Stefan Kalinowski Prawo oskarżonego do obrony w procesie karnym Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Palestra 13/6(138), 3-17

Transkrypt

1 Stefan Kalinowski Prawo oskarżonego do obrony w procesie karnym Niemieckiej Republiki Demokratycznej Palestra 13/6(138),

2 STEFAN KALINOWSKI Prawo oskarżonego do obrony w procesie karnym Niemieckiej Republiki Demokratycznej I. ZAŁO ŻENIA OGÓLNE 1. Zagadnienie zakresu i treści praw a do obrony podejrzanego i oskarżonego1 stało się je d n jm z najpow ażniejszych problem ów, jakie w ym agały unorm ow ania w nowej polskiej procedurze karnej. A ktualne więc będzie omówienie tego, jak inne procedury k arn e normiują tę złożoną i bogatą problem atykę. Do najnowszych kodeksów postępow ania karnego należy kodeks postępow ania karnego Niem ieckiej Republiki D em okratycznej z 12 stycznia 1968 r. Nie znana nam jest jeszcze p rak ty k a rozw ijająca się n a tle tego kodeksu. W arto jednak przedstaw ić, jak zostało unorm ow ane w tym kodeksie praw o oskarżonego do obrony. 2. P rzyznanie oskarżonem u praw a do obrony jest jednym z podstaw ow ych w arunków praw idłow ego w ym iaru spraw iedliw ości. W m yśl kodeksu postępow ania karnego, który obowiązuje w Niem ieckiej Republice D em okratycznej od 1 lipca 1968 r.2, jednym z najw ażniejszych zadań procesu karnego jest to, żeby proces ten zapew niał pociągnięcie do odpowiedzialności karnej każdego winnego, a jednocześnie, żeby zapobiegał skazaniu i u karaniu niewinnego*. Dążenie do w łaściw ej realizacji tego naczelnego zadania skłania do rozbudow ania w kodeksie i do przestrzegania w procesie p raw a oskarżonego do obrony*. 3. P raw o oskarżonego do obrony w socjalistycznym postępow aniu karnym jest w ynikiem i przejaw em ustrojow ej równości obywateli wobec praw a, nie tylko przy tym deklarow anej ogólnie w konstytucji5, lecz także i to przede w szystkim gw arantow anej realnie przez w iele instytucji praw nych. Jedną z nich jest w procesie karnym zasada procesowej równości stron. 1 W k o d ek sie p o stę p o w an ia k a rn eg o NRD używ a się o k re śle n ia p o d e jrz a n y ł o sk a rżo n y. K odeks ten n ie zaw iera n o rm y odpow iadającej naszem u a rt k,p.k. z 1928 r. W o p racow aniu niniejszym w yraz o sk arżo n y oznaczać będzie zaróiwno podejrzanego, ja k i oskarżonego. 2 S tra fp ro z e s so rd n u n g d e r D eu tsch en D em o k ra tisc h e n R e p u b lik von 12 J a n u a r 1968 (G Bl I s. 49). a P or. l ust. 1 k-pjk. NRD z 1968 r. * Ju ż w ięc ta k ie sform ułow anie jednego z najw ażniejszy ch celów procesu karnego, doty ch czas z n a jd u ją c e się w p o d ręczn ik ach p ro c e su k a rn e g o (por. S. Kalinowski: p o stępow anie k a m ę Z arys częścd ogólnej, W arszaw a 1963, s. 9), p rzen ik n ęło do kodeksu. Z p o d obnym sfo rm u ło w an iem sp o ty k a m y się ró w n ie ż w n o w y m k.p.k. P R L z 1969 r., k tó reg o a r t. 2 l u st. i b rzm i:,»przepisy n iniejszego k o d ek su m a ją n a c e lu ta k ie u k sz tałto w an ie p o stę p o w an ia k a rn e g o, a b y : 1) sp raw ca p rz e stę p stw a zo stał w y k ry ty i p o c ią g n ię ty do o d pow iedzialności k a rn e j, a osoba niew dnna n ie poniosła tej odpow iedzialności. 5 W m y śl a rt. 6 k o n sty tu c ji NRD z 1949 r. w szy scy o b y w atele są ró w n i w o bec p ra w a.

3 4 Stefan Kalinowski Nr 6 (138) W procedurze k arn ej NRD sform ułow ano tę zasadę jako nakaz, zwrócony pod adresem organów prow adzących postępow anie karne, tej treści, że w postępow aniu karnym należy zapewnić równość w szystkich obyw ateli wobec praw a. N ik t nie może być ścigany k arn ie lub dyskrym inow any z pow odu swej narodowości, rasy, w yznania czy swego św iatopoglądu albo ze względu na przynależność do pew nej klasy czy w arstw y społecznej. Przepisy kodeksu postępow ania karnego są jednako obow iązujące niezależnie od wniesionego obwinienia, przy czym należy je stosować bez względu na rodzaj przestępstw a, które jest przedm iotem toczącego się procesu. Oczywiście dotyczy to naczelnych zasad procesowych i podstawowych upraw nień stron. Z agadnienie rodzaju sądu i try b u nie wchodzi tu w rachubę. 4. Z asada równości legła u podstaw norm y nakazującej w szechstronność bad a n ia i uw zględniania cech indyw idualnych oskarżonego po to, by praw idłow o zastosować praw o karne i w ydać spraw iedliw y wyrok. Równość bowiem obyw ateli w obec praw a w ym aga, zdaniem ustaw odaw cy niemieckiego, w szechstronnego w y jaśnienia okoliczności popełnienia przestępstw a z uwzlędnienietn różnic w rozw oju podejrzanego lub oskarżonego jako nieodzownej przesłanki jednolitego i należytego zastosow ania praw a karnego w poszczególnym wypadku. 5. Nakaz wszechstronnego w yjaśnienia okoliczności przestępstw a obejm uje także obowiązek poszukiw ania okoliczności dla oskarżonego korzystnych, łagodzących jego w inę lub pow odujących konieczność um orzenia postępow ania. Obow iązek ten ciąży nie tylko na organach śledczych, ale także, i to przede wszystkim, na sądzie. Jest to tzw. m aterialn a obrona oskarżonego. 6. W arto ponadto dodać, że odrębny przepis, który nosi tytuł: Obowiązek zachow ania podstaw ow ych p raw obyw ateli, w ym ienia szczególny obowiązek respektow ania praw a do obrony. Przepis 'ten zaw iera w yraźne sform ułow anie o prawie do obrony. W edług niego sąd, pro k u rato r i organy śledcze pow inny respektow ać podstaw owe praw a oraz godność obywateli i przestrzegać praw a podejrzanego i oskarżonego do obrony7. 7. Duże znaczenie dla obyw atela pociągniętego do odpowiedzialności karnej m a w arunek, że jakiekolw iek ścieśnienie i ograniczenie jego wolności m usi być podyktow ane koniecznością procesową, oraz nakaz, żeby ten w arunek był przestrzegany. W edług procedury karnej NiRD każdy sędzia, p ro k u rato r i pracow nik organów śledczych jest obowiązany w granicach swej odpowiedzialności do sta łego badania, czy istnieją ustaw ow e w arunki do stosowania (w m iarę potrzeby) w postępow aniu karnym ograniczeń wolności, m ajątku, nienaruszalności m ieszkania i tajem nicy korespondencji, jak również do badania, czy ograniczenia te są konieczne dla przeprow adzenia postępow ania karnego8. A reszt tymczasowy może stosow ać tylko sąd. e P o r. 5 k.p.k. NRD z 1968 r. P o r. ta k ż e (jeśli chodzi o p o p rzed n i k.p.k. NRD z 1952 r.) H. Benjamin: Z asad y now ego k o d ek su p o stę p o w an ia k a rn e g o, N ow e P ra w o z 1953 r. n r 1, s. 44 o raz S. K.: R eform a procesu karnego w NRD, N ow e P ra w o z 1953 r. n r 1 s P o r. a k.p.k. NRD z 1968 r. O obow iązku re sp e k to w a n ia zag w a ran to w an y c h ustaw ą p raw obyw ateli m ów i tak że przepis 4 k.k. NRD. 8 W edług a r t. 8 k o n s ty tu c ji N RD w ład za p ań stw o w a m oże ogran iczać w olność osobistą obyw ateli, łiienaruszailność m ieszkania, taijem nicę k o resp o n d en cji i iprawo w yboru zam ieszk a n ia w dow olnej m iejscow ości w yłączn ie n a p o d staw ie przep isó w obow iązu jący ch w szygtkach o b y w ateli, w p ro cesie k a rn y m istn ie je obow iązek b a d a n ia prze^ o rg a n y procesow e, czy zasto so w an e o g raniczen ia b y ły n iezb ęd n e. P o r. także: B e g rü n d u n g d e r E n tw ü rfe des S tra fg e setz b u c h e s, d e r S tra fp ro z e sso rd n u n g, d e sg ezetzes z u r B e k äm p fu n g von O rd n u n g sw i- d iig k e ite n u n d d es S tra fv o llzu g s u n d W ied erein g lied eru n g sg esetzes, S ozialistisch e D em o k ratie (vom 15.XII.1967), O rgan des S taatsrates und des M in isterrates d er DDR.

