Andrzej Dombrowski, Janusz Łuczak ZGRUPOWANIA LĘGOWE PTAKÓW W PARKACH SIEDLEC

Transkrypt

1 Kulon 3 (1998), Kulon 3 (1998), 2: PL ISSN Andrzej Dombrowski, Janusz Łuczak ZGRUPOWANIA LĘGOWE PTAKÓW W PARKACH SIEDLEC Parki miejskie należą w Polsce do środowisk najlepiej rozpoznanych pod względem ornitologicznym. Zajmują one zaledwie 0,1-0,2% powierzchni kraju. Na obszarach miejskiej zieleni do roku 1979 aż 28% opracowań ilościowych dotyczyło awifauny lęgowej (Luniak 1983). Natomiast niewiele jest prac opisujących przebieg zmian wieloletnich w strukturze awifauny lęgowej zasiedlającej parki miejskie. Nieliczne opracowania dotyczą tylko kilku parków: Park Sołackiego w Poznaniu, badany w okresie oraz (Mizera 1980, 1988); Łazienki Królewskie w Warszawie w okresie (Luniak et al. 1986). Głównym celem prezentowanej pracy było przedstawienie zmian awifauny lęgowej zasiedlającej parki Siedlec w prawie dwudziestoletnim okresie: (Luniak 1974), , 1980, Badania w Siedlcach mają jeszcze dodatkowe uzasadnienie wynikające z lokalizacji tego miasta na wschodniej granicy zasięgu synurbijnej populacji kosa Turdus merula - Tomiałojć (1982) i grzywacza Columba palumbus - Tomiałojć (1969). Ponadto Siedlce zalicza się do grupy miast najwcześniej zasiedlonych przez kwiczoła Turdus pilaris - Tomiałojć (1990). W pracy dokonano również porównania struktury zgrupowań lęgowych ptaków zasiedlających parki Siedlec z innymi parkami o zbliżonej wielkości i strukturze badanymi w tych samych okresach. Teren Siedlce położone są na Wysoczyźnie Siedleckiej będącej jednym z mezoregionów fizycznogeograficznych makroregionu Nizina Południowopodlaska (Kondracki 1976) pomiędzy dolinami trzech rzek: Muchawki, Liwca i Helenki. W końcowym okresie badań (1986) miasto zamieszkiwało 63 tysiące osób a powierzchnia wynosiła 31,83 km 2. Klimat odznacza się wyraźną przewagą cech kontynentalnych (Wiszniewski i Chełchowski 1975). Badaniami objęto zgrupowania lęgowe 3 parków: Park Siedlecki Główny (PSG) - 15 ha; Park Siedlecki Dziki (PSD) - 3,7 ha i Park Siedlecki Nowy (PSN) - 3,2 ha. Wspólną ich cechą jest położenie w sąsiedztwie śródmieścia. Ze względu na stosunkowo niewielką powierzchnię Siedlec, skrajny park (PSD) jest oddalony zaledwie ok. 0,5 km od peryferii miasta.

2 152 Kulon 3 (1998), 2 PSG jest największym terenem zieleni miejskiej w Siedlcach (w skali krajowej jest to park średniej wielkości). Usytuowany jest pomiędzy PSN, Wojewódzkim Szpitalem Zespolonym, ulicą St. Konarskiego ze zwartą zabudową oraz bogatą w zieleń ulicą B. Prusa. Park powstał w połowie XVIII w. jako otoczenie pałacu Księżnej Aleksandry z Czartoryskich Ogińskiej, hetmanowej litewskiej, a w okresie Oświecenia był to najsłynniejszy w Europie park sentymentalny. Do dziś park posiada słabo czytelne fragmenty określające charakter dawnego założenia. Pokrycie terenu drzewostanem wynosiło w okresie badań 80% (tab. 1 i 2). Według kryteriów przyjętych przez Luniaka (1981) zalicza się go do parków zadrzewionych ( wooded ). W roku 1985 drzewostan tego parku liczył 1680 drzew, z których 104 to okazy stare ( letnie) stanowiące 6,2% drzew. Generalnie dominowały drzewa stare (powyżej 60 lat) stanowiące aż 86% całego drzewostanu a wśród nich wiąz szypułkowy, który stanowił 60% tej grupy wiekowej drzew; jesion wyniosły - 10%, dąb szypułkowy - 4%, grab zwyczajny, kasztanowiec zwyczajny, klon zwyczajny i lipa drobnolistna - po 3%. Tak duży płat starych wiązów należał do unikatowych w skali kraju. Pokrycie parku podszytem wynosiło 24%. W części północnej parku były to obszerne skupiska wysokich krzewów i młodych, z samosiewu rosnących drzew. W części południowej dominowały żywopłoty. Runo było bogate: w północnej części parku tworzyły go głównie rośliny dwuliścienne, a w części południowej - trawy. Pod względem fitosocjologicznym część północna parku nawiązywała do łęgu wiązowo-jesionowego Ficario-Ulmetum campestris, zaś część środkowa i południowa przypominała grąd wysoki Tilio-Carpinetum. W końcu lat 70. w PSG wycięto 35 starych wiązów (tab. 2). Natomiast w roku 1986 rozpoczęto na szeroką skalę wycinanie uschniętych wiązów porażonych zarazą holenderską. Ubytek tych najcenniejszych drzew, obfitujących w dziuple, prawdopodobnie będzie się nasilał, ze względu na brak metod zwalczania wirusa zarazy holenderskiej. Znajdujący się na terenie PSG niewielki staw pozbawiony był roślinności szuwarowej. Na terenie parku znajdowały się 4 małe budynki z których jeden był drewniany. PSD ma kształt wyraźnie eliptyczny. Swoimi długimi bokami przylega do stadionu sportowego od zachodu i zakładów mleczarskich od wschodu. Krótkie boki ogranicza hala sportowa oraz ulica J. Bema i tereny Technikum Rolniczego. Park ten pod względem struktury roślinności jest podobny do PSG. Występował tu bogaty (65% pokrycia) drzewostan (tab. 1). Dominowały drzewa 80-letnie i starsze. Najczęstsze gatunki to kasztanowiec i lipa. Podszyt zajmował 26% powierzchni. Tworzyły go wyłącznie z samosiewu pochodzące krzewy i młode drzewa. Runo było typowe dla zbiorowisk grądowych. W okresie lęgowym na znacznych obszarach osiągało wysokość 1 m. PSN położony pomiędzy PSG, terenami Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego oraz ulicami: Kazimierzowską i B. Prusa był terenem odkrytym z pojedynczo rosnącymi drzewami. Jedynie 27 wiekowych kasztanowców tworzyło alejkę, która łączyła się z niewielkim ale zwartym kompleksem 20-letnich klonów jesionolistnych. Krzewy występowały sporadycznie. Runo stanowiły trawniki z często koszoną trawą. Znaczną część parku zajmował amfiteatr. Był on miejscem imprez

