The impact of the atmospheric pollu on on pine tree-stands in marshy forests of the Orawa Nowy Targ peat bogs

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (6): , Wpływ zanieczyszczeń atmosferycznych na drzewostany sosnowe borów bagiennych torfowisk orawsko-nowotarskich The impact of the atmospheric pollu on on pine tree-stands in marshy forests of the Orawa Nowy Targ peat bogs MONIKA BOLKA, MAREK KRĄPIEC Katedra Analiz Środowiskowych, Kartografii i Geologii Gospodarczej Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademia Górniczo-Hutnicza Kraków, Al. Mickiewicza 30 bolka@agh.edu.pl, mkrapiec@agh.edu.pl Słowa kluczowe: dendrochronologia, Pinus sylvestris L., bór bagienny, lata wskaźnikowe, zanieczyszczenia atmosferyczne, Kotlina Orawsko-Nowotarska. Badaniami objęto drzewostany rosnące na obszarze torfowisk orawsko-nowotarskich w okolicy Jabłonki Czarnego Dunajca, na siedlisku boru bagiennego. Na dwóch stanowiskach występujących na torfowisku wysokim i przejściowym pobrano 45 wywiertów z sosen Pinus sylvestris L. Na podstawie pomierzonych sekwencji przyrostów rocznych skonstruowano chronologie lokalne, przeprowadzono identyfikację słojów wypadających oraz wyznaczono okresy redukcji szerokości przyrostów rocznych badanych drzew. Na stanowisku 1 (występującym w obrębie torfowiska wysokiego) stwierdzono wyraźny wzrost liczby drzew ze zredukowanymi przyrostami począwszy od połowy lat 50-tych, aż po lata 90-te z maksimum w latach 70-tych XX w. Na drugim stanowisku (na torfowisku przejściowym) zanotowano względnie stałą liczbę drzew z redukcjami szerokości przyrostów, z wyjątkiem lat 80-tych ubiegłego wieku, gdy wystąpił ich niewielki wzrost. W obrębie badanych stanowisk, głównym czynnikiem ograniczającym szerokość słojów są mroźne zimy i suche lata, o czym świadczą zidentyfikowane wspólne dla obu stanowisk lata wskaźnikowe. Konstatacja ta wskazuje więc na inne niż klimatyczne, przyczyny zróżnicowania w rozkładzie redukcji szerokości przyrostów. Czynnikiem, który spowodował redukcje szerokości przyrostów rocznych drzew rosnących w wilgotnym borze bagiennym, były najpewniej zanieczyszczenia atmosferyczne, pochodzące z dalekiego transportu. Wstęp Zmiany środowiska, wywołane fluktuacjami klimatycznymi i antropopresją, rejestrowano zarówno współcześnie, jak też w ostatnich stuleciach. W celu rekonstrukcji tych zmian wykorzystuje się różne metody badawcze, pozwalające na określenie ich wielkości, jak też tempa ich zachodzenia. Jedną z metod określenia wpływu zmiennych warunków klimatycznych i antropopresji na środowisko, jest analiza dendrochronologiczna. W swoim pierwotnym zastosowaniu była ona wykorzystywana do datowania bezwzględnego drewna z dokładnością do 1 roku. Obecnie jest ona szeroko stosowana w wielu dziedzinach nauki, m.in. geologii, archeologii i historii architektury (Zielski, Krąpiec 2004), a także z powodzeniem wykorzystywana jest w badaniach nad wpływem zanieczyszczeń przemysłowych na drzewostany (Schweingruber i in. 1985, Schweingruber 1986). Tego typu analizy wykonano dla sosen z Polski północnej (Zielski 1992), jak również dla różnych gatunków drzew z obszaru południowej Polski (Alexandrowicz i in. 1997, Szychowska-Krąpiec 1997, Krąpiec, Szychowska-Krąpiec 2001, Danek 2007). W niniejszej pracy prezentowane są wyniki badań dendrochronologicznych przeprowadzonych na sosnach rosnących na obszarze torfo- 423