4 Nr 6 (133) P raw o oskarżonego do o b ro n y w proc. k a m. NRD 5 8. Trzeba się zgodzić z poglądem H ildy Beniam in, przew odniczącej K om isji pow ołanej do opracow ania projektów ustaw karnych, a wypowiedzianym przez nią w dniu 15 grudnia 1967 r. na posiedzeniu Izby L/udowej, że p raw o do obrony w y rażone w konstytucji z 1949 r. zostało rozbudow ane w kodeksie postępow ania k a r nego jako w ażna podstaw a praw orządności9. Istotnie, praw o do obrony w kodeksie postępow ania karnego zostało w licznych przepisach szczegółowo unorm owane, a podstaw ow y przepis o obowiązku organów procesowych do przestrzegania tego praw a pow inien stanow ić decydującą w sk a zówkę w w ypadkach wątpliwych. Nowe socjalistyczne praw o niem ieckie zostało przeciw staw ione praw u Niem ieckiej R epubliki Federalnej, w której obowiązują jeszcze w tym zakresie stare, cesarskie przepisy. 9. Praw o do obrony jest przejaw em hum anizm u, który pow inien przenikać postępowe praw o k arn e socjalistyczne. II. ISTOTA PRAW A DO OBRONY i 1. Praw o do obrony zostało w k.p.k. NRD z 1968 r. sform ułow ane od strony upraw nień procesowych oskarżonego, a w ięc jako rodzaj gwarancji praw oskarżonego, a zarazem jako gwarancja prawidłowego wymiaru sprawiedliwości. U staw a więc stanow i przede wszystkim, że oskarżony jest pełnopraw nym uczestnikiem postępowania, że jest podm iotem procesu i że przysługuje m u praw o działania w procesie w celu ochrony jego praw. 2. Przepis charakteryzujący stanowisko procesowe oskarżonego i podejrzanego10 stw ierdza w sposób kategoryczny, że osoby te m ają praw o do czynnego udziału w całokształcie postępow ania karnego. Mogą one bronić swych interesów same, a także w każdym stadium postępow ania mogą korzystać z pomocy obrońcy. 3. W ten sposób zostało określone praw o do osobistej obrony i do tzw. obrony form alnej. 4. T raktow anie jednak praw a do obrony jako gw arancji procesowej zm usza do dalszych konsekw encji. Skoro w ięc gw arancja ta jest zarazem gw arancją p raw i dłowego w ym iaru sprawiedliwości, to musi ona powodować z kolei konsekw encje dla organów procesowych, na które w kłada się swoiste obowiązki. Dlatego też jako gw arancję realności tych upraw nień przewidziano w kodeksie szczególny obowiązek sądu, prokuratora i organów śledczych do zapewnienia podejrzanem u i oskarżonem u wszelkich praw, a w szczególności praw a do obrony. Takie w łaśnie ujęcie charakteryzuje kodeks postępow ania karnego NRD. s H. Benjam in: S tra fg e setz b u c h d e r D eu tsch en D e m o k ratisch en R e p u b lik B e itra g zu e in em e in h eitlich en R echtssystem. R e ferat te n ogłoszony został w zbiorze: D as n e u e S tra fre c h t jbedeutsm er S c h ritt zu r F estig u n g u n se re s so zialistisch en R e c h tssta a te s, 1968, Z. 4, s. 30. io P o r. 15 k.p.k. N RD. w ty m w zględzie b a rd z ie j pra-w idłow y w y d a je się p rzep is a rt. 9 now ego p o lsk ieg o k.p.k. z 1969 r., k tó ry p o w ta rz a w p raw d zie częściow o m yśl p rz e p isu a rt. 53 u st. 2 K o n sty tu c ji PR L, jed n ak że fa k t u m ieszczenia go w k o d ek sie p o stępow an ia k a rn e g o (w k tó ry m w łaśn ie to ogólnie sfo rm u ło w an e p ra w o do o b ro n y m a te ria ln e j i fo rm a ln e j z n a j d u je sw oje ro zw in ięcie, sipirecyzawaoiie i zag w a ran to w an ie) m a dużą w ym ow ę. W K o n sty tu c ji PRL oskarżonem u poręcza się p raw o d o o b ro n y. S pełnienie tego poręczenia, sposób i w a ru n k i jego realizacji pow inna o kreślić ustaw a o postępow aniu w spraw ach k arny ch.

