WYBRANE UWARUNKOWANIA STRUKTURY ZATRUDNIENIA LUDNOŒCI ROLNICZEJ SELECTION CONDITIONS OF STRUCTURE OF AGRICULTURE PEOPLE EMPLOYESS

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XI l zeszyt Henryk abêdzki Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu WYBRANE UWARUNKOWANIA STRUKTURY ZATRUDNIENIA LUDNOŒCI ROLNICZEJ SELECTION CONDITIONS OF STRUCTURE OF AGRICULTURE PEOPLE EMPLOYESS S³owa kluczowe: ludnoœæ rolnicza, wielkoœæ gospodarstwa rolnego, wiek, lokalizacja, czas pracy Key words: agricultural population, size of agricultural farm, age, location, time of work Synopsis. Na podstawie danych ze 120 indywidualnych gospodarstw rolnych w gminie i 55 gospodarstw w gminie dokonano analizy zatrudnienia ludnoœci rolniczej. Badania wykaza³y zró nicowanie czasu pracy w gospodarstwach rolnych i poza nimi w zale noœci od takich cech, jak: wiek domowników, poziom ich wykszta³cenia oraz powierzchnia gospodarstwa rolnego i jego lokalizacja. Wstêp W rozwoju obszarów wiejskich podstawowym uwarunkowaniem s¹ rozmiary i struktura zatrudnienia ludnoœci wiejskiej, która jest determinowana takimi przes³ankami, jak: struktura obszarowa gospodarstw rolnych, relacja praca-ziemia, warunki do produkcji rolnej i konkurencyjnoœæ na rynku pracy. Istotnym problemem w rozwoju obszarów wiejskich w Polsce jest zbyt du y udzia³ rolnictwa w strukturze zatrudnienia. Jednoczeœnie w okresie transformacji gospodarki mo na mówiæ o zachodz¹cych procesach dezagraryzacji, które wed³ug Zegara [2008] polegaj¹ na zmniejszaj¹cej siê roli rolnictwa w produktywnym anga owaniu pracy ludzkiej oraz w strukturze dochodów. Zajdel [2006] stwierdza, e jednak skala spadku zatrudnienia w rolnictwie polskim nie œwiadczy jeszcze o alokacji zasobów pracy. Ogólnie przyjmuje siê, e aktywnoœæ zawodowa ludnoœci rolniczej jest relatywnie wysoka dziêki najczêœciej d³u szemu okresowi pracy ni wiek produkcyjny. Aktywnoœæ tê ró nicuj¹ uwarunkowania demograficzne, spo³eczne i ekonomiczne, w szczególnoœci takie cechy, jak: wiek, p³eæ, wykszta³cenie, miejsce zamieszkania, cechy gospodarstwa rolnego i w³aœciwoœci lokalnego pozarolniczego rynku pracy [Marcysiak 2005]. Metodyka badañ Celem badañ by³a identyfikacja zwi¹zków miêdzy czasem pracy ludnoœci rolniczej i jego struktur¹ a podstawowymi uwarunkowaniami kszta³tuj¹cymi te zjawiska, takimi jak; wiek, poziom wykszta³cenia, wielkoœæ gospodarstwa rolnego oraz jego lokalizacja. Hipoteza badawcza podstawowe cechy gospodarstwa rolnego, takie jak: jego wielkoœæ i lokalizacja oraz cechy gospodarstwa domowego, takie jak: liczba osób, ich wiek i wykszta³cenie determinuj¹ czas i miejsce pracy poszczególnych grup domowników. Dobór gospodarstw do badañ by³ celowy ze wzglêdu na ich lokalizacjê na terenie gminy i oraz zapewnienie odpowiedniej liczby badanych obiektów w poszczególnych grupach obszarowych. Bezpoœredni dobór gospodarstw do ankietyzacji w ramach tych grup mia³ charakter losowy. Przeprowadzone wiosn¹ 2008 roku badania ankietowe obejmowa³y aktywnoœæ zawodow¹ domowników w roku kalendarzowym Materia³em badawczym s¹ dane ze 120 indywidualnych gospodarstw rolnych w gminie, tj. z grupy obszarowej 1 Ankietyzacja zosta³a przeprowadzona w ramach prac magisterskich: Aktywnoœæ zawodowa ludnoœci rolniczej w gminie i Czynniki kszta³tuj¹ce aktywnoœæ zawodow¹ ludnoœci rolniczej w gminie.