3 Kulon 3 (1998), artystycznych kilkanaście razy w roku. Park ten należy według kryteriów Luniaka (1981) do typu odkrytych ( open ). Tab.1. Charakterystyka badanych parków (PSG, PSD, PSN) Siedlec Table 1. The characteristics of studied parks (PSG, PSD, PSN) in Siedlce. (1) - area in ha, (2) - location: w - in the city, p - suburbs, (3) - surroundings: B - inhabited areas, K - busy streets, Z - open green areas, D - plantings, (4) - tree stand: % of coverage (acc. to Brown-Blanquet), ++ - the domination of old trees (over 50 yeas old), + - trees years old, (5) - dominating tree species, (6) - cavity densities, (7) - number of nest boxes, (8) - undergrowth: X - solum fertile and moist, x - solum dry, (10) - % of area covered with lawns, (11) - buildings: B - large building or building complexes, b - small building, p - building ground

4 154 Kulon 3 (1998), 2 Tab. 2. Zmiany środowiskowe w strukturach parków: Siedlecki Główny (PSG), Siedlecki Dziki (PSD) i Siedlecki Nowy (PSN) w latach (Luniak 1974) oraz i Table 2. Structural changes in parks of Siedlce, Park Siedlecki Główny (the Main Siedlce Park) (PSG), Park Siedlecki Dziki (the Wild Siedlce Park) (PSD) and Park Siedlecki Nowy (the New Siedlce Park) (PSN) in (acc. to Luniak 1972) and in and (1) - tree stand, (2) - % of coverage, (3) - decrease in tree number, (4) - number of cavities, (5) - number of nest boxes, (6) - undergrowth (%), (7) - areas subjected to gardening, (8) intense, (9) + - moderately intense, (10) - - incidental Metody Badania przeprowadzono według założeń metody kartograficznej, szczegółowo omówionej przez Enemara (1959) z modyfikacjami mającymi na celu zwiększenie efektywności pojedynczej kontroli (Tomiałojć 1970, 1980). W celu inwentaryzacji gniazd szpaka Sturnus vulgaris, kawki Corvus monedula i mazurka Passer montanus przeprowadzono dodatkowe kontrole w 2. i 3. dekadzie maja. W terminach 15 IV-20 VI przeprowadzono po 9-10 liczeń w PSG i PSD, a w PSN tylko 7 liczeń w latach , 1980, W trakcie liczeń posługiwano się mapami w skali 1: Dominację ilościową gatunków obliczono posługując się wzorem Trojana (1977). gdzie: D - wskaźnik dominacji Sa - suma osobników gatunku a S - suma osobników wszystkich gatunków