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, wisk orawsko-nowotarskich w okolicy Jabłonki i Czarnego Dunajca. Argumentem dla podjęcia prac badawczych, był brak danych dotyczących reakcji drzew rosnących na torfowiskach, na zmiany klimatyczne oraz wpływ zanieczyszczenia antropogenicznego. Obszar badań Specyfiką Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, w szczególności zaś okolic Czarnego Dunajca, jest występujący na tym obszarze unikatowy zespół torfowisk wysokich, jednych z największych w Polsce, zwanych przez miejscową ludność puściznami (Obidowicz 1990, Łajczak 2006). Są to rozległe torfowiska typu alpejskiego, stanowiące najcenniejsze przyrodniczo obszary torfowisk wysokich nie tylko w południowej Polsce, ale i w Europie Środkowej (Perzanowska 2005). Badaniami objęto dwa stanowiska zlokalizowane w centralnej części kompleksu leśnego, leżącego na terenie Nadleśnictwa Nowy Trag (położenie geograficzne: 49 o 25 N; 19 o E), a należącego do wspólnoty Leśnej Urbar Jabłonka o powierzchni 14,5 ha (oddział II D) (ryc. 1). Stanowisko 1 obejmuje drzewostan sosnowo-świerkowy, rosnący na siedlisku boru bagiennego wilgotnego. Bór ten należy do rzadko występujących zespołów leśnych, ze względu na jego genetyczny związek z torfowiskami wysokimi (Denisiuk, Dziewolski 1975). Jego pochodzenie jest prawdopodobnie naturalne, gdyż ze względu na małą wartość użytkową drewna, nie prowadzono tu gospodarki leśnej. Specyficzny charakter tego lasu determinują wilgotne gleby torfowe, występujące w podłożu. Średni wiek badanych drzew wynosi 160 lat. Ich wysokość dochodziła do 24 m, przy niewielkiej grubości pni w pierśnicy, osiągającej średnio 34 cm. Stanowisko 2 położone jest w odległości około 400 m na południe od stanowiska 1. Na terenie występującego tam torfowiska przejściowego rośnie las sosnowy otoczony świerczynami. Wiek badanych sosen wahał się tu w granicach lat. Jednakże grubość pni w pierśnicy była większa niż w poprzednim stanowisku i wynosiła około 45 cm. Obydwa stanowiska położone na wysokości około 650 m n.p.m. odznaczają się dużą świetlistością i bogato rozwiniętym runem leśnym. Materiał i metody W 2006 roku, do badań dendrochronologicznych pobrano łącznie 45 wywiertów przy pomocy świdra rdzeniującego Presslera o średnicy Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych w pobliżu Czarnego Dunajca i Jabłonki: stanowisko 1 bór bagienny, stanowisko 2 torfowisko przejściowe. (Podkład: Drogowa Mapa Polski 2007) Fig. 1. Loca on of the inves gated sites in the Czarny Dunajec and Jabłonka area:site 1 the marshy forest, site 2 the transitory peat bog. Base: Drogowa Mapa Polski 2007 (Road map of Poland 2007) 0,5 cm, z pni drzew sosny zwyczajnej, w tym: 23 ze stanowiska 1 i 22 ze stanowiska 2. Otwory po wywiertach zabezpieczono preparatem (Lac Balsam) chroniącym drewno przed grzybami i szkodnikami. Do pomiarów szerokości przyrostów rocznych drzew, wykorzystano aparaturę pomiarową DENDROLAB 1.0. Urządzenie to połączone z komputerem umożliwia pomiar szerokości przyrostów rocznych z dokładnością do 0.01 mm, z użyciem pakietu programów TREE RINGS (Krawczyk, Krąpiec 1995) oraz QUERCUS (Walanus 2005). W celu określenia podobieństwa sekwencji przyrostów rocznych dokonano ich korelacji, wyznaczając współczynnik korelacji Pearsona oraz współczynnik t (Baillie, Pilcher 1973). Najbardziej zbieżne sekwencje osobnicze drzew i nie wykazujące redukcji szerokości słojów, wykorzystano do utworzenia krzywej średniej (tzw. chronologii lokalnej). Za pomocą programu COFECHA (Holmes 1999) sprawdzono poprawność złożenia chronologii oraz homogeniczność sekwencji przyrostów rocznych drewna pozostałych prób, co pozwoliło na identyfikację słojów wypadających. Uzyskane krzywe średnie, porównano z sekwencjami osobniczymi i wyznaczono dla każdego drzewa czasowe przedziały redukcji szerokości przyrostów rocznych według metody zaproponowanej przez Schweingrubera (1986), gdzie procentową redukcję wyznacza się ze stosunku sumy szerokości przyrostów rocznych objętych redukcją, do sumy szerokości 424