2 138 Henryk abêdzki 1,0-4,9 ha, 29 z grupy 5,0-9,9 ha, 17 z 10,0-14,9 ha, 19 z 15,0-49,9 ha i 12 z grupy,0 ha i wiêcej oraz 55 gospodarstw w gminie (odpowiednio 12, 12, 12, 11 i 8 gospodarstw). W trakcie przeliczeñ analizowanych danych wed³ug czasu pracy w poszczególnych jej miejscach wyró nionych ze wzglêdu na status zatrudnienia przyjêto za³o enie, e pe³ny czas pracy, tzw. pe³ny etat to 1840 godzin pracy w ci¹gu roku (2 dni x 8 godzin), etatu to 920 godzin, a 1/4 etatu to 460 godzin. Wartoœci œrodkowe pomiêdzy tymi liczbami pos³u y³y do wyznaczenia granic przedzia³ów rocznego wymiaru czasu pracy domowników. Tym samym, pe³ny wymiar (etat) to czas pracy co najmniej 1380 godzin, pó³ etatu to czas pracy godzin, a 1/4 etatu to godzin. Analizê zró nicowania aktywnoœci ekonomicznej ludnoœci rolniczej w zale noœci od lokalizacji gospodarstwa rolnego przeprowadzono na podstawie po³o enia badanych gospodarstw rolnych wzglêdem wêz³ów autostradowych i wojewódzkich, linii kolejowych i wed³ug odleg³oœci od Wroc³awia. Najbardziej istotne ró nice w zakresie aktywnoœci ekonomicznej badanej ludnoœci stwierdzono w pierwszym przypadku. Do grupy o lepszej dostêpnoœci komunikacyjnej zaliczono gospodarstwa znajduj¹ce siê bezpoœrednio lub w odleg³oœci nie wiêkszej ni 2 km od wêz³ów autostradowych lub wojewódzkich (w gminie 59 gospodarstw, a w gminie 26), zaœ do drugiej peryferyjnej pozosta³e (odpowiednio 61 i 29 gospodarstw). Wyniki badañ miejsko-wiejska i gmina wiejska s¹siaduj¹ ze sob¹ i przylegaj¹ bezpoœrednio od strony po³udniowo-zachodniej i zachodniej do granic administracyjnych Wroc³awia. Dziêki podmiejskiemu po³o eniu obserwuje siê w obu gminach dodatnie saldo migracji ludnoœci, dziêki czemu defeminizacja jest tu mniejsza ni przeciêtnie na obszarach wiejskich Dolnego Œl¹ska. wykazuje niewielk¹ przewagê w zakresie poziomu rozwoju gospodarczego, dzieje siê tak dziêki nieco lepszym warunkom glebowym (wskaÿnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej wg IUNG wynosi 80,6 wobec 70,1 dla gminy ), wiêkszemu udzia³owi u ytków rolnych oraz wyraÿnie wy szej intensywnoœci produkcji roœlinnej. W tej sytuacji w gminie rolnicy czêœciej podejmuj¹ dzia³alnoœci pozarolnicze na w³asny rachunek [Czarnecki 2009]. Udzia³ ludnoœci rolniczej jest w gminie nieco ni szy, czemu sprzyja lepsze wyposa enie infrastrukturalne i lepiej rozwiniête dzia³alnoœci pozarolnicze. Poziom aktywnoœci zawodowej ludnoœci w rozpatrywanych gminach jest zbli ony do przeciêtnego w województwie, ale dziêki podmiejskiemu po³o eniu stopa bezrobocia jest w nich wyraÿnie ni sza. Przez obszar gminy przebiega autostrada A-4, jednak e dostêpna ona jest jedynie przez dwa wêz³y; jeden w okolicach miasta, a drugi w miejscowoœci Biskupice Podgórne. Œwietn¹ dostêpnoœæ komunikacyjn¹ zapewniaj¹ gminie równie droga krajowa nr 35 Wroc³aw Wa³brzych oraz trzy drogi wojewódzkie: nr 346 Œroda Œl¹ska O³awa, nr 347 i 362 Wroc³aw. Równie przez obszar gminy przybiega linia kolejowa Wroc³aw Jelenia Góra. Podobnie œwietn¹ dostêpnoœæ komunikacyjn¹ posiada. Przez jej obszar przebiega droga krajowa nr 94 Wroc³aw Zielona Góra i droga wojewódzka nr 336 Wroc³aw Brzezinka Œredzka oraz dwie linie kolejowe, Wroc³aw Legnica i Wroc³aw Zielona Góra. Jedynie od strony pó³nocnej dostêpnoœæ komunikacyjn¹ ogranicza rzeka Odra (brak