5 Kulon 3 (1998), Za dominanty przyjęto gatunki, których udział w liczebności zgrupowania wynosił 5%. Za subdominanty uznano gatunki o udziale 2-4,9%. Pozostałe gatunki zaliczono do grupy gatunków uzupełniających. Do porównań składu gatunkowego zgrupowań lęgowych posługiwano się wskaźnikiem Jaccarda-Sorensena (QS) 2W QS= 100% A + B gdzie: W - liczba gatunków wspólnych dla porównywanych powierzchni A - liczba gatunków występujących na jednej powierzchni B - liczba gatunków na drugiej powierzchni W pracy posłużono się również wskaźnikiem podobieństwa zagęszczeń (PZ, za Wesołowskim 1975). 2W PZ= 100% A + B gdzie: W - suma zagęszczeń minimalnych gatunków wspólnych na obu porównywanych powierzchniach A - zagęszczenie całkowite na powierzchni A B - zagęszczenie całkowite na powierzchni B Kryteria, na podstawie których oceniono wartość wskaźników QS i PZ są następujące: 0%-60% - pomiędzy porównywanymi zgrupowaniami istnieją istotne różnice 61%-80% - pomiędzy porównywanymi zgrupowaniami istnieje podobieństwo 81%-100% - oba zgrupowania są wysoce podobne Wykorzystano również wskaźnik zrównoważenia dominacji zgrupowań lęgowych, zaproponowanych przez Cieślaka (1980), obliczony ze wzoru: (1x d1 + 2x d nx dn) - 50 Ec= N - 50 gdzie: d - wartość dominacji kolejnych gatunków w kierunku ich malejącego udziału (wyrażone w %) N - liczba gatunków 50 - stała Wskaźnik zrównoważenia dominacji zgrupowań może przybierać wartości w przedziale: 0-1,0 a jego wartość jest wprost proporcjonalna do stopnia zrównoważenia dominacji gatunków zgrupowania: dla zgrupowania o jednakowym udziale wszystkich gatunków Ec = 1,0. Przy omawianiu charakterystyki zgrupowań lęgowych ptaków uwzględniono również lokalizację gniazd wyróżniając 3 grupy ekologiczne:

6 156 Kulon 3 (1998), 2 A (dziuplaki) - zakładające gniazda w dziuplach naturalnych, budkach lęgowych i budynkach, B - wijące gniazda otwarte powyżej 1,5 m nad ziemią, C - wijące gniazda otwarte na ziemi i w zaroślach do wysokości 1,5 m. Wyniki Scharakteryzowano szczegółowo tylko ostatni okres badań ( ), natomiast wyniki wcześniejszych badań ( i 1980) uwzględniono w podrozdziałach następnych przy omawianiu zmian struktury zgrupowań i liczebności poszczególnych gatunków w całym analizowanym okresie W latach w PSG stwierdzono gniazdowanie 36 gatunków ptaków o średnim zagęszczeniu 96,6 par/10 ha (98,0-112,3 p/10 ha) - tab. 3. Dominanty były reprezentowane przez 6 gatunków i stanowiły 60,3% całego zgrupowania. W grupie tej najliczniejsze okazały się dziuplaki: szpak, kawka, mazurek, bogatka Parus major oraz gatunki budujące gniazda w koronach drzew: sierpówka i zięba Fringilla coelebs. Łączny udział dziuplaków w zgrupowaniu wynosił 56,6%, natomiast ptaki wijące gniazda otwarte na wysokości powyżej 1,5 m stanowiły 35,5% całego zgrupowania, a gatunki gnieżdżące się na ziemi lub do wysokości 1,5 m stanowiły zaledwie 8,6% całego zgrupowania. Tab. 3. Liczba par lęgowych (N), zagęszczenie (D) p/10 ha i dominacja (D%) gatunków lęgowych w Parku Siedleckim Głównym w latach (+ - regularne zalatywanie w okresie lęgowym) Table 3. Number of breeding pairs (N), density (D) in p/10 ha and domination (D%) of breeding species in the PSG in (+ - regular visitors in breeding season). (1) - species, (2) - total cd. tabeli na następnej stronie

7 Kulon 3 (1998), cd. tabeli Poza gatunkami lęgowymi stwierdzono obecność 3 gatunków regularnie zalatujących: dzięcioł duży Dendrocopos major w roku 1984, wrona siwa Corvus corone cornix od roku 1985 i kopciuszek Phoenicurus ochruros w roku 1984 i Ponadto, odnotowano obecność gatunków sporadycznie zalatujących lub przelotnych: pełzacz leśny Certhia familiaris 15 V 1984, słowik szary Luscinia luscinia 25 V samce, 5 V samiec oraz muchołówka mała Ficedula parva 5 V W Parku Siedleckim Dzikim w latach 1984 i 1986 stwierdzono występowanie 23 gatunków lęgowych o średnim zagęszczeniu 201 par/10 ha (tab. 4). Dominującymi gatunkami były: szpak, kawka, mazurek, i sierpówka, stanowiące łącznie 55,4% liczebności zgrupowania. Udział dziuplaków w zgrupowaniu wynosił 60,3%; ptaków wijących gniazda otwarte na wysokości większej niż 1,5 m. - 32,8%; ptaków wijących gniazda na ziemi lub do wysokości 1,5 m. - 5,5%. Stwierdzono obecność dwóch gatunków stale zalatujących - sójki Garrulus glandarius, kowalika Sitta europaea oraz wójcika Phylloscopus trochiloides - śpiewający samiec w dniach V 1982 (Akceptacja KF PTZool.). W PSN łącznie gnieździło się 15 gatunków (tab. 5). Średnie zagęszczenie zgrupowania wynosiło 64,7 par/10 ha. Dominującymi gatunkami były: szpak i kawka, stanowiące 46,7% całego zgrupowania. Łączny udział dziuplaków wynosił 60,3%;