3 M. Bolka, M. Krąpiec Wpływ zanieczyszczeń atmosferycznych przyrostów sprzed okresu redukcji. Uwzględnia się przy tym taką samą liczbę słojów objętych redukcją, jak i je poprzedzających nie wykazujących oznak redukcji (ryc. 2). Wyznaczone wielkości redukcji szerokości słojów dla poszczególnych prób zaklasyfikowano do trzech klas: I obejmująca redukcje wynoszące powyżej 70%, II redukcje w przedziale 70 50%, natomiast III redukcje w przedziale 50 30%. Nie uwzględniano takich redukcji, które trwały krócej niż 3 lata lub wynosiły mniej niż 30%. Zastosowana metoda pozwala wyznaczyć czasowy rozkład redukcji przyrostów rocznych drzew, wywołanych niekorzystnymi zmianami (w tym zarówno klimatycznymi, jak i innymi, tj. zanieczyszczeniami powietrza, zmianami stosunków wodnych etc.). Dla każdego stanowiska badawczego wyznaczono również lata wskaźnikowe, przyjmując za kryterium zgodność rzędu 90%, stwierdzoną u co najmniej 10 osobników drzew w badanej populacji. Pozytywne lata wskaźnikowe to takie, w których szerokość słoja w stosunku do roku poprzedniego wzrosła, natomiast lata wskaźnikowe negatywne to takie, w których przyrost był mniejszy niż w roku poprzednim (Huber 1970). Wyniki i dyskusja Na stanowisku 1, tylko cztery drzewa z 23 analizowanych, nie wykazały redukcji szerokości przyrostów rocznych. W pozostałych wystąpiły redukcje kształtujące się w przedziale od 27,5% 83,4% (ryc. 3A). W analizowanych próbach odnotowano po 13 okresów redukcji z przedziału od 27,5% do 49% (klasa III), a także 50,2% 66,8% (klasa II). Redukcje I klasy (powyżej 70%) wystąpiły jedynie u 2 drzew. Zdecydowaną większość stanowiły redukcje długotrwałe, trwające po kilkanaście i więcej lat. Pierwsze niekorzystne zmiany w przyrostach rocznych pojawiły się już na początku XX w. (próba BAGNA2 na ryc. 3A). Pozostałe drzewa zareagowały na warunki stresowe nieco później, głównie w okresie od lat sześćdziesiątych do połowy lat dziewięćdziesiątych XX w. Największe redukcje szerokości przyrostów rocznych (83,4%) odnotowano w jednej z prób w latach (próba BAGNA5 na ryc. 3A). W drugim stanowisku, podobnie jak w pierwszym, tylko cztery drzewa spośród 22, nie wykazały żadnych redukcji. Pozostałe 18 osobników odznaczało się spadkiem szerokości słojów w zakresie 32,8% 84% (ryc. 4A). W 10. próbach obserwuje się tu co najmniej dwa okresy, w których dochodziło do zmniejszenia szerokości przyrostów rocznych drewna. W większości są to redukcje III klasy, w 12 przypadkach odnotowano redukcję II klasy, natomiast u 10. drzew: I klasy. W drzewach z omawianego stanowiska stwierdzono 5 długich okresów spadku szerokości słojów, liczących ponad 50 lat. Występują również redukcje trwające od 20 do 30 lat, a także krótkotrwałe liczące od 3 5 lat. Drzewa rosnące na tym stanowisku wykształciły zredukowane szerokości przyrostów rocznych już od pierwszej połowy XIX wieku. W obu stanowiskach, poza redukcjami szerokości przyrostów rocznych zaobserwowano Ryc. 2. Przykład wyznaczania okresu redukcji dla sosny JAB13 (Średnia JAB_A01 zielona krzywa i dendrogram JAB13 czerwona krzywa wyznaczają dwa okresy redukcji w latach i ) Fig. 2. The example of determina on of the period of radial growth reduc ons for the pine JAB13 (The average JAB_A01 the green curve and the dendrogram JAB13 the red curve determine two periods of radial growth reduc ons in the years and ) 425