5 e Stefan Kalinowski Nr 6 (138) H I. OBRONA M ATERIALNA 1. W myśl praw a procesowego NRD żaden obyw atel nie może być bezpodstawnie obw iniony o przestępstw o lub ograniczony w swej wolności osobistej poza u s ta wowo określonym i przesłankam i. W postępow aniu karnym obow iązuje zasada dom niem ania niewinności, zasada in dubio m itius, zalkaz reform ationis in peius, zakaz przerzucania n a oskarżonego ciężaru dowodzenia, niezaw isłość sędziów, kolegialność, jawność i ustność rozpraw y. Orzeczenie w kw estii w iny i k ary może w ydać jedynie sąd. Tylko też sąd decyduje ostatecznie o w inie oskarżonego. W m yśl 6 k.p.k. NRD n ik t nie może być bezpodstaw nie obw iniony o p rzestępstw o, nikogo nie m ożna uw ażać za winnego, zanim jego odpow iedzialność k a r na nie zostanie udow odniona i stw ierdzona w praw om ocnym orzeczeniu. W w y padkach w ątpliw ych należy w ydać orzeczenie na korzyść obwinionego. Według 14 nikt też nie może być ponow nie pociągamy do odpowiedzialności karnej za czyn, co do którego sąd N iem ieckiej R epubliki D em okratycznej w ydał już orzeczenie. 2. W yraźnym przepisem w prow adzono obowiązek organów procesowych do u stalan ia faktów niezbędnych do w ydania orzeczenia o odpowiedzialności karn ej. B a r dzo w ażny jest zaw arty w k.p.k. nakaz, żeby fakty te ustalać jedynie za pomocą środków dowodowych dopuszczonych przez u staw ę i w ustaw ow o przepisanej fo r mie. Przyznanie się oskarżonego do w iny nie zw alnia organów procesowych od obowiązku w szechstronnego i obiektyw nego u stalen ia praw dy. 3. Do in sty tu cji należących do zespołu środków gw arantujących m aterialn ą obronę należy zaliczyć przede w szystkim całe stadium sędziowskiego oddania pod sąd, czyli jak to się w procedurze niem ieckiej nazyw a postępow anie o otw arcie postępow ania głównego. Jest to przede w szystkim kontrola zasadności oskarżenia oraz kontrola sądu nad praw idłow ością postępow ania przygotowawczego, a zwłaszcza nad tym, czy p raw a podejrzanego były należycie chronione. Nie trzeba w y jaśniać, ja k duże znaczenie m a d la zachow ania praw orządności w tym postępow aniu rzetelnie i w nikliw ie dokonana kontrola przeprow adzona przez niezaw isły czynnik sądowy. W procedurze karnej NRD przepisy o sądowej kontroli są szeroko rozbudow ane. 4. Jednym z głównych celów oddania pod sąd jest dbałość o to, by praw o do obrony było realne. Jeżeli sąd stw ierdzi w tym zakresie ta k ą w łaśnie usterkę postępow ania przygotowawczego, to pow inien zwrócić spraw ę prokuratorow i w celu uzupełnienia śledztwa. T rzeba tu dodać, że praw o sądu do zw rotu ak t p ro k u ratorow i celem uzupełnienia śledztw a je st charakterystyczne dla procedur typu socjalistycznego u. ii Z ostało ono w p ro w ad zo n e do p ra w a NRD w kodek sie p o stę p o w a n ia k a rn e g o NRD w 1952 r. R o z w ija n e w o rzeczn ictw ie sąd o w y m, d o czek a ło się z czasem n a w e t sp e c ja ln y c h w y ty czn y ch P le n u m S ąd u N ajw yższego NRD. Z ostało ono u trz y m a n e i ro zb u d o w an e b ard ziej szczegółow o w kodeksie p o stęp o w an ia k arn eg o obow iązującym od 1.VII.1968 r. W p o lsk iej p ro c e d u rz e in sty tu c ję tę n o rm u je a rt. 251 i 305 k.p.k. z 1928 r. N ow y k.p.k. z 1969 r. m ocno ro z b u d o w u je p raw o do zw ro tu a k t, n a w e t u p o w ażn iając sąd do zw ro tu sp ra w y p ro k u ra to ro w i w celu ro zszerzen ia p o stę p o w an ia przygoto w aw czeg o n a w sp ó ło sk arżonych n ie o b jęty ch dotychczas ak tem oskarżenia. W arto tu poza ty m dodać, że w orzeczn ic tw ie o p a rty m n a p o lsk ie j p ro c e d u rz e k a rn e ] w o jsk o w ej z 1945 r. w k w estii o d d an ia p o d są d została w y d a n a b ard zo szczegółow a u ch w ała Z gro m ad zen ia Sędziów N ajw yższego S ą d u W ojskow ego z dn. 9.IV.1959 r. (Zg. Og. 13/59), k tó ra w p ro w ad ziła obow iązek k ie ro w a n ia sp ra w n a p o siedzenie n ie ja w n e, je ż e li zd an iem p rezesa zachodzi p o trz e b a w y d a n ia zarządzeń p rzek raczający ch jego w ładzę.

6 N r 6 (13 ) Praw o oskarżonego do o b ro n y w proc. ka rn. NRD 7 5. Z omówionym przepisem 193 kjp.k. NRD koresponduje przepis 192 tegoż kodeksu, który m ówi o odmowie otw arcia postępow ania głównego. W m yśl tego przepisu sąd pow inien odmówić otw arcia postępow ania głównego, jeżeli brak jest dostatecznego podejrzenia o popełnienie czynu przestępnego lub brak ustaw ow ych przesłanek ścigania karnego. W edług w ytycznych Plenum S ądu Najwyższego NRD, jeżeli sąd po dokładnej analizie treści a k t dojdzie do w niosku, że podejrzenie o popełnienie przez oskarżonego zarzuconego m u przestępstw a nie znajduje w aktach dostatecznego oparcia, m usi odmówić otw arcia postępow ania sądowego. Odmowa ta może nastąpić ze względów praw nych lub faktycznych. Z przyczyn n atu ry faktycznej odmowa n a stęp u je w tedy, gdy po w yczerpaniu wszelkich możliwości postępow ania przygotowawczego ustalone okoliczności faktyczne nie uzasadniają podejrzenia, że istotnie m am y do czynienia z przestępstw em, albo gdy w praw dzie zachodzi podejrzenie, że popełniono przestępstw o, lecz b rak dostatecznych podstaw do podejrzenia, że spraw cą jego je st obw inionyls. Sąd tedy pow inien stać na straży praw a do obrony także i przez to, że zw raca uw agę na to, czy podejrzenie popełnienia przestępstw a jest uzasadnione w dostatecznej mierze. Oczywiście, spraw ując kontrolę nad dostatecznością dowodów, sąd m a możność spraw dzenia, czy przeprow adzenie dowodów w śledztwie i ich utrw alenie odbyw ało się zgodnie z przepisam i. B ada więc, czy zasada praw orządności była respektow ana. 6. T rafnie zatem określa się om awianą tu instytucję jako rodzaj w szechstronnej k ry ty k i w stosunku do pracy prokuratora i organów prowadzących postępow anie przygotow awcze. Nadzór sądowy zapobiega nadużyciom, a tym sam ym chroni podejrzanego przed sam ow olą organów ścigania. Je st to w ięc rodzaj instytucjonalnej gw arancji p ro cesowej, która gw arantuje podejrzanem u i społeczeństwu, że w postępow aniu przygotowawczym ów podejrzany będzie traktow any w łaściwie i że jego praw o do obrony będzie uszanowane. W postępow aniu tym zasada kontradyktoryjności oraz udział obrońcy doznają ograniczeń, dlatego też tak w ażna jest tu następcza kontrola niezawisłego organu. 7. W szystkie powyższe przepisy są przejaw em tzw. m aterialnej obrony podejrzanego i oskarżonego. W procesie nowożytnym bowiem te instytucje, które zm ierzają do w ydania w yroku spraw iedliw ego, opartego na praw dzie i praw ie, są środkam i do realizow ania sprawiedliwości, a więc tym sam ym chronią oskarżonego przed niespraw iedliw ym, niesłusznym lub zbyt surow ym skazaniem. Oczywiście norm y wyżej w spom niane nie w yczerpują całokształtu problem atyki obrony m aterialnej, podkreślają one jedynie jej rysy najw ażniejsze. IV. TRESC p r a w a d o o b r o n y o s o b i s t e j o s k a r ż o n e g o 1. W arto podkreślić, że kodeks postępow ania karnego NRD należy do tych nielicznych kodeksów, k tóre w yraźnie w w yodrębnionym przepisie form ułują treść praw a do obrony jako wyliczenie upraw nień procesowych przysługujących podejrzanem u i oskarżonemu. 12 P o r. R ic h tlin ie des P le n u m d es O b e rste n G e ric h ts n r W, S tra fp ro z e sso rd n u n g vom 2 O ktober 1952, B erlin 1964, s. 293.

