrost liczby drzew z redukcjami przyrostów rocznych wystąpił w latach siedemdziesiątych, a kontynuację tego trendu z osiągnięciem maksimum stwierdzono w kolejnej dekadzie. Podobny rozkład redukcji z maksimum przypadającym na lata osiemdziesiąte odnotowano w drzewostanie na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego [Krąpiec, Szychowska Krąpiec 2001]. Nieco inaczej rozkład ten wygląda w drzewostanie Puszczy Niepołomickiej, gdzie najwięcej sosen z reduk cjami przypada na lata siedemdziesiąte. Przestrzenny rozkład redukcji wskazuje na największy wpływ emitenta oraz mniejszych źródeł punktowych na drzewostany położone w ich najbliższym sąsiedztwie. Taką zależność zaobserwowano również w Ojcowskim Parku Narodowym i na Wyżynie Śląsko Krakowskiej. We wszystkich wspomnianych pracach odno towano znaczną poprawę kondycji drzewostanów objawiającą się zwiększeniem szerokości przy rostu rocznego począwszy od początku lat dziewięćdziesiątych. Wnioski i Zastosowana metodyka badań pozwoliła na uzyskanie czasowo przestrzennego rozkładu reduk cji szerokości słojów rocznych sosen pozostających pod wpływem stresu przemysłowego.

9 Wpływ działalności przemysłowej na drzewostany sosnowe 833 i Pierwsze redukcje, będące odpowiedzią na zanieczyszczenie powietrza oraz warunki klima tyczne, pojawiają się w latach sześćdziesiątych. Są to głównie redukcje średnie i długotrwałe. Liczba drzew wykształcająca wąskie słoje roczne systematycznie wzrasta. i W drugiej połowie lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych odnotowano najwięcej drzew objętych redukcją przyrostu (do 90% badanych drzew). Zjawisko to jest następstwem zwiększającego się wydobycia i przetwórstwa siarki, którego maksimum przypada na lata sie demdziesiąte. i Badane drzewostany znajdują się ponadto w strefach niskiego i średniego zagrożenia emisją z uruchomionej w 1979 roku elektrowni Połaniec. Wpływ na drzewostan mogą mieć również zakłady zlokalizowane w Nowej Dębie. i Od początku lat dziewięćdziesiątych obserwuje się znaczny spadek liczby drzew dotkniętych redukcjami słojów rocznych. Zjawisko to związane jest z poprawą warunków środowiska, na co wpływ miało zamknięcie większości zakładów wydobycia i przetwórstwa siarki oraz wpro wadzenie nowych technologii zmierzających do ochrony środowiska. Literatura Danek M The influence of industry on scots pine stands in the south eastern part of the Silesia Krakow Upland (Poland) on the basis of dendrochronological analysis. Water, Air and Soil Pollution 185: Danek M Wpływ działalności przemysłowej na szerokość przyrostów rocznych sosen (Pinus sylvestris L.) w rejonie Olkusza. Sylwan 152 (11): Dziewański J. [red.] Oddziaływanie przemysłu siarkowego na środowisko przyrodnicze województwa tarno brzeskiego. AGH, Kraków. Feliksik E., Wilczyński S Tree rings as indicators of environmental change. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities 6 (2). Grabczyński S Wzrost i przyrost sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) w regionie Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego. Acta Agr. et Silv, Ser. Silv. 25: Greszta J., Barszcz J Effect of emissions from the electric power station Polaniec on some biometric traits in the scotch pine (Pinus sylvestris L.). Zesz. Nauk. AR w Krakowie. Sesja Naukowa 23: Grzmil A Uciążliwość przemysłu siarkowego w województwie tarnobrzeskim. W: Międzyrzecze Wisły i Sanu przykład regionu przeobrażonego przez górnictwo siarki i przemysł: VIII Sympozjum Geografów Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL RFN 5 10 czerwca 1989 r., Tarnobrzeg, Wyd. Poznań: Instytut Zachodni. Gutman E., Kwiecień K Przemysł siarkowy w Polsce: tradycje, teraźniejszość, przyszłość. KAW, Rzeszów. Holmes R. L Quality control of crossdating and measuring. Users manual for computer program COFECHA. In: Holmes R. L., Adams R. K., Fritts H. C. [red.]