mostu). Przeprowadzone badania wykaza³y, e w obu gminach osoby w wieku poni ej 18 lat praktycznie nie pracowa³y, jedynie nieliczne spoœród nich pomaga³y w gospodarstwie w niewielkim wymiarze czasu w ci¹gu roku (g³ównie pomoc w okresie ferii letnich). Z tego wzglêdu dalszej analizie poddano jedynie domowników, którzy ukoñczyli 18 lat. Rozpatruj¹c przeciêtny roczny czas pracy jednego pe³noletniego domownika (tab. 1) stwierdzono, e w obu gminach w przypadku osób w wieku produkcyjnym mobilnym najwiêksze znaczenie mia³a praca najemna, na drugim miejscu praca w swoim gospodarstwie, a najmniejsze praca na w³asny rachunek poza gospodarstwem. W przypadku domowników w wieku produkcyjnym niemobilnym i starszych dominowa³a praca w swoim gospodarstwie. Najwiêcej czasu na pracê w swoim gospodarstwie poœwiêca³y osoby w wieku lat, natomiast poza gospodarstwem, zarówno najemnie, jak i na w³asny rachunek osoby w wieku 25- lat. W efekcie ³¹czny czas pracy osi¹gn¹³ wartoœæ maksymaln¹ w grupie 25- lat (gmina ) i lat (gmina ). Ró nica ta spowodowana by³a tym, e w gminie domownicy znacznie wiêcej pracowali w swoim gospodarstwie. Przyczyn tego nale y upatrywaæ w lepszych warunkach glebowo-klimatycznych i w zwi¹zku z tym wy szej inten-

3 139 sywnoœci produkcji rolnej w tej gminie. Generalnie domownicy z wiêkszoœci grup wiekowych w gminie relatywnie wiêcej pracowali w gospodarstwie (tab. 1). Zjawiska tego nie zaobserwowano jedynie w grupie obszarowej 1-5 ha, gdy w tym przypadku w gminie by³a wyraÿnie wiêksza przeciêtna liczba domowników (4,1 wobec 2,4 w gminie ). Z powy szego wynika, e nak³ady pracy w gospodarstwach rolnych s¹ w du ym stopniu zdeterminowane ich area³em, poziomem mechanizacji oraz kierunkami i intensywnoœci¹ produkcji. W zwi¹zku z tym przeciêtny czas pracy jednej osoby w gospodarstwie zale y równie od liczby domowników. Z kolei zaanga owanie domowników w pracê poza gospodarstwem by³o w gminie ju tylko nieznacznie Tabela 1. Przeciêtny roczny na wiek [godz./osobê] Grupa wieku (lat) Praca w swoim gosp. wy sze. W efekcie przeciêtny ³¹czny czas pracy domowników w ci¹gu roku w gminie by³ wiêkszy, szczególnie w grupie wieku lat (dziêki wiêkszym nak³adom pracy poza gospodarstwem) i powy ej 55 lat (dziêki wiêkszemu zaanga owaniu w pracê w gospodarstwie ). Badania wykaza³y, e w obu gminach w miarê wzrostu area³u gospodarstwa rolnego zazwyczaj zwiêksza³ siê udzia³ osób pracuj¹cych w nim w pe³nym wymiarze czasu, a mala³ pracuj¹cych w nim sporadycznie (poni ej 1/4 etatu) lub w ogóle w nim niepracuj¹cych (tab. 2). Powy sze zjawisko by³o wyraÿniejsze w gminie, gdzie w gospodarstwach 1-5 ha w pe³nym wymiarze czasu pracowa³o zaledwie 5% pe³noletnich domowników, a w gospodarstwach powy ej ha a 78%. Odpowiednie wartoœci dla gminy to 4 i 47%. Dane w tabeli 2 wskazuj¹ jednoczeœnie na znacznie wiêkszy udzia³ osób pracuj¹cych w swoim gospodarstwie w pe³nym wymiarze czasu w gminie. Pewna czêœæ tych osób (szczególnie w wieku produkcyjnym niemobilnym i g³ównie w œrednich obszarowo gospodarstwach rolnych) jednoczeœnie pracowa³a w du ym wymiarze czasu poza gospodarstwem. Mo na wiêc mówiæ o pracy na 1,5 czy te 2 etaty. W przypadku gminy mo na równie mówiæ o wiêkszym uzale nieniu czasu pracy w gospodarstwie od jego area³u. Czas pracy domowników poza swoim gospodarstwem by³ w nieco mniejszym stopniu