7 8 Stefan Kalinowski Nr 6 (138> W kodeksie o treści praw a do obrony tra k tu je przepis 1, w myśl którego podejrzanem u i oskarżonem u przysługuje praw o: a) do zapoznania się z obw inieniem, b) do zaw iadam iania o środkach dowodowych, c) do przedstaw iania w szystkiego, co m oże go oczyścić z wniesionego p rzeciwko niem u obw inienia lub zmniejszyć jego odpowiedzialność karną, d) do osobistej obrony i skorzystania w każdym stadium postępow ania z pomocy obrońcy, e) do zgłaszania w niosków dow odow ych i innych w niosków w zakresie przeprow adzenia postępow ania, f) do zakładania środików odwoławczych. Poniew aż celem niniejszego opracow ania jest przede wszystkim charakterystyka praw a do obrony w procedurze k arn ej NRD, przeto omówienie praw oskarżonego dostosowano do tej ustaw ow ej system atyki, chociaż m oże nasuw ać ona pew ne zastrzeżenia z p un k tu w idzenia logicznego ulkładu. a. Praw o do zapoznania się z obw inieniem 1. P raw o oskarżonego (a jeszcze wcześniej praw o podejrzanego w postępow aniu przygotowawczym ) do zapoznania się z zarzutem, któ ry m u postaw iono, jest fundam entem p raw a do obrony. W szelkie deklaracje o praw ie do oforony byłyby pustym dźwiękiem, gdyby nie przedstaw iono podejrzanem u treści zarzutu. D latego wszelkie ograniczenia w tym zakresie są z istoty sw ej ograniczeniem praw a do obrony W procesie karnym NRD, jeszcze przed rozpoczęciem pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego, należy obw inionem u w skazać treść zarzutu14. T rzeba m u w ięc zakom unikow ać o wszczęciu przeciw ko niem u postępow ania przygotowawczego i o wniesionym obwinieniu. Kodeks nie przew iduje od tego żadnych w y jątk ó w w toku wszczętego postępow ania karnego; nie m a też odroczenia przedstaw ienia zarzutów. 3. Należy jednak dla ścisłości wspomnieć, że przed wszczęciem postępow ania przygotowawczego wolno w NRD przeprow adzić tzw. czynności spraw dzające. P rzy rozpytyw aniu w toku czynności spraw dzających, polegających na spraw dzeniu złożonego zam eldow ania lub doniesienia o przestępstw ie, wolno pytać także osobę podejrzew aną, ale nie staw ia się jej jeszcze zarzutu popełnienia przestępstw a. Przesłuchanie zaś w charakterze podejrzanego w toku czynności spraw dzających jest ustaw ow o zabronione. W celu zadania pytań osobie podejrzew anej o popełnienie przestępstw a może ona być doprowadzona do organu przesłuchującego. Kodeks nie precyzuje ani zakresu, ani form y tego rozpylania. N atom iast w szelkie przesłuchania w charakterze podejrzanego lub oskarżonego odbyw ają się na podniesione przeciw nim zarzuty. Zawsze w toku przesłuchania należy osobom tym dać możność w ypow iedzenia się w zw iązku z podniesionym i przeciw ko nim zarzutam i. 4. Z chw ilą gdy sąd postanow ił skierow ać siprawę n a rozpraw ę, odpis aktu oskairżenia o raz odpis postanow ienia sądu o otw arciu postępow ania głównego należy doręczyć oskarżonem u. Je st to najdokładniejsza form a zapoznania oskarżonego z zarzutem. Oczywiście tylk o znajom ość staw ianych zarzutów um ożliw ia podejrzanem u u N ależało do nd-ch m.im, odroczenie zapoznania się z treścią zarzutu. 14 P o r. 105 k.p.k. NRD Z 1968 r.

8 Nr 6 (138) Praw o oskarżonego do ob ro n y w proc. k a m. NRD cj i oskarżonem u złożenie w yjaśnień i podjęcie obrony. Podkreślić należy, że kodeiks m ówi ciągle o prawie do obrony, a nie o obowiązku obrony. 5. Oskarżony m usi znać staw iane m u zarzuty w razie roszerzenia oskarżenia. Dodatkowe oskarżenie w nosi się do protokołu rozpraw y. Przewodniczący pow inien dać oskarżonem u sposobność do obrony przed nowym i zarzutam i, a gdy w nosi o to oskarżony, jego obrońca lub społeczny obrońca przerw ać lub odroczyć rozpraw ę, aby umożliwić oskarżonem u przygotow anie się do obrony. 6. Je st rzeczą charakterystyczną, że 'naw et w postępow aniu nakazow ym, w k tó rym sąd może bez rozpraw y wydać nakaz karny, konieczne jest przed w ydaniem sądowego nakazu kannego przeprow adzenie przez sąd rozm owy z oskarżonym (eine A ussprache m it dem B eschuldigten fiih re n ) 15. Z resztą naw et w tym postępow aniu nakazow ym oskarżony m usi być zapoznany ze staw ianym m u zarzutem, przez p ro kuratora, który składa w niosek o w ydanie nakazu karnego. W niosek bowiem takli wotoo agłoislić tylko w tedy, gdy m in. spraw ca przyznał się do z a rzucanego m u czy n u 1. Przed przyznaniem się więc m usiał on być zaw iadom iony o zarzucie. 7. W postępow aniu przyśpieszonym, w którym nie m a stadiu m otw arcia p o stępow ania głównego i w którym nie m a pisem nego ak tu oskarżenia, oskarżonegozaw iadam ia slię o zarzutach (was ihm zur Last gelegt wird) przy doręczaniu w ezw ania na rozprawę. Jeśli wezwań się nie doręcza albo jeśli oskarżony zostaje przymusowo sprowadzony na rozprawę, to o zarzutach dow iaduje się na początku rozpraw y, a ich istotną treść ujm uje się w protokole Kodeks norm uje kw estię w ezw ania tłum acza, jeżeli podejrzany lub oskarżony nie w łada językiem niemieckim, a postępow anie przygotowawcze lub sądowe nie odbyw a się w jego języku ojczystym W ażną rzeczą jest możność kontroli następczej co do tego, czy na rozpraw ie przedstaw iono treść zarzutu. W arto tu w spom nieć o tym, że ogólne przepisy o p ro tokole rozpraw y nakazują umieścić w nim określenie przestępstw a w edług p o stanow ienia o otw arciu postępow ania głównego 19. Ponadto w protokole rozpraw y zamieszcza się w zm iankę o tym, że prokurator referow ał istotną treść oskarżenia i że odczytano postanow ienie o otw arciu postępow ania głównego. Tam gdzie nie ma postępow ania o oddanie pod sąd, szczególny przepis nakazuje poinform owanie oskarżonego o treści zarzutu. Protokół rozpraw y jest w tym w ypadku dowodem, czy przepisy o postępow aniu zostały na rozpraw ie głównej zachowane. 10. Z punktu widzenia praw a do obrony w ażna jest dla oskarżonego nie ty lk o wiedza o tym, co jest przedm iotem oskarżenia (okoliczności faktyczne), ale takżeznajom ość kw alifikacji p raw nej, jak ą zastosow ano do zarzuconego m u czynu. W zależności bowiem od tej kw alifikacji oskarżony kształtuje nieraz linię swej obrony, podw ażając m.in. poszczególne znam iona przestępstw a. Skazanie go przez sąd z przepisu innego, określającego przypisane przestępstw o o nieco innych znam ionach, byłoby zaskoczeniem dla oskarżonego, uniem ożliw iającym lub u tru d n ia ją cym m u obronę w zw iązku z now ą kw alifikacją czynu. IPonieważ znów z d ru g iej 15 P o r. 271 k.p.k. NRD z 1968 r. ie P or. 270 ust. 2 ik.p.k. NRD z 1968 r. 17 P o r. 259 k.p.k. NRD z 1968 r. 18 P or. ЯЗ k.pjs. NRD z 1968 r. W P o r. 253 p k t 3 k.p.k. NRD z 1968 r.