. Tree rings chronologies of western North America: California, eastern Oregon and northern Great Basin. Chronology Series 6, University of Arizona, Tuscon: Kienast F Tree ring analysis, forest damage and air pollution in the Swiss Rhone Valley. Land use Policy Kirejczyk J Postęp w zakresie ekologicznego prowadzenia otworowej eksploatacji siarki. W: Górnictwo siarki a ekologia: międzynarodowe sympozjum naukowe, Baranów Sandomierski, listopad Pracownia Infor macji Naukowo Technicznej i Ochrony Własności Przemysłowej Ośrodka Badawczo Rozwojowego Przemysłu Siarkowego Siarkopol : 1 7. Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Krawczyk A., Krąpiec M Dendrochronologiczna baza danych. Mat. II Krajowej Konferencji: Komputerowe wspomaganie badań naukowych, Wrocław, Krąpiec M., Szychowska Krąpiec E Tree ring estimation of the effect of industrial pollution on pine (Pinus sylvestris) and fir (Abies alba) in the Ojców National Park (Southern Poland). Nature Conservation 58: Niedzielska B Wpływ zanieczyszczeń powietrza na budowę anatomiczną drewna sosny pospolitej (Pinus sylvestris L.) rosnącej w zasięgu imisji huty Bolesław koło Olkusza. Acta Agr. et Silv. 25: Oleksyn J., Giertych M Results of a 70 years old Scots pine (Pinus sylvestris L.) provenance experiment in Puławy, Poland. Silvae Genetica 33 (1): Orzeł S. 1994a. Wzrost drzewostanów sosnowych w rejonie Tarnobrzeskiego Kombinatu Siarkowego. W: Reakcje bio logiczne drzew na zanieczyszczenia przemysłowe. III Krajowe Sympozjum, Kórnik, maja Orzeł S. 1994b. Dynamika przyrostu grubości drzewostanów sosnowych w rejonie elektrociepłowni Połaniec. Acta Agr. et Silv. Ser. Silv. 32:

10 834 Orzeł S Dynamika przyrostu grubości drzewostanów sosnowych położonych w zasięgu emisji Tarnobrzeskiego Kombinatu Siarkowego (TKS). Sylwan 140 (2): Orzeł S., Rieger R Próba oszacowania spadku produkcyjności drzewostanów sosnowych w rejonie Tarnobrzes kiego Zagłębia Siarkowego na przykładzie nadleśnictwa Buda Stanowska. Sylwan 132 (9): Rieger R Dendrometryczna charakterystyka zagrożenia ekologicznego oraz ocena potencjalnych strat przyros tu grubości drzewostanów dębowych Puszczy Niepołomickiej. Acta. Agr.et Silv. Ser. Silv. 28: Rieger R., Grabczyński S., Orzeł S., Raimer J Badania wpływu Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego na lasy. Dok. Nauk., Zakład Dendrometrii AR, mpis., Kraków. Rieger R., Grabczyński S., Orzeł S., Raimer J Dendrometryczna charakterystyka wpływu przemysłu na lasy na przykładzie Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego. Zesz. Nauk. AR w Krakowie 232, Sesja naukowa 23: Schweingruber F. H Abrupt growth changes in conifers. IAWA Bulletin 7 (4): Schweingruber F. H Tree Rings and Environment. Dendroecology. Paul Haupt Publ. Berne Stuttgart Vienna. Szmyd S Środowisko naturalne po eksploatacji siarki metodą odkrywkową. W: Górnictwo siarki a ekologia: Międzynarodowe Sympozjum Naukowe, Baranów Sandomierski, listopad 1993 red. Pracownia Informacji Naukowo Technicznej i Ochrony Własności Przemysłowej Ośrodka Badawczo Rozwojowego Przemysłu Siarkowego Siarkopol. Szychowska Krąpiec E Ocena wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na drzewostany sosnowe Puszczy Niepołomickiej i Borów Nowotarskich w świetle analizy dendrochronologicznej. Kwartalnik AGH, Geologia 23 (4): Szychowska Krąpiec E., Wiśniowski Z Zastosowanie analizy przyrostów rocznych sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris) do oceny wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na przykładzie Zakładów Chemicznych Police (woj. szczecińskie). Kwartalnik AGH, Geologia 22 (3): Wilczyński S