8 158 Kulon 3 (1998), 2 ptaki wijące gniazda otwarte powyżej 1,5 m nad ziemią stanowiły 27,2%, zaś gatunki budujące gniazda na ziemi lub do wysokości 1,5 m - 12% zgrupowania. Tab. 4. Liczba par lęgowych (N), zagęszczenie (D - p/10 ha) i dominacja (D%) lęgowych gatunków ptaków w Parku Siedleckim Dzikim w latach Table 4. Number of breeding pairs (N), density (D - p/10 ha) and domination (D%) of breeding bird species in the PSD in (1) - species, (2) - total

9 Kulon 3 (1998), Tab. 5. Liczba par lęgowych (N), zagęszczenie (D - p/10 ha) i dominacja (D%) lęgowych gatunków ptaków w Parku Siedleckim Nowym w latach 1984 i 1986 Table 5. Number of breeding pairs (N), density (D - p/10 ha) and domination (D%) of breeding bird species in the PSN in 1984 and (1) - species, (2) - total Zmiany składu gatunkowego zgrupowań lęgowych oraz liczebności najliczniejszych gatunków w parkach Siedlec w okresie Analiza wyników badań wskazuje na bardzo dynamiczne zmiany liczby par lęgowych większości gatunków ptaków w okresie dwóch dekad (tab. 6). Zarówno w PSG jak i PSD przestała gniazdować pokrzewka ogrodowa Sylvia borin, zaś w PSG słowik szary oraz sikora uboga Parus palustris stosunkowo rzadki dziuplak w okolicy Siedlec, ponadto z PSD ubyła wrona siwa. Zestaw gatunków które zasiedliły zarówno PSG jak i PSD był zbliżony: kos, kwiczoł, rudzik, piecuszek Phylloscopus trochilus, a tylko PSG zasiedliły: pierwiosnek Phylloscopus collybita, sroka Pica pica, sójka, grubodziób Coccothraustes coccothraustes, natomiast w PSD i PSN rozpoczęła gniazdowanie sierpówka, obecna wcześniej tylko w PSG. Ponadto w PSD

10 160 Kulon 3 (1998), 2 osiedlił się szczygieł Carduelis carduelis, a PSN został zasiedlony aż przez 5 gatunków wcześniej gniazdujących w pozostałych parkach: mazurek, kawka, bogatka, zaganiacz Hippolais icterina, zięba oraz nieregularnie gniazdującą w PSG makolągwę Carduelis cannabina. Do nieregularnie gniazdujących zarówno w PSG jak i w PSD zaliczono piegżę Sylvia currucca. Pozostałe gatunki gniazdujące nieregularnie w PSG i występujące wyłącznie w tym parku to: wróbel Passer domesticus, śpiewak Turdus philomelos, pleszka Phoenicurus phoenicurus, pełzacz leśny, muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca, turkawka Streptopelia turtur, dzięcioł średni Dendrocopos medius, muchołówka mała. Wróbel nie znajdował w PSG w latach odpowiednich warunków do gniazdowania, a śpiewak był w początkowej fazie synurbizacji we wschodniej Polsce, zaś pozostałe gatunki należały do nielicznie i nieregularnie gniazdujących w okolicach Siedlec. Do gatunków o stabilnej liczebności lub małych wahaniach liczebności w PSG należały: kowalik, wilga Oriolus oriolus, puszczyk Strix aluco, bogatka, pokrzewka czarnołbista Sylvia atricapilla, pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla i dzięciołek Dendrocopos minor, zaś w PSD oprócz wilgi, bogatki, pokrzewki czarnołbistej, pełzacza ogrodowego także zięba i muchołówka szara Muscicapa striata. Reasumując należy stwierdzić, że zmiany w składzie gatunkowym w PSG i PSD mimo istnienia pewnych różnic były dość zbliżone i wyraźnie odbiegały od stwierdzonych w PSN. Dość liczną grupę gatunków charakteryzowały duże wahania liczebności. Zdecydowana większość wykazała w poszczególnych parkach odmienne tendencje zmian liczebności. Jedynie w przypadku 3 gatunków (dzwoniec Carduelis chloris, kwiczoł i modraszka Parus caeruleus) wykazano zbliżone tendencje zarówno w PSG jak i PSD. Również zmiany liczebności kawki były zbliżone w PSD i PSN. Pozostałe gatunki w poszczególnych parkach wykazywały odmienne tendencje (tab. 6-9). Należy podkreślić, że aż 15% gatunków miało we wszystkich parkach szczyt liczebności w roku Uwzględniając tę grupę gatunków oraz położenie w bezpośrednim sąsiedztwie (duże prawdopodobieństwo wymiany osobników między parkami) zdecydowano się dla zwiększenia czytelności wyników zawartych w tab. 6-9, przedstawić zmiany liczebności tych gatunków dla wszystkich parków łącznie uwzględniając ostatnie lata każdego z trzech okresów badań (tab. 9). W całym okresie badań największe zmiany w składzie gatunkowym występowały w PSN - tylko 17% gatunków gnieździło się tu regularnie, aż 41,2% gatunków gnieździło się nieregularnie i tyleż samo stwierdzono gatunków nowych (tab. 10). Wiąże się to przede wszystkim z charakterem roślinności tego parku - mniej atrakcyjnym dla większości gatunków w porównaniu z PSG i PSD. Awifauna tego parku przypuszczalnie nadal znajduje się w fazie kształtowania zgrupowania lęgowego. W PSG i PSD gatunki gniazdujące regularnie stanowiły 46,3% oraz 55,5% awifauny tych parków, a więc znacznie więcej niż w PSN. Jednak zmiany składu gatunkowego w tych parkach były dość dynamiczne: w PSG przestały się gnieździć 3 gatunki a w PSD 2 gatunki (7,3% i 7,4%). Trwale zasiedlało te parki 7 i 6 gatunków (17,1% i 22%), zaś nieregularnie lęgowych było 12 i 4 gatunki (29,3% i 14,8%). Spośród