9 10 Stefan Kalinowski Nr 6 (138) stro n y sąd nie m oże być zw iązany kw alifikacją p raw n ą w skazaną w akcie oskarżenia, jeżeli uw aża ją za niewłaściw ą, pow staje dylem at, dla którego rozwiązania nieodzowne jest uprzedzenie oskarżonego o takiej możliwości. Uprzedzenie takie je st elem entem p raw a do obrony. T aką też konstrukcję trafn ie przyjęło praw o procesowe NRD. W kodeksie istnieje w yraźny przepis, że oskarżony może być skazany z innego przepisu ustaw y k arn ej niż w ym ieniony w postanow ieniu o otw arciu postępow ania głównego tylko w tedy, gdy został o takiej m ożliwości p o u c z o n y P o u c z e n ie to leży w interesie obrony oskarżonego, a zarazem w interesie w ym iaru sprawiedliwości. Jest bowiem rzeczą konieczną, żeby w yrok był oparty na okolicznościach faktycznych zgodnych z rzeczyw istym stanem oraz żeby ten stan faktyczny został praw idłow o zakw alifikow any. 11. W interesie obrony oskarżonego leży um ożliw ienie m u obrony przed zm ienionym oskarżeniem. Jeżeli więc oskarżony dla przygotow ania się do obrony przed zm ienionym zarzutem w niesie o wyznaczenie m u na to odpowiedniego czasu, przewodniczący zarządza przerw ę lub odracza rozpraw ę. W niosek taki może ułożyć oskarżony, jego obrońca lub obrońca społeczny. b. P raw o do zaw iadom ienia o środkach dowodowych 1. Oskarżony, aby mógł się bronić, pow inien znać nie tylko sam zarzut, ale także wiedzieć, jakie dowody zostały zebrane przeciwko niem u. Znajomość m ateriału dowodowego, jakim rozporządza przeciw nik procesowy, zapew nia oskarżonemu możność skutecznej obrony i ustosunkow ania się krytycznego do zebranego m ateriału dowodowego oraz do przedstaw ienia kontrdow odów. 2. Jest rzeczą oczywistą, że najlepszą znajom ość m aiteriału dowodowego daje podejrzanem u osobiste uczestniczenie przy grom adzeniu i utrw alaniu tego m ateriału przez prowadzącego postępow anie przygotowawcze. Dlatego rzeczą najw ażniejszą jest udział podejrzanego przy czynnościach śledczych. Nie jest to jednak w pełni możliwe i dlatego o części m ateriału dowodowego podejrzany z reguły nie wie. T ak jest praw ie w każdym postępow aniu. Kodeks postępow ania karnego NRD zapew nia tylko w tej kw estii najpóźniejszy "termin, w którym podejrzany m usi być zapoznany z dowodami. M a to m ianowicie nastąpić najpóźniej przed zam knięciem postępow ania przygotowawczego»1. c. P raw o do złożenia w yjaśnień 1. P raw o do obrony realizuje się najpełniej przez możliwość w ytłum aczenia swego postępow ania, złożenia w yjaśnień obalających zarzut lub zm niejszających winę. Z agw arantow aniem p raw a podejrzanego do przedstaw ienia w szystkiego, co m o głoby go oczyścić z zarzutu lub zm niejszyć jego odpowiedzialność karną, jest w k.p.k. NRD przepis art..105 (4), w m yśl którego już w trakcie pierwszego przesłuchania należy dać podejrzanem u sposobność do w yjaśnienia jego postępowania, odparcia podejrzenia i podania okoliczności odciążających. Można m u zezwolić 20 T ak głosi 241 k.p.k. NRD. Je st to k o n stru k cja podobna do k o n stru k c ji naszego daw n e g o k.p.k. (por. a r t. 324 k.p.k. z 1928 r. i a rt. 348 n ow ego k.p.k. z 196* r.). 21 P o r, 105 k.p.k. NRiD z 1968 r.

10 Nr 6 (138) P raw o o skarżonego do o b ro n y w proc. k a m. N RD 11 na ujęcie sw ej wypowiedzi w form ie pisem nej lub innej. Z tych w łaśnie względów ta k w ażne jest wczesne zawiadom ienie oskarżonego o zarzutach. N iejednokrotnie szczegółowe w yjaśnienia podejrzanego w e w czesnym stadium postępow ania przygotowawczego um ożliw ią praw idłow e pokierow anie p racą organów śledczych, z korzyścią przy tym dla w ykrycia praw dy, co w ogóle leży w interesie w ym iaru sp raw iedliwości. 2. W yjaśnienia oskarżonego, zwłaszcza zgodne z okolicznościami spraw y, oraz szczere przyznanie się do w iny m a znaczenie m.in. dla skierow ania w niosku o w y d anie nakazu karnego, o przekazaniu sp raw y społecznemu organow i spraw iedliwości, ja k rów nież dla w ym iaru k a ry lub zaw ieszenia jej w ykonania. 3. Z naciskiem podkreślić w ypada, że kodeks zabrania przerzucania na podejrzanego lub oskarżonego obowiązku dow odzenia22. d. Prawo do osobistej obrony 1. Praw o do składania w yjaśnień jest jednym z przejaw ów czynnej osobistej obrony, jednakże p raw o to nie ogranicza się tylko do składania w yjaśnień. Um o żliwienie oskarżonem u osobistej obrony jest najw ażniejszą gw arancją procesową. W tym ogólnym określeniu praw o do osobistej obrony skupiają się ja k w soczewce wszelkie upraw nienia i przyw ileje łącznie z praw em do ostatniego głosu, k tó re sta ra ją się w yrów nać w procesie faktyczną nierówność stron i które służą aktyw nej obronie. 2. Należą w ięc tu m.in. praw o do uczestniczenia przy czynnościach dowodowych, praw o do obecności na rozpraw ie, do zabierania głosu, zgłaszania wniosków, uwag, sprostow ań, do żalenia się na niekorzystne rozstrzygnięcia. Należy tu także omówione wyżej praw o do składania w yjaśnień oraz praw o do zgłaszania wniosków dowodowych, a zwłaszcza praw o do pouczenia o przysługujących upraw nieniach i praw o do w yłączenia członków składu sędziowskiego. Podstaw ą, z której te wszystkie upraw nienia w yrastają, jest umieszczony w śród przepisów naczelnych przepis 8, w m yśl którego podejrzany i obw inion y m ają praw o w spółdziałania w e w szechstronnym i obiektyw nym u staleniu p raw dy. e. Prawo do pouczenia o przysługujących prawach 1. Z upraw ień przysługujących z mocy praw a może korzystać tylko ta osoba, która w ie o nich. W prawdzie obowiązuje ogólna zasada, że każdy pow inien znać praw o i że nieznajom ość p raw a szkodzi, jednakże aby zm niejszyć możliwości pokrzyw dzenia obyw atela, któ ry n ie um iał «Skorzystać z 'przysługujących m u w p ro cesie karnym upraw nień, bo o nich nie w iedział, praw o procesowe karne NRD w prow adza szczególny obowiązek pouczania oskarżonego o jego praw ach. Obowiązek ten włożony został { 1 ust. 2 k.p.k. NRD) na sąd, prokuratora i organy śledcze. W szystkie te organy m ają w każdym stadium postępow ania pouczać oskarżonego (podejrzanego) o praw ach, które m u przysługują w danej sytuacji procesow ej P o r. 8 k.p.k. NRD. 13 P o d k reślić należy, że now y k.p.k. PRL z 1969 r. w prow adza szeroki obow iązek p o u c z a n ia o sk arżo n ego w k ażd ej fazie p ro cesu i in fo rm o w a n ia go o p rz y słu g u ją c y c h m u u p raw n ien iach przez organy prow adzące daną czynność procesow ą.