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, również tzw. słoje wypadające, co jest potwierdzeniem trudnych warunków wzrostu drzew. W sumie, u 19 osobników stwierdzono brak pojedynczych słojów lub ich większej liczby (9 drzew w stanowisku 1 i 10 na stanowisku 2). Na uwagę zasługuje początek roku 1970, w którym cztery drzewa nie wykształciły przyrostów rocznych w obydwu stanowiskach. Pozostałe słoje wypadające datowane są na lata trzydzieste, pięćdziesiąte i osiemdziesiąte XX wieku. Histogram prezentujący rozkład redukcji w stanowisku 1, wykazuje wyraźną tendencję wzrostową od połowy lat 50-tych z maksimum w latach 70-tych ubiegłego wieku (ryc. 3B). Maksimum występowania redukcji, pokrywa się więc z okresem intensywnego rozwoju produkcji przemysłowej w Polsce. Znaczną liczbę drzew z redukcjami szerokości przyrostów rocznych stwierdzono tu również w latach 80-tych i 90-tych XX w. Powolny spadek liczby drzew dotkniętych Ryc. 3. Próby dendrochronologiczne drzew ze stanowiska 1. A Okresy redukcji szerokości przyrostów rocznych wyznaczone dla analizowanych drzew sosny zwyczajnej (zaznaczone kolorem czarnym); B Histogram rozkładu redukcji szerokości przyrostów rocznych z podziałem na klasy redukcji. Na skali pionowej podano procentowy udział drzew poddanych analizie Fig. 3. Dendrochronological samples of trees from Site 1. A Periods of radial growth reduc ons designated for analyzed pines (black colour); B Histogram of distribu on of radial growth reduc ons with divisions. The ver cal scale shows the percentage of analyzed trees 426

5 M. Bolka, M. Krąpiec Wpływ zanieczyszczeń atmosferycznych redukcją szerokości przyrostów rocznych, następuje dopiero po roku Prawdopodobnie jest to związane z faktem, iż począwszy od końca lat 80-tych w Polsce nastąpiło zmniejszanie emisji SO 2 i NO 2 (Absalon i in. 1996a, 1996b). Histogram przedstawiający rozkład redukcji przyrostów rocznych w stanowisku 2 (ryc. 4B) wyraźnie różni się od omawianego poprzednio. Redukcje szerokości przyrostów rocznych drzew na tym obszarze trwają nieprzerwanie, od stadium młodocianego wzrostu drzew, aż do chwili obecnej. Jednak nie występuje tak wyraźne maksimum redukcji w ostatnim półwieczu, jak w stanowisku 1. Niewielki wzrost liczby drzew ze zredukowanymi szerokościami słojów zanotowano na początku lat 80-tych ubiegłego wieku. Brak jest również wyraźnej poprawy w kondycji drzewostanów w latach 90-tych. Szersze przyrosty roczne sosen zaczynają się tutaj pojawiać dopiero w połowie I dekady XXI w. Ryc. 4. Próby dendrochronologiczne drzew ze stanowiska 2. A Okresy redukcji szerokości przyrostów rocznych wyznaczone dla analizowanych drzew sosny zwyczajnej (zaznaczone kolorem czarnym); B Histogram rozkładu redukcji szerokości przyrostów rocznych z podziałem na klasy redukcji. Na skali pionowej podano procentowy udział drzew poddanych analizie Fig. 4. Dendrochronological samples of trees from Site 2. A Periods of radial growth reduc ons designated for analyzed pines (black colour); B Histogram of distribu on of radial growth reduc ons with divisions. The ver cal scale shows the percentage of analyzed trees 427