11 Kulon 3 (1998), gnieżdżących się regularnie, najmniejszy procent stanowiły gatunki o stabilnej liczebności lub małych wahaniach liczebności (tab. 10). Tab. 6. Zmiany liczby par lęgowych ptaków (N), zagęszczenia (D - p/10 ha) oraz udziału procentowego (D%) w Parku Siedleckim Głównym w latach Table 6. The changes in number of breeding pairs (N), densities (D - p/10 ha) and percentage of species (D%) in the PSG in (1) - species, (2) - number of breeding species combined with breeding pairs, (3) - density (p/10 ha) cd. tabeli na następnej stronie

12 162 Kulon 3 (1998), 2 cd. tabeli Tab. 7. Zmiany liczby par lęgowych ptaków (N), zagęszczenia (D - p/10 ha) oraz udziału procentowego (D%) w Parku Siedleckim Dzikim w latach 1969, 1980, 1984 i 1986 Table 7. The changes in number of breeding pairs (N), densities (D - p/10 ha) and percentage of species (D%) in the PSD in 1969, 1980, 1984 and (1) - species, (2) - number of breeding species combined with breeding pairs, (3) - density (p/10 ha) cd. tabeli na następnej stronie

13 Kulon 3 (1998), cd. tabeli Tab. 8. Zmiany liczby par lęgowych ptaków (N), zagęszczenia (D - p/10 ha) oraz udziału procentowego (D%) w Parku Siedleckim Nowym w latach Table 8. The changes in number of breeding pairs (N), densities (D - p/10 ha) and percentage of species (D%) in the PSN in (1) - species, (2) - number of breeding species combined with breeding pairs, (3) - density (p/10 ha) cd. tabeli na następnej stronie

14 164 Kulon 3 (1998), 2 cd. tabeli Tab. 9. Zmiany liczebności poszczególnych gatunków w trzech parkach Siedlec łącznie (PSG+PSD+PSN) w kolejnych okresach badań (1969, 1980 i 1986) i przynależność poszczególnych gatunków do grup ekologicznych (zróżnicowanych pod względem lokalizacji gniazd oraz pod względem stopnia wędrowności): A - gatunki zasiedlające dziuple, B - gatunki wijące gniazda otwarte na wysokości powyżej 1,5 m, C - gatunki wijące gniazda otwarte na ziemi lub do wysokości 1,5 m, OS - osiadłe, MK - migranty krótkodystansowe, MD - migranty dalekodystansowe Table 9. The changes in numbers of particular species in parks of Siedlce (PSG+PSD+PSN) in 1969, 1980 and 1986 and their ecological characteristics: A - cavity nesters, B - open nesters with nests located higher than 1.5 m above ground level, C - open ground nesters or open nests below 1.5 m, OS - sedentary, MK - short distance migrants, MD - long-distance migrants. (1) - species, (2) - nest location, (3) - degree of wanderness