zwi¹zany z jego area³em. Dane w tabeli 2 wskazuj¹, e w miarê wzrostu powierzchni gospodarstwa w zasadzie spada³ udzia³ osób pracuj¹cych poza nim w pe³nym wymiarze czasu, a wzrasta³ udzia³ nie pracuj¹cych poza gospodarstwem. Natomiast nie stwierdzono zwi¹zku udzia³u pracuj¹cych poza gospodarstwem w niepe³nym wymiarze czasu z jego area³em. Przeprowadzona w obu gminach analiza aktywnoœci ekonomicznej ludnoœci wed³ug poziomu wykszta³cenia wykaza³a, e osoby posiadaj¹ce ukoñczone wykszta³cenie œrednie lub wy sze czêœciej ni pozostali pracowa³y poza swoim gospodarstwem i znacznie czêœciej wykonywa³y tê pracê w pe³nym wymiarze czasu. Jednak e pomimo nieco lepszego poziomu wykszta³cenia, w gminie popularniejsza by³a praca w niepe³nym wymiarze czasu, co t³umaczyæ nale y nieco s³abszym poziomem rozwoju tej gminy, a tym samym trudniejszym rynkiem pracy. Generalnie nie stwierdzono zwi¹zku miêdzy po³o eniem wzglêdem a przeciêtnym ³¹cznym czasem pracy domowników w poszczególnych grupach wieku. Jednak e lepsza dostêpnoœæ komunikacyjna w obu gminach przyczyni³a siê do zmiany struktury czasu pracy. Miano- czas pracy domowników ze wzglêdu Praca poza swoim gospodarstwem najemna na w³asny rachunek ¹cznie i wiêcej razem i wiêcej razem

4 140 Henryk abêdzki Tabela 2. Struktura domowników w wieku 18 lat i wiêcej wed³ug powierzchni gospodarstwa rolnego i czasu pracy [%] Tabela 3. Struktura domowników w wieku 18 lat i wiêcej wed³ug lokalizacji gospodarstwa rolnego i czasu pracy [%] Czas pracy Czas pracy Praca w swoim gospodarstwie Praca poza gospodarstwem w pobli u w oddaod leniu w pobli u w oddaod leniu 1E * i 1/4 E < 1/4E M iêkinia 1E * i 1/4 E < 1/4E * oznaczenia jak w tabeli 2. 1,0-4,9 Powierzchnia gospodarstwa rolnego [ha UR] 5,0-9,9 10,0-14,9 Praca w swoim gospodarstwie 15,0-49,9 i wiêcej 1E * i 1/4 E < 1/4E E * i 1/4 E < 1/4E Praca poza swoim gospodarstwem 1E * i 1/4 E < 1/4E E * i 1/4 E < 1/4E * pe³ny wymiar czasu pracy (pe³ny etat). wicie u domowników w wieku lat wyst¹pi³ wzrost znaczenia pracy na w³asny rachunek. Przeciêtny czas tej pracy u osób w wieku 25- lat by³ ponad dwukrotnie d³u szy, a w wieku lat nawet kilkakrotnie ni na obszarach peryferyjnych. W podgrupie 25- lat odby³o siê to kosztem pracy najemnej a u osób w wieku lat zarówno pracy w swoim gospodarstwie, jak i najemnej. Generalnie w gospodarstwach po³o onych w pobli u by³ wiêkszy udzia³ osób pracuj¹cych na w³asny rachunek (14% pe³noletnich domowników w gminie i 7% w gminie, wobec odpowiednio 11 i 5,2% na obszarach peryferyjnych). Ró nice te by³y znacznie wiêksze po przeliczeniu na pe³ny czas pracy. Wynika z tego, e ludnoœæ na obszarach peryferyjnych wzglêdem pracê poza gospodarstwem czêœciej wykonywa³a w niepe³nym wymiarze czasu (czêœciowym wyjaœnieniem tego zjawiska jest nieco s³absze wykszta³cenie tej ludnoœci). Z danych w tabeli 3 wynika, e poprawa dostêpnoœci komunikacyjnej sprzyja³a wzrostowi udzia³u domowników pracuj¹cych poza gospodarstwem w pe³nym wymiarze czasu i jednoczeœnie wzrostowi udzia³u ludnoœci niepracuj¹cej w gospodarstwie. Zmiany te w gminie odbywa³y siê przez zmniejszenie liczby osób pracuj¹cych w gospodarstwie w pe³nym wymiarze czasu, jak równie osób niepracuj¹cych poza nim. Z kolei w gminie kosztem udzia³u pracuj¹cych w niepe³nym wymiarze czasu w gospodarstwie lub poza nim, czyli czêœciej wystêpuj¹cych tu tzw. pó³etatowców. Ludnoœæ rolnicza zamieszkuj¹ca w pobli u pracowa³a najemnie najczêœciej w mieœcie. Tymczasem ludnoœæ z miejscowoœci peryferyjnych wzglêdem tych pracê tê najczêœciej wykonywa³a we wsiach po³o onych w gminie. Z kolei, jeœli chodzi o dzia³alnoœæ na w³asny rachunek to prowadzona ona by³a najczêœciej na terenie gminy, a w przypadku obszarów peryferyjnych wy³¹cznie w tej samej wsi. Korzystniejsza dostêpnoœæ komunikacyjna wp³ynê³a wiêc na