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, Współcześnie szerokość przyrostów rocznych drzew jest wynikiem równoczesnego oddziaływania wielu czynników, zarówno naturalnych jak i antropogenicznych. Wśród czynników naturalnych szczególną rolę odgrywają temperatura powietrza i opady atmosferyczne. I tak, czynnikiem dodatnio wpływającym na szerokość słojów są wysokie temperatury powietrza w miesiącach poprzedzających sezon wegetacyjny (tzn. głównie od stycznia do marca), natomiast wysokie temperatury poprzedniego lata, a co się z tym często wiąże niskie opady, ograniczają szerokość słojów (Wilczyński 1999). Jasnowska (1977) twierdzi natomiast, że siedliska bagienne mają stabilne warunki hydrologiczne, które zapewniają drzewom wystarczające ilości wody, nawet w latach suchych, i brak opadów nie ogranicza przyrostów rocznych sosen rosnących na torfowiskach. Wydaje się jednak, że niedostatek opadów może stanowić czynnik ograniczający wzrost drzew również na stanowiskach bagiennych. Zazwyczaj bowiem korzenie drzew pobierające wodę sięgają do optymalnej dla ich funkcjonowania strefy podsiąkania. Na terenach bagiennych strefa ta znajduje się tuż nad powierzchnią lustra wody. Woda z opadów atmosferycznych często stanowi ważne źródło wody dostępnej fizjologicznie, a na stanowiskach bagiennych jest również głównym źródłem tlenu dostarczanego do stagnującej wody (Przybylski 1970). Generalnie jednak, badania prowadzone w rejonach górskich pokazują, że wraz ze wzrostem wysokości, wpływ termiki powietrza na przyrost drzew zwiększa się, maleje zaś znaczenie opadów atmosferycznych (Feliksik, Jaskulski 1986). Na badanych stanowiskach z okolic Czarnego Dunajca i Jabłonki, głównym czynnikiem ograniczającym szerokość słojów są mroźne zimy i suche lata. Świadczą o tym zidentyfikowane wspólne dla obu stanowisk lata wskaźnikowe, negatywne dla lat: 1917, 1928, 1952, 1960 i 1996 oraz pozytywne w latach: 1906, 1923 i Dobrym przykładem niekorzystnych warunków wzrostu był rok 1960, który cechował się zimnym i suchym lutym, ciepłym czerwcem, jak również bardzo mokrym lipcem i sierpniem oraz chłodnym wrześniem. Z kolei rok 1943, korzystny dla wzrostu sosen w rejonie Czarnego Dunajca, charakteryzował się zimnym miesiącem styczniem, ale ciepłym lutym i marcem, a także chłodnym i bardzo suchym majem i czerwcem. Jeśli więc w obu stanowiskach stwierdzono podobne reakcje drzew na czynniki meteorologiczne, to zróżnicowanie w rozkładzie redukcji słojów musi mieć przyczyny inne niż klimatyczne. Najbardziej logiczną przyczyną zróżnicowania redukcji szerokości słojów drzew rosnących na obydwu stanowiskach, mógł być wpływ zanieczyszczeń przemysłowych powietrza. Jakkolwiek obszar Kotliny Nowotarskiej pozbawiony jest wielkiego przemysłu, jednak również i tu docierają zanieczyszczenia z tzw. dalekiego transportu z terenów sąsiednich, w tym z krajów ościennych. Reakcje sosen zarejestrowane w stanowisku 1, znajdują analogię w sosnach rosnących w okolicach Nowego Targu, gdzie stwierdzono krótkotrwałe redukcje szerokości słojów w latach 70-tych i 80-tych ubiegłego wieku, ewidentnie spowodowane antropopresją (Szychowska- Krąpiec 1997). Jednocześnie brak wzmożonej reakcji drzew rosnących na stanowisku 2 w latach 70-tych XX w. wskazuje, że drzewa tam rosnące charakteryzują się wyraźnie lepszą kondycją i wpływ czynnika antropogenicznego nie wywołał redukcji szerokości słojów w ich obrębie. W obrębie analizowanego