15 Kulon 3 (1998), Tab. 10. Zmiany liczebności (N) oraz udziału procentowego gatunków z wyróżnionych grup o zróżnicowanych tendencjach zmian liczebności w całym okresie badań ( ) w parkach siedleckich Table 10. Changes in number (N) and percentage of species in particular groups showing various tendencies in number changes in in parks of Siedlce. (1) - parks, (2) - study period, (3) - number changes and percentage, (4) - tendencies in number changes, (5) - disappearance, (6) - new records, (7) - breeding irregularly, (8) - breeding regularly, (9) - stabile numbers, (10) - small number changes, (11) - large number changes, (12) - columns 4-6 combined, (13) - columns 1-6 combined Grupy ekologiczne w parkach Siedlec w okresie Największym udziałem w liczebności zgrupowań lęgowych wszystkich parków odznaczała się grupa A (dziuplaki), stanowiąca od 56,6% (PSG) do 60,3% (PSD i PSN) tab. 11. Pośredni udział miała grupa B (wijące gniazda otwarte > 1,5 m) a najniższy grupa C (gatunki gniazdujące na ziemi i w krzewach). Interesujące, że pomimo znacznych różnic w strukturze środowisk pomiędzy PSG i PSD a PSN udziały grupy A i B były zbliżone w poszczególnych parkach, natomiast najwyższy był udział grupy C w PSN. Zagęszczenia dziuplaków były najwyższe w PSD (122 p/10 ha) i PSG (53 p/10 ha) a wyraźnie niższe w PSN (39 p/10 ha). Najniższymi zagęszczeniami odznaczały się gatunki gniazdujące na ziemi lub w niskich zaroślach: od 8 p/10 ha w PSG i PSN do 11 p/10 ha w PSD (tab. 11).

16 166 Kulon 3 (1998), 2 Tab. 11. Udział procentowy oraz zagęszczenie (D, p/10 ha) grup ekologicznych (A - gatunki zasiedlające dziuple, B - gatunki wijące gniazda otwarte na wysokości powyżej 1,5 m, C - gatunki wijące gniazda otwarte na ziemi lub do wysokości 1,5 m nad nią) w zgrupowaniach zasiedlających parki Siedlec (PSG, PSD, PSN) w latch Table 11. Percentage and density (D, p/10 ha) of ecological groups in bird communities in parks of Siedlce (PSG, PSD, PSN) in : A - cavity nesters, B - species with open nests located over 1,5 m above the ground level, C - species with open nests located on the ground or below 1,5 m. (1) - ecological group Zmiany udziału poszczególnych grup ekologicznych w zgrupowaniach zasiedlających parki Siedlec w okresie lęgowym Na przykładzie PSG, który ze względu na swoją powierzchnię i strukturę roślinności reprezentował największe bogactwo gatunkowe awifauny spośród badanych parków Siedlec, przeanalizowano zmiany w składzie gatunkowym grup ekologicznych wyróżnionych pod względem lokalizacji gniazd. W całym okresie badań największe bogactwo gatunkowe stwierdzono w obrębie dziuplaków (17 gatunków), znacznie mniejszą liczbę gatunków zanotowano w obrębie grup B i C (odpowiednio 13 i 11). W obrębie poszczególnych grup ekologicznych skład gatunkowy w całym okresie badań uległ wyraźnym zmianom. Wyróżniono zatem dwie grupy gatunków: 1) grupę niestabilną: gatunki które ubyły, gatunki nowe i gatunki gnieżdżące się nieregularnie 2) grupę stabilną: gatunki gnieżdżące się regularnie bez względu na tendencje liczebności. Najbardziej stabilną grupą pod względem składu gatunkowego były dziuplaki. Większość gatunków (58,8%) z tej grupy gnieździła się we wszystkich latach badań, natomiast aż 53,8% gatunków budujących gniazda otwarte na wysokości powyżej 1,5 m gnieździło się nieregularnie (tab. 12). Jednak największy odsetek (63,6%) gatunków z grupy niestabilnej stwierdzono w obrębie ptaków gnieżdżących się na ziemi lub do 1,5 m. W wyniku szczegółowej analizy zmian składu gatunkowego oraz liczebności w obrębie poszczególnych grup ekologicznych w PSG wyróżniono cztery grupy gatunków: - zanikające: ustąpiły dwa gatunki naziemne oraz jeden dziuplak,

17 Kulon 3 (1998), nowe: nastąpiło trwałe osiedlenie trzech gatunków naziemnych, 5 budujących gniazda otwarte na wysokości powyżej 1,5 m, - nieregularnie lęgowe: tylko w niektóre lata gnieździły się dwa gatunki naziemne, dwa gatunki budujące gniazda otwarte na wysokości powyżej 1,5 metra i aż 6 gatunków dziuplaków, - regularnie lęgowe: we wszystkich latach badań gnieździł się jeden gatunek z grupy B oraz 2 dziuplaki wykazujące stabilną liczebność: 1 gatunek naziemny oraz 3 dziuplaki wykazujące niewielkie wahania liczebności a także 3 naziemne, 5 z grupy B i 5 dziuplaków, wykazujących duże wahania liczebności (tab. 13). Jakkolwiek skład gatunkowy poszczególnych grup ekologicznych oraz tendencje liczebności gatunków reprezentujących te grupy były silnie zróżnicowane to jednak zmiany liczebności całych grup były podobnie ukierunkowane we wszystkich parkach (tab. 17) Najwyższe zagęszczenie stwierdzono w roku 1980, a więc w środkowym okresie badań. Jednak w PSG w ostatnim roku badań nastąpił spadek zagęszczenia poniżej poziomu wyjściowego, natomiast w PSD i PSN były wyższe od zagęszczeń z pierwszego okresu badań (1968). W przypadku gatunków wijących gniazda otwarte stwierdzono analogiczne zmiany zagęszczeń we wszystkich parkach. Odmienne tendencje w zmianach zagęszczeń charakteryzowały grupę C (wijące gniazda na ziemi lub do wysokości 1,5 m). W PSG szczyt liczebności tej grupy przypadł na środkowy okres badań a następnie nieco spadł, ale powyżej poziomu wyjściowego w roku W PSD w środkowym okresie badań zagęszczenie wyraźnie spadło, ale w roku 1986 wzrosło prawie dwukrotnie. W PSN w środkowym okresie badań nie zanotowano przedstawiciela tej grupy ekologicznej, ale w ostatnim okresie badań zagęszczenie było dwukrotnie wyższe w porównaniu z rokiem wyjściowym (tab. 14). Tab. 12. Porównanie liczby gatunków lęgowych (N) oraz udziału procentowego trzech grup ekologicznych w obrębie grupy niestabilnej i stabilnej pod względem składu gatunkowego w Parku Siedleckim Głównym w całym okresie badań ( ) (oznaczenia jak w tab. 11) Table 12. The comparison of number of breeding bird species (N) and percentage of three ecological groups within species-composition-stable and unstable groups in the PSG in (abbreviations as in Table 11). (1) - ecological group, (2) - unstable group, (3) - stable group, (4) - total