5 141 wzrost odleg³oœci do podejmowanej pracy, zarówno najemnej, jak i na w³asny rachunek. Jest ona wiêc stymulant¹ aktywnoœci ekonomicznej ludnoœci, gdy jak stwierdzono praca w mieœcie znacznie czêœciej by³a wykonywana w pe³nym wymiarze czasu. Jest to niew¹tpliwy atut obszarów wiejskich po³o onych w pobli u aglomeracji miejskiej. Podsumowanie Domownicy w wieku 25- lat najwiêcej czasu poœwiêcali na pracê poza gospodarstwem, zarówno najemn¹ jak i na w³asny rachunek, a w wieku lat na pracê w swoim gospodarstwie. Ze wzglêdu na lepsze warunki glebowo-klimatyczne praca w gospodarstwie mia³a relatywnie wiêksze znaczenie w gminie. W miarê wzrostu powierzchni gospodarstwa a do grupy obszarowej ha nastêpowa³o zwiêkszanie siê udzia³u domowników pracuj¹cych w nim w pe³nym lub niepe³nym wymiarze czasu. Natomiast po przekroczeniu tej powierzchni wystêpowa³ dalszy i wyraÿnie silniejszy przyrost udzia³u pracuj¹cych w nim w pe³nym wymiarze czasu, ale jednoczeœnie spadek udzia³u pozosta³ych grup (pracuj¹cych w niepe³nym wymiarze czasu, pracuj¹cych sporadycznie lub w ogóle w nim niepracuj¹cych). Z kolei czas pracy domowników poza swoim gospodarstwem by³ w nieco mniejszym stopniu zwi¹zany z jego area³em. W gospodarstwach po³o onych w pobli u stwierdzono przede wszystkim wiêkszy udzia³ osób pracuj¹cych na w³asny rachunek. Korzystniejsza dostêpnoœæ komunikacyjna wywiera³a równie wp³yw na wzrost odleg³oœci do podejmowanej pracy poza gospodarstwem. Literatura Czarnecki A. 2009: Rola urbanizacji w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich. IRWiR PAN, Warszawa, 179. Marcysiak A. 2005: Czynniki kszta³tuj¹ce aktywnoœæ ekonomiczn¹ ludnoœci w gospodarstwach indywidualnych. Prace Kom. Nauk Rol. i Biol. XLIII, BTN Bydgoszcz, seria B, nr 57, 5. Zajdel M. 2006: Praca i zatrudnienie w rolnictwie polskim. [W:] Rola kapita³u ludzkiego w rozwoju obszarów wiejskich. Wyszkowska Z. (red.). Uniw. Techn.-Przyr. w Bydgoszczy. Zegar S.J. 2008: Refleksja nad ewolucj¹ wsi. Wieœ i Rolnictwo, nr 3(140). IRWiR PAN, Warszawa, 38. Summary On the basis of data from 120 agricultural farms in gmina and 55 farms in gmina the analysis of agriculture people employess structure has been conducted. The researches confirmed, that agricultural people maximum of time put on work in own farm. Meaning of this work in employess structure increase together with growth the of farm surface, improvement of soil-climate conditions and distant from main road. The researches confirmed influence of closeness of main road on growth of agriculture people interest of economic activeness on own-account, and on location and size of it s management. Adres do korespondencji: dr in. Henryk abêdzki Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu Katedra Ekonomii i Zarz¹dzania pl. Grunwaldzki 24a -363 Wroc³aw tel. (0 71) henryk.labedzki@up.wroc.pl