11 12 Stefan Kalinowski Nr 6 (138) 2. Nadm ienić należy, że ten szczególny obowiązek stanow i część ogólniejszego obowiązku, jakim jest obowiązek tych organów do zapew nienia oskarżonem u p ra w a do obrony w takim zakresie, w jakim zostało ono zakreślone w kodeksie. 3. Obowiązek pouczania oskarżonego o przysługujących m u upraw nieniach p ro cesowych jest zarazem realn ą gw arancją, że ten ogólny obowiązek jest w ykonyw a ny przez zobowiązane do tego organy procesowe. P raw o do obrony jest norm ą ogólną. Jej urzeczyw istnienie pow inno się przejaw iać w wielu czynnościach. W śród nich do najważniejszych należy obowiązek pouczania podejrzanego i oskarżonego o praw ach, jakie im przysługują. Obowiązek ten uw ażam za jeden z najw ażniejszych obowiązków procesowych. Jest to zarazem gw arancja, która dla realności obrony oskarżonego m a ogrom na znaczenie. Oskarżony może liczyć na to, że jego nieświadom ość praw a procesowego nie obróci się przeciwko niemu, że w decydujących m om entach procesowych zostanie on poinform ow any o możności działania lub o sk u tk ach zaniechania działan ia (np. założenia środków odwoławczych). 4. W kodeksie postępow ania karnego NRD oprócz w spom nianej wyżej normy ogólnej istnieją przepisy szczegółowe, które nakazują inform ow anie oskarżonego o jego praw ach. Tak np. przed rozpoczęciem przesłuchania w charakterze podejrzanego należy przedstaw ić podejrzanem u zarzuty i pouczyć go o przysługujących mu stosownie do 61 praw ach24. O pouczeniu trzeba uczynić w zm iankę o protokole. Kodeks, kierując się chęcią urealnienia p raw a do obrony, w k ład a w szczególnych przepisach obowiązek inform ow ania oprócz oskarżonego także obrońcy społecznego. W zywając np. na rozpraw ę dopuszczonego obrońcę społecznego, n a l e ż y na w ezw aniu umieścić wskazówki o jego zadaniach i praw ach ( 207 k.p.k. NRD). Je st to także form a pouczenia uczestników procesowych o przysługujących im upraw nieniach. W arto dodać, że m ylne pouczenie nie może szkodzić praw om oskarżonego. W kodeksie zamieszczono szczególny przepis nakazujący zwolnienie od niekorzystnych skutków uchybienia term inu, jeżeli oskarżonego bądź nie zawiadom iono w ogóle o term inie, bądź też niew łaściw ie go pouczono o term inach do założenia środka odwoławczego 25. f. P raw o do zgłaszania w niosków dowodowych 1. Podejrzany i oskarżony m ają zagw arantow ane praw o zgłaszania w niosków dowodowych. O tym praw ie należy ich pouczyć już podczas pierwszego przesłuchania. W nioski dowodowe pow inny być zaprotokołowane. Oczywiście w toku procesu dopuszczalne jest we w szystkich jego stadiach zgłaszanie ustnych i pisem nych w niosków dowodowych. 2,. O obow iązku pouczenia oskarżonego o przysługującym m u p raw ie do zgłaszania wniosków dowodowych w spom ina kodeks przy norm ow aniu postępow ania sądowego. Przy doręczeniu w ezw ania na rozpraw ę głów ną należy pouczyć oskarżonego, że przysługuje m u praw o zgłoszenia nowych dowodów. 24 T ak w yraźn ie p rzew idu je to 105 (2) k.p.k. NRD z 1968 r. 25 P o r. 79 kjpj. NRD z 1968 r.

12 6 (13&) P raw o oskarżonego do o b ro n y w proc. k a m. NRD Sąd w NRD zaw iadam ia przed rozpraw ą oskarżonego i jego obrońcę o tym, k to został w ezw any na rozpraw ę główną w charakterze św iadka, biegłego lub przedstaw iciela załogi oraz jakie inne środki dowodowe pow inny być dostarczone. Oskarżonego odpow iadającego z w olnej stopy zaw iadam ia się o term inie przesłuchania św iadka przesłuchiwanego w drodze pomocy sądowej lub przez sędziego delegowanego. Przy doręczeniu oskarżonem u wezwania n a roziprawę nalteży go pouczyć o jego praw ie do zgłaszania w łasnych wniosków dowodowych ( 206 ust. 1 k.p.k. NRD). W ezwanie na rozpraw ę należy doręczyć oskarżonem u co najm niej n a 5 dni przed term inem rozpraw y głównej. W razie niezachowania tego term inu m oże się on zrzec zachow ania term inu, m a jednak praw o żądać wyznaczenia nowego term inu rozpraw y ( 204 k.p.k. NRD). N ajbardziej jednak istotne jest tu ta j to, że o tym p raw ie należy oskarżonego pouczyć. 4. Znowu w ypada przypomnieć, że praw o do w prow adzenia nowych treści do m ateriału dowodowego, praw o dowodzenia pew nych okoliczności nie jest obow iązkiem oskarżonego. Żaden organ procesowy nie pow inien przerzucać na oskarżonego obowiązku i ciężaru dowodzenia. Obowiązek ten obciąża organy procesowe, a nie obwinionego i jego obrońcę. g. P raw o do zgłaszania środków odwoławczych 1. Najczęstszym przejaw em skorzystania z praw a do obrony jest zakładanie przez oskarżonego środków odwoławczych i środków zaskarżenia przeciw ko decyzjom, które uw aża on za krzywdzące. P raw o to procedura k arn a NRD przyznaje w szerokim zakresie podejrzanem u i oskarżonem u. 2. Już w toku postępow ania przygotowawczego podejrzany m a praw o żalić się n a czynności organów śledczych. Zażalenie rozpoznaje pro ku rato r. Stanow isko obrońcy V. OBRONA FORM ALNA 1. Jest rzeczą charakterystyczną dla k.p.k. NRD unorm ow anie w kodeksie sta now iska obrońcy w w yraźnym zaznaczeniem, że jest to stanow isko sam odzielne i niezależne od oskarżonego w tym sensie, iż obrońca strzeże niezależnie od in nych uczestników procesu praw a oskarżonego do obrony. Jest to jego obow iązek i zarazem praw o, określające stanow isko w procesie. Obowiązkiem obrońcy jest udzielanie porad podejrzanem u i oskarżonem u. O r ganom procesowym obrońca pow inien dla w yjaśnienia przestępstw a przedstaw ić w szystkie okoliczności łagodzące lub zm niejszające stopień odpow iedzialności k arn ej oskarżonego. Pow inien on udzielać podejrzanem u i oskarżonem u potrzebnej pomocy do ochrony ich praw, pow inien także w spółdziałać w w ychow y w aniu skazanego i w łączaniu zwolnionych więźniów do życia społecznego. Są to obow iązki pow ażne i odpowiedzialne. 2. Dodać też trzeba, że przepis tak norm ujący rolę obrońcy2«został um ieszczony w dziale kodeksu zatytułow anym : Przepisy zasadnicze. Może to stanowić cenną w skazów kę in terpretacyjną i niew ątpliw ie świadczy o tym, że praw o do 28 P or. 16 k.p.k. NRD z 1968 r.