18 168 Kulon 3 (1998), 2 Tab. 13. Porównanie liczby gatunków lęgowych trzech grup ekologicznych (A, B, C) w obrębie grup wykazujących różne tendencje liczebności w Parku Siedleckim Głównym w całym okresie badań ( ) (oznaczenia jak w tab. 11) Table 13. The comparison of number of breeding species in three ecological groups (A, B, C) in groups showing various tendencies in numbers in the PSG ( ) (abbreviations as in Table 11). (1) - tendencies in number changes, (2) - ecological groups, (3) - disappearance, (4) - new records, (5) - irregular breeders, (6) - regular breeders, (7) - numbers stable, (8) - small number changes, (9) - large number changes Zmiany struktury zgrupowań lęgowych parków Siedlec w okresie Zmiany w awifaunie lęgowej trzech parków Siedlec w okresie opisano z wykorzystaniem wyników z trzech sezonów badań: 1968 (PSG) lub 1969 (PSD i PSN) oraz 1980 i Wskaźnik zrównoważenia dominacji (Ec) wykazywał znaczne różnice w kolejnych sezonach badań dla wszystkich parków. Tendencje zmian jego wartości były we wszystkich parkach zbliżone. Mianowicie w pierwszym cyklu badań ( ) wartości wskaźnika Ec zmalały (tab.18), przy czym największy spadek dotyczył PSD (0,70-0,36). Analogicznie zmiany w PSG i PSN były znacznie niższe (0,44-0,35 i 0,86-0,60). Spadki wartości wskaźnika Ec dla tych parków wyrażone w procentach wynosiły: PSG (20,3%), PSD (48,3%) i PSN (-29,3%) (tab. 18). W następnych okresach badań ( ), wartości wskaźnika Ec we wszystkich parkach wzrosły, przy czym w parkach PSD i PSG wzrost ten był zbliżony (62,8% i 61%) i wyraźnie wyższy niż w PSN (15%). Należy zaznaczyć, że wartości bezwzględne wskaźnika Ec osiągnęły w ostatnim okresie badań w stosunku do roku wyjściowego wartość wyższą tylko w PSG. Natomiast w pozostałych parkach wartości wskaźnika Ec były najwyższe w pierwszym okresie badań (tab. 15). Zmiany stopnia zrównoważenia dominacji wynikają przede wszystkim z dużych zmian (dominacji)

19 Kulon 3 (1998), kilkunastu gatunków, które w środkowym okresie badań (1980) osiągnęły najwyższe liczebności. Tab. 14. Porównanie zagęszczeń (p/10 ha) notowanych w poszczególnych okresach dla trzech grup ekologicznych (A, B, C) ptaków w parkach Siedlec (oznaczenia jak w tab. 11) Table 14. The comparison of densities (p/10 ha) recorded in particular periods for three ecological groups (A, B, C) in parks of Siedlce (abbreviations as in Table 11). (1) - ecological group, (2) - year Zgrupowania awifauny lęgowej zasiedlające PSG a także PSD pod względem składu gatunkowego były przez cały okres badań podobne (wartość wskaźnika QS: dla PSG: 71,7-89,1%, dla PSD: 75-90%) tab. 16. Natomiast w PSN w okresie nastąpiła wyraźna zmiana w składzie gatunkowym (wartość wskaźnika QS = 47%). Wpływ na to miało zasiedlenie parku przez kilka nowych gatunków. W drugim okresie badań ( ) nastąpiła znaczna stabilizacja składu gatunkowego (wskaźnik QS = 75%). Tab. 15. Zmiany wartości wskaźnika zrównoważenia dominacji (Ec) zgrupowań lęgowych ptaków w trzech parkach Siedlec (PSG, PSD, PSN) w okresie 1968 (dla PSD i PSN wykorzystano rok 1969), 1980 i 1986 oraz zmiany wartości wskaźnika Ec wyrażone w procentach (%) Table 15. Changes of balance domination index (Ec) of breeding communities in parks of Siedlce (PSG, PSD, PSN) in 1968 (for PSD and PSN data from 1969), 1980 and 1986, and Ec changes (in %). (1) - year Przebieg zmian zagęszczeń zgrupowań ptaków był odmienny od zmian w składzie gatunkowym i stopniu zrównoważenia dominacji. Struktura zagęszczeń zgrupowań PSG w pierwszym ( ) jak i w drugim ( ) okresie badań, była