stanowiska 1, sosny na które oddziaływał ten sam czynnik antropogeniczny, ale wzrastające w trudniejszych warunkach (na torfowisku wysokim), zareagowały jednak zdecydowanie wyraźniej. Uzyskane wyniki jednoznacznie potwierdzają efekt wcześniejszej reakcji na stres, drzewostanów rosnących w skrajnie trudnych warunkach, niż tych z siedlisk korzystniejszych. Ta konstatacja ma również ważne znaczenie dla badań paleośrodowiskowych, w których subfosylne drzewa występujące w osadach torfowisk, są dotychczas zazwyczaj niedoceniane jako czuły wskaźnik zmian klimatycznych i środowiskowych. Podsumowanie Analiza dendrochronologiczna drzew sosny zwyczajnej rosnących na obszarze torfowisk orawsko-nowotarskich, umożliwiła prześledzenie zmian szerokości przyrostów rocznych w okresie ostatnich 150 lat. Przeprowadzone badania dowiodły, że oprócz uwarunkowań klimatycznych, na szerokość słojów wpływa również zanieczyszczenie powietrza, szczególnie w tych drzewostanach, które rosną w skrajnie trudnych warunkach siedliskowych. W ostatnich latach wskutek m. in. zmniejszenia emisji, zanotowano poprawę kondycji drzewostanów, manifestującą się spadkiem liczby drzew z redukcjami szerokości słojów. Badania finansowane były przez Wydział GGiOŚ Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w ramach badań statutowych (nr ). 428

7 M. Bolka, M. Krąpiec Wpływ zanieczyszczeń atmosferycznych PIŚMIENNICTWO Absalon D., Jankowski A., Leśniok M., Wika S. 1996a. Mapa sozologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Czarny Dunajec. Przedsiębiorstwo GEOPOL, Poznań. Absalon D., Jankowski A., Leśniok M., Wika S. 1996b. Mapa sozologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Jabłonka. Przedsiębiorstwo GEOPOL, Poznań. Alexandrowicz S.W., Alexandrowicz W.P., Krąpiec M., Szychowska-Krąpiec E Zmiany środowiska południowej Polski w okresie historycznym. Kwart. AGH, Kraków. Geologia 23(4): Baillie M., Pilcher J A simple cross-dating program for tree-ring research, Tree-Ring Bulletin 33: Danek M The influence of industry on Scots pine stands in the south-eastern part of the Silesia-Krakow Upland (Poland) on the basis of dendrochronological analysis. Water, Air and Soil Pollution 185: Denisiuk Z., Dziewolski J Sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi i Pinetum w Kotlinie Nowotarskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 31(3): Drogowa Mapa Polski (wersja elektroniczna: maps.google.pl/). Feliksik E., Jaskulski W Badania dendrochronologiczne nad sosną pospolitą. Zesz. Nauk. AR Kraków. Leśnictwo 197(16): Holmes R. L Users Manual for Program COFECHA. Laboratory of Tree-Ring Research. University of Arizona, Tucson. Huber B Dendrochronologie. W: Handbuch der Mikroskopie in der Technik. Freund H. (ed.) Umschau Verlag, Frankfurt 5: Jasnowska J Czynniki wpływające na rozmiary słojów rocznych drewna sosny na torfowisku wysokim w zespole Vaccinio uliginosi-pinetum. Roczn. Dendrol. 30: Krawczyk A., Krąpiec M Dendrochronologiczna baza danych. Materiały II Krajowej Konferencji: Komputerowe wspomaganie badań naukowych. Wrocław: Krąpiec M., Szychowska-Krapiec E Tree-ring estimation of the effect of industrial pollution on pine (Pinus sylvestris) and fir (Abies alba) in the Ojców National Park (Southern Poland). Nature Conservation 58: Łajczak A., Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Wyd. Instytutu Botaniki PAN, Kraków. Obidowicz A Eine pollenanalytische und moorkundliche Studie zur Vegetationsgeschichte des