13 14 Stefan Kalinowski Nr 6 (138) korzystania z pomocy fachowego obrońcy i(obrona form alna) uznano za jedno z fundam entalnych założeń dem okratycznej procedury karnej. 3. Przepisy o obronie oskarżonego są zgrupow ane w oddzielnym rozdziale czw artym działu pierwszego. Rozdział ten obejm uje siedem rozbudow anych p a ra grafów, k tó re norm u ją najbardziej istotne kw estie zw iązane z obroną. P onadto k. p i NRD zaw iera przepisy o obrońcy w innych rozdziałach. T ak np. 263 norm uje udział obrońcy w postępow aniu przyśpieszonym, przepis 266 u stanaw ia obowiązek wyznaczenia obrońcy z urzędu dla oskarżonego zbiegłego, jeżeli toczy się postępow anie szczególne, nazw ane: rozpraw a głów na przeciw ko zbiegłym i nieobecnym. 4. W kodeksie postępow ania karnego NRD nie przewidziano ograniczenia liczby obrońców. O skarżony może korzystać z pom ocy jednego lub kilku obrońców z w y boru 27. W rozpraw ie sądow ej może b rać udział 'kilku obrońców i kilku obrońców społecznych28. Jeden obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli nie je st to sprzeczne z interesem oskarżonego**. U stanow ionem u z urzędu obrońcy należy w ypłacić w ynagrodzenie ze S karbu Państw a. 5. O brońcy przysługuje w m yśl 64 k.p.k. NRD p raw o rozm aw iania z po dejrzanym lub oskarżonym, zgłaszania w niosków dowodowych, brania udziału w sądowej rozpraw ie głównej, zakładania środków odwoławczych i brania udziału w postępow aniu odwoławczym, przedstaw iania propozycji co do sądowych orzeczeń o karach. Prawo do porozumiewania się z oskarżonym 1. Kodeks postępow ania karnego NRD reguluje kw estię porozum iew ania się obrońcy z podejrzanym tylko w postępow aniu przygotowawczym. Zresztą tylko w ty m stadium i tylko w sto su n ku do podejrzanego aresztow anego ustaw ow a reg u lacja je st potrzebna. 2. Regułą jest, że obrońca może rozm aw iać z podejrzanym przebyw ającym w areszcie tym czasowym i korespondow ać z nim. P ro k u rato r może w tej m ierze ustalić w aru nk i zapobiegające zagrożeniu celu śledztwa**. 3. W postępow aniu przyśpieszonym obrońca może się porozum iewać pisem nie i ustnie najpóźniej od chw ili zgłoszenia w niosku przez p ro k u rato ra o przeprow a dzenie rozpraw y w trybie przyśpieszonym*1. Prawo do zgłaszania wniosków dowodowych Je st to realizacja praw a do udziału w całokształcie postępow ania dowodowego i przejaw tzw. czynnej obrony. Ja k w każdym procesie, nowożytnym, obrońca m a praw o zgłaszania w niosków dowodowych, i to już od chwili ustanow ienia go obrońcą, a w ięc naw et w postępow aniu przygotow awczym. 27 P o r. 66 k.p.k. NRD z 1968 r. 28 P o r. 215 k.p.k. NRD z 1968 r. 2» P o r. 66 k.p.k. NRD z 1968 r.» P o r. 64 u st. 3 k jł.k. NRD z 1968 r. 81 P o r k.p.k. NRD z 1968 r.

14 Nr 6 (138) P raw o oskarżonego do o b ro n y w proc. ka rn. NRD 15 Udział w czynnościach śledczych 1. O brońcę m ożna dopuścić do udziału w czynnościach śledczych. Jeżeli nie zagraża to dobru śledztwa, należy zawsze um ożliwić obrońcy udział w czynnościach dowtodowych objętych jego w nioskiem. T akie ujęcie w skazuje na to, że w procesie karnym NRD pow inno być regułą dopuszczanie obrońcy do udziału w tych czynnościach dowodowych, o których przeprow adzenie w nosił. Od reguły tej m ożna odstąpić tylko wówczias, gdy udział obrońcy zagrażałby dobru śledztwa. Je st rzeczą- czyw istą, że uzasadnienie odm ow y op artej na tak iej podstaw ie m oże niekiedy o k a zać się dość tr u d n e. 2. Obrońcę (także społecznego obrońcę) należy zawiadom ić o term inie i m iejscu przesłuchania św iadka w drodze pomocy sądow ej. Obecność obrońcy przy przesłuchaniu nie jest konieczna. N a żądanie obrońcy protokół przesłuchania św iadka1 w trybie pomocy sądowej należy przedstaw ić obrońcy do w glądu Trzeba także podnieść, że na rozpraw ie przewodniczący zw alnia świadkapo przesłuchaniu. Jednakże przed zezwoleniem św iadkow i na opuszczenie sali rozpraw przewodniczący pow inien zapytać strony i obrońcę, czy nie m a pytań dotego św iadka. 4. Jeżeli w ażna dla ustalenia praw dy okoliczność została w toku rozpraw y podana tak późno, że obrońca nie m iał już czasu na przygotow anie swego stanow iska, sąd może na w niosek obrońcy zarządzić przerw ę w rozpraw ie. Prawo przeglądania akt sprawy 1. Obrońca m a praw o w glądu do ak t spraw y. Zakres tego upraw nienia jest: norm ow any przepisam i szczegółowymi o postępow aniu przygotowawczym. Obrońcy należy udostępnić akta postępow ania przygotowawczego w okresie po zakończeniu śledztwa, a przed wniesieniem aktu oskarżenia84. S taranie się obrońcy o uzyskanie zgody prowadzącego śledztwo ria przejrzenie ak t jest w tym okresie zbędne. 2. N atom iast na przejrzenie ak t postępow ania przygotowawczego we w cześniejszym term inie obrońca m usi mieć zezwolenie prow adzącego to postępow anie. W arto tu zwrócić uw agę na ustaw ow ą konstrukcję, gdyż ustaw odaw ca NRD w yraził tę myśl w sposób następujący: należy obrońcy udostępnić ak ta spraw y również przed tym term inem, jeżeli nie zagraża to dobru śledztwa. W ynika z tego, że postanow ienie o odmowie przejrzenia a k t trzeb a uzasadnić. Prawo obrońcy do udziału w rozprawie 1. Na rozpraw ę głów ną sąd w zywa obrońcę oskarżonego jednocześnie z wezw aniem oskarżonego. W w ypadku gdy o pow ołaniu obrońcy sąd został zaw iado 82 w now ym k.p.k. PR L p rz y ję to nieco o d m ien n e ro zw iązanie. W m yśl a rt. 272 tegożk.p.k. o b rońcę ustanow ionego w spraw ie należy dopuścić do udziału w czynnościach śledczych lu b dochodźczych, k tó ry c h n ie będzie m ożna p rzep ro w ad zić n a ro zp ra w ie, ch y b a że w sk u te k zw łoki zach o d ziło b y n ieb ezp ieczeń stw o u tr a ty lu b zn iek ształcen ia dow odu. Je śli takien ieb ezp iecz eń stw o n ie zachodzi, p ro k u ra to r n ie m a p o d sta w y do odm ow y. Do u d ziału w in n y ch czynnościach śledczych lu b dochodźczych n a żądanie o b ro ń cy n a leży go dopuścić, chyba że in teres postępow ania przygotow aw czego w ym aga przeprow adzenia czynności bez u d ziału obro ń cy. W ym aga to w y d a n ia p o sta n o w ien ia z u z a sad n ie n ie m (jurt. 273 w zw. z a rt. 90 now ego k.p.k. PR L z 1969 r.).»8 P or. 210 ust. 2 k.p.k. NRD z 1968 r. 14 P o r. 64 ust. 2 k.p.k. NRD z 1968 r.