Dendroklimatologia sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) z wybranych stanowisk w Polsce. Praca doktorska, mpis., AR Kraków. Wilczyński S The variation of tree ring widths of Scots pine (Pinus sylvestris L.) affected by air pollution. European Journal of Forest Research 125 (3): Zielski A Dendrochronological studies on pines growing under the influence of air pollution near the Pulp and Paper Factory in Kwidzyn, Poland. Lundqua Report 34: Zielski A., Krąpiec M Dendrochronologia. PWN, Warszawa. Zioło Z Tarnobrzeski Okręg Przemysłowy czynniki i problemy rozwoju. W: Międzyrzecze Wisły i Sanu przykład regionu przeobrażonego przez górnictwo siarki i przemysł: VIII Sympozjum Geografów Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL RFN 5 10 czerwca 1989 r., Tarnobrzeg, Wyd. Poznań: Instytut Zachodni. summary The influence of industry on Scots pine stands in the Tarnobrzeg area on the basis of dendrochronological analysis Tree ring analysis has been used to evaluate the influence of industrial pollution on Scots pine (Pinus sylvestris). Studies were carried out on pines growing near Tarnobrzeg Sulphur Works. Połaniec Power Station and factories in Mielec seems to be additional source of pollution it this region. Stands were located along two profiles: NE profile ITA including 7 stands and SW profile IITA which contains 8 stands (fig. 1). Samples were taken from old trees ( years) using 40 cm long Pressler borer, one core per tree. There were collected 237 samples: 111 from transect ITA and 126 from IITA (tab.). In the investigation the Schweingruber s [1986] method was used. The first reduction of tree rings width concerning with industrial pollution were appeared in 1960s. The severe winter 1962/1963 was the beginning of the reduction period in many analyzed samples (sites IITA3, IITA4, IITA5 and ITA3, ITA6). The number of trees with reductions increased to the level of 50 to 70% in the end of 1960s. Response of trees for anthro pogenic stress was clearly visible in the years (figs. 2, 3). The growth reductions

11 Wpływ działalności przemysłowej na drzewostany sosnowe 835 occurred in the majority of investigated trees. This situation could be related with rising production of sulphur mines and industrial plants. In 1970s the average reductions appeared in 20 to 50% of analyzed trees (with exception of sites:: ITA4, IITA5 and IITA8). The most of trees with tree ring reductions occurred in stands located close to the source of pollution ITA6, ITA7 (about 80%) and in stand IITA6 (90%). The reductions of annual rings in locali ties IITA3, IITA4, IITA5 and IITA6 could be also caused by emission from factories in Mielec and Nowa Dęba. In the second half of 1980s the number of trees with reductions reached 90% of investigated trees. This could be a result of the highest production of Tarnobrzeg Sulphur Works and emission from Połaniec Power Plant, which has been working since Significant part of trees with tree ring reductions (80 92%) were observed in stands ITA3, ITA4, ITA5, ITA6 located in vicinity of the Cygany post floating reservoir (fig. 1). In stands ITA3 and ITA4 the highest reduction (R>70%) appeared in 25% of trees. Tree ring reductions in locality ITA6, located closest Jeziórko Mine, could be a result of low level of groundwater and soil acidification. The average reductions occurred in 60% of investigated trees (fig. 2). At the beginning of 1990s decreasing trend stopped and the wider tree rings could be observed. This situation was related with limited production of operating mines and factories as well as applied modern technologies. In study samples missing rings, effect of unfavorable climatic conditions and air pollution, were also observed (tab.).