Podhale-Gebietes (West-Karpaten). Acta Palaeobotanica 30(1, 2): Perzanowska J NATURA 2000 Ochrona torfowisk wysokich Kotliny Orawsko-Nowotarskiej sieci Natura Kampinoski Parki Narodowy 2: Przybylski Morfologia. W: Sosna zwyczajna. PWN Warszawa: Schweingruber F. H., Kontic R., Niederer M., Nippel C. A., Winkler-Seifert A Diagnosis and distribution of conifer decay in the Swiss RhoneValley: A dendrochronological study. In: Establishment and tending of subalpine forest; research and management. Turner H., Tranquillini W. (ed.) Eidgenossische Anstalt fur das Forstliche Versuchswesen, Berichte 270: Schweingruber F. H Abrupt growth changes in conifers. IAWA Bulletin 7(4): Szychowska-Krąpiec E Ocena wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na drzewostany sosnowe Puszczy Niepołomickiej i Borów Nowotarskich w świetle analizy dendrochronologicznej. Zesz. Nauk. AGH. Geologia 23(4): Walanus A Program Quercus. Instrukcja obsługi, Kraków. Wilczyński S Dendroklimatologia sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) z wybranych stanowisk w Polsce. Praca doktorska. Zakład Klimatologii Leśnej AR, Kraków. Ms. Zielski A Dendrochronological studies on pines growing under the influence of air pollution near Pulp and Paper Factory in Kwidzyn, Poland. Lundqua Report 34: Zielski A., Krąpiec M Dendrochronologia. PWN, Warszawa. 429

8 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, SUMMARY Bolka M., Krąpiec M. The impact of the atmospheric pollu on on pine tree-stands in marshy forests of the Orawa-Nowy Targ peat bogs Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (6): , The study deals with the tree-stands growing within the Orawa Nowy Targ peat bogs, in the vicinity of Jabłonka and Czarny Dunajec (a boggy forest habitat). Altogether 45 cores were taken from pines Pinus sylvestris from two sites (Fig. 1) situated in high and transitory peat bogs. Based on the measured sequences of annual growths, local chronologies were constructed, missing rings were identified, as well as periods of the growth width reductions were determined at the examinated trees (Fig. 2). In the first site (situated within the high peat bog) a distinct increase of the number of trees with reduced growths was identified; it started in the mid-1950s, lasted until the 1990s, with the maximum in the 1970s (Fig. 3). In the second site (in the transitory peat bog) the number of trees with the growth reductions was relatively uniform, except for 1980s when certain uptick appeared (Fig. 4). In both sites, beside reductions of the annual growth widths, also so-called missing rings could be observed, which is a confirmation of difficult growth conditions of trees. In the examinated sites, the main factors limiting the tree-ring width are frosty winters and dry summers, which is proved by the identified signature years, similar for both sites. This is pointing to other than climatic reasons for different growth reduction patterns. It is most probable, that the reductions of the tree-ring width at trees growing in a humid, marshy forest were brought about by air pollutants coming from distant sources. Pines affected by the same factor, but growing in more difficult conditions, however, reacted much more distinctly. Reactions of pine trees from the boggy forest find an analogy at pine trees growing in the vicinity of Nowy Targ, where short-lived reductions in the tree-ring width occurred in the 1970s and 1980s (Szychowska-Krąpiec 1997). 430