15 16 S t e j ar* K a l i n o w s k i Nr 6 (138) m iony później, należy wezwać obrońcę niezwłocznie. Jeżeli kilku oskarżonych m a jednego obrońcę, w ysyła m u się tylko jedno zawiadom ienie. 2. Jest rzeczą interesującą, że obrońcy (podobnie jak i oskarżonemu) należy doręczyć odpis aktu oskarżenia, odpis postanow ienia sądu o otw arciu postępow a n ia głównego oraz odpis w niosku o zasądzenie od oskarżonego odszkodow ania (odpis pozwu). Odpisy te należy doręczyć najpóźniej łącznie z zaw iadom ieniem o te r m inie rozpraw y ( 205 ust. 2 k.p.k. NRD). Jest to pow ażne ułatw ienie pracy obrońcy i św iadczy o zrozum ieniu jego zadań w procesie, które może on tylko wówczas spełniać praw idłow o, gdy będzie dokładnie zapoznany ze spraw ą. 3. Niekiedy udział w rozpraw ie staje się obowiązkiem obrońcy. Ustanowiony obrońca niezbędny pow inien być obecny na rozpraw ie głównej. Jeżeli obrońca niezbędny: a) nie staw i się na rozpraw ę główną lub b) przedwcześnie się oddala albo c) odm awia obrony, to sąd pow inien wówczas ustanow ić nowego obrońcę z urzędu i w yznaczyć now y term in rozpraw y lub zarządzić przerw ę, gdy wnosi 0 to oskarżony lu b nowo ustanow iony obrońca. To sam o odnosi się w w ypadkach obrony niezbędnej do obrońcy z w yboru, a zw łaszcza do obrońcy oskarżonego nieletniego. 4. Jeśli przerw a lub odroczenie rozpraw y zostały spow odow ane uchybieniem ze strony obrońcy, należy go obciążyć pow stałym i w zw iązku z tym kosztam i W w ypadku obrony niezbędnej obrońca z urzędu może się w ydalić z rozp raw y głów nej tylko za zezwoleniem sądu oraz gdy zapew nione jest jego przedstaw icielstw o W innych w ypadkach, jeżeli nie staw i się na roziprawie obrońca lub obrońca społeczny, sąd pow inien zbadać konieczność zarządzenia nowej rozpraw y głównej przy uw zględnieniu w agi spraw y, dokładnego ustalenia odpowiedzialności karnej 1 społecznego oddziaływ ania Obrońca m a praw o zadaw ać na rozpraw ie pytania oskarżonem u, świadkom, biegłym oraz w spółoskarżonym. 8. 'O brońcy przysługuje praw o zgłoszenia w niosku o to, by sąd przerw ał lub odroczył rozpraw ę w tym celu, żeby dać obrońcy możność przygotow ania się do obrony, jeśli zachodzi możliwość, iż oskarżony może być skazany z innego przepisu ustaw y karnej niż w akcie oskarżenia. To samo upraw nienie przysługuje obrońcy w sytuacji, gdy na rozpraw ie następuje rozszerzenie oskarżenia na nowy czyn i w niesione zostaje ustne oskarżenie. 9. Obrońcy przysługuje głos w istadium głosów stron. W razie repliki p ro k u rato ra obrońca może replikow ać. Prawo obrońcy do zakładania środków odwoławczych 1. Obrońca jest upraw niony do składania w postępow aniu przygotowawczym zażaleń na środki zastosowane wobec podejrzanego przez organy śledcze. Obrońca m a także praw o żalić się na środki zastosowane wobec niego samego. Zażalenie rozpoznaje w ciągu 5 dni pro k u rato r, a jeśli środek został zastosow any przez p ro k u ra to ra pro k u rato r nadrzędny P o r. 65 k.p.k. NRD z 1968 r. 3«P o r. 216 u st. 3 k.p.k. NKD z 1968 r. 37 P o r. 217 u st. 3 k.p.k. NRD z 1968 r. 38 P or. 91 k.p.k. NRD z 1968 r.

16 Nr 6 (1389 Prateo oskarżonego do o bro n y w proc. k a m. NRD V 2. Obrońcy należy zaw sze doręczyć odpis orzeczenia wydanego w pierw szej in stancji. Za oskarżonego środki odwołarwcze może obrońca zakładać, jednakże nie w brew woli oskarżonego. Cofnięcie środka odwoławczego przez obrońcę w ym aga szczególnego pełnom ocnictw a pisemnego. Obrońca nieletniego może sam oistnie założyć środek odwoławczy niezależnie od woli oskarżonego. Jednakże cofnięcie takiego środka przez obrońcę w ym aga zgody nieletniego oskarżanego i upraw nionych opiekunów tegoż nieletniego. Odwołanie m ożna cofnąć aż do m om entu zakończenia głosów stron. 3. O brońca m usi być zawiadom iony o term inie rozpraw y odwoławczej. 4. Bardzo interesującym przepisem jest przepis 295 k.p.k. NRD. W m yśl tego przepisu w postępow aniu odwoławczym m ożna sprow adzić na rozpraw ę oskarżonego przebyw ającego' w areszcie tym czasowym, jeżeli przewodniczący uzna to za konieczne. Jed nak że jeżeli osobiste staw iennictw o oskarżonego n a rozpraw ę odwoław czą nie zostało zarządzone, należy ustanow ić dla niego obrońcę z urzędu. O brońca w postępow aniu kasacyjnym Na żądanie oskarżonego należy o term inie rozpraw y k a sacyjn ej39 zawiadom ić jego obrońcę ( 318 k.p.k. NRD). Obrońca może zgłosić w niosek o w znow ienie na korzyść skazanego postępow ania zakończonego prawom ocnym wyrokiem. Może to uczynić także po śm ierci oskarżonego. Społeczny obrońca P om ijając szczegółową charakterystykę i istotę tej nowej instytucji w procesie karnym NRD, w arto z pun k tu w idzenia praw a do obrony w skazać na u p raw nien ia przyznane w m yśl przepisów tegoż kodeksu obrońcy społecznemu. Społeczny obrońca, podobnie jak każdy obrońca, pow inien przedstaw ić sądowi w szystkie okoliczności odciążające oraz zm niejszające lub w yłączające odpow iedzialność karną, jak również zgłaszać idące w tym kierunku, stosowne wnioski, zwłaszcza w nioski dowodowe. Poniew aż obrońca społeczny w ystępuje zarazem jako delegat pewnego kolektyw u, pow inien zgłaszać gotowość poręki, jakiej ten kolektyw chce udzielić, składać swem u kolektyw ow i spraw ozdanie z w yników rozpraw y oraz współuczestniczyć w dokonyw aniu oceny postępow ania. O pewnej samodzielności obrońcy społecznego może świadczyć jego upraw nienie do odstąpienia od tej m isji społecznej,40 jeżeli w toku przewodu sądowego zostały stw ierdzone nowe, obciążające okoliczności, zw iększające w pow ażny sposób odpow iedzialność k arn ą lub je uzasadniające. Oskarżonem u i obrońcy należy podać do wiadomości, kto został dopuszczany w ch arak terze społecznego obrońcy. O skarżony może podać sądow i sw e zastrzeżenia co do osoby społecznego obrońcy. Jeśli sąd uzna je za zasadne, zaleca załodze lub organow i społecznemu zaproponowanie innego obrońcy społecznego. 39 postępow anie k asacyjne jest odpow iednikiem naszej rew izji nad zw y czajnej. 40 O dstąpienie od obrony w ty ch w aru n k ach św iadczy o tym, że odpadła celow ość o b ro ny o skarżonego przez k o lek ty w, n a co zw raca tra fn ie u w agę P rz em y sław M aćkow iak w a rty k u le : N ow y k o d ek s p o stępow an ia k arn eg o NRD, G azeta Sądow a i P e n ite n c ja rn a z 1968 r., n r 11, s. 8. Z ag ad n ien ie o b ro ń cy społecznego i d ziałan ia te j in s ty tu c ji w k ra ja c h, w k tó ry ch została ona w prow adzona, zasługuje na sp ecjaln e opracow anie, 2 P a le s tra