20 170 Kulon 3 (1998), 2 wyraźnie odmienna. Wartości wskaźników PZ dowodzą braku podobieństwa zagęszczeń zgrupowań lęgowych w kolejnych cyklach badań (PZ = 54% i 48,5%) tab. 16, natomiast zgrupowanie w roku 1986 w stosunku do roku wyjściowego było podobne (PZ = 67,3%). Zmiany w PSD były zbliżone, przy czym w drugim cyklu badań podobieństwo zagęszczeń było znacznie wyższe (PZ = 62,1%) niż w analogicznym okresie badań w PSG. Zatem zmiany w zagęszczeniu większości gatunków były tu mniejsze. Odmienny charakter miały zmiany w strukturze zagęszczeń zgrupowania zasiedlającego PSN. Jakkolwiek w pierwszym okresie badań nastąpiła (podobnie jak w przypadku dwóch pozostałych parków) znaczna zmiana zagęszczeń większości gatunków (wartość wskaźnika PZ = 30,4% dla porównywanych zgrupowań z roku 1968 i 1980 wskazuje na brak podobieństwa pomiędzy nimi) to jednak w drugim cyklu badań ( ) zmiany te były już niewielkie, bowiem PZ dla tego okresu osiągnął wartość 68,3% (tab. 16). Tab. 16. Porównanie wartości wskaźnika podobieństwa składu gatunkowego (QS) i podobieństwa zagęszczeń (PZ) zgrupowań lęgowych trzech parków Siedlec w okresie: 1968 (dla PSD i PSN wykorzystano rok 1969), 1980 i 1986 Table 16. The comparison of species-composition-similarity-index (QS) and density-similarity (PZ) of breeding communities in parks of Siedlce in 1968 (for PSD and PSN data from 1969), 1980 and (1) - year W omawianym okresie znacznie upodobniły się do siebie zgrupowania zasiedlające poszczególne parki Siedlec (tab. 17). Pod względem składu gatunkowego w roku 1968 były do siebie podobne tylko PSG i PSD (QS = 80,9%). Do roku 1986 skład gatunkowy zgrupowań w poszczególnych parkach uległ znacznemu upodobnieniu (tab. 17). Zgrupowania zasiedlające parki PSG i PSD przez cały okres badań wykazywały zbliżoną strukturę zagęszczeń ptaków (PZ: 66,2%-67,6%). Zgrupowania zasiedlające PSD i PSN pod względem struktury zagęszczeń były do siebie niepodobne, przy czym w całym okresie badań zaznaczała się wyraźna tendencja w kierunku upodobnienia (w 1968 wskaźnik PZ osiągnął wartość 21,9%, w ,8%, zaś w ,9% - tab. 17. Na omówione powyżej zmiany w strukturze zgrupowań ptaków zasiedlających poszczególne parki wpłynęły dość duże wahania liczby gatunków lęgowych oraz liczebności większości gatunków. W pierwszym cyklu badań ( ) nastąpił we wszystkich parkach wzrost zarówno liczby gatunków jak i zagęszczenia całych zgrupowań. W PSG liczba gatunków lęgowych

21 Kulon 3 (1998), wzrosła w tym okresie z 24 do 32 zaś zagęszczenie z 81,3 p/10 ha do 202 p/10 ha, w PSD liczba gatunków lęgowych wzrosła z 18 do 22 zaś zagęszczenie ogólne z 89 p/10 ha do 337,8 p/10 ha, natomiast w PSN liczba gatunków lęgowych wzrosła z 5 do 12 a zagęszczenie ogólne zgrupowania - z 18,7 p/10 ha do 84,3 p/10 ha (ryc.). W okresie nastąpiła we wszystkich parkach stabilizacja liczby gatunków lęgowych jednocześnie miało miejsce załamanie liczebności większości gatunków (ryc.). W parku PSG zagęszczenie ogólne zgrupowania spadło poniżej poziomu z roku 1968 i wyniosło 72 p/10 ha. Również w PSD liczebność uległa zmniejszeniu w porównaniu z rokiem 1980 jednak była blisko dwukrotnie wyższa niż w roku wyjściowym (175,7 p/10 ha). Najmniejsze załamanie liczebności stwierdzono w PSN, gdzie zagęszczenie ogólne w ostatnim roku wyniosło 57,9 p/10 ha i było 3-krotnie wyższe niż w roku wyjściowym. Tab. 17. Porównanie różnic we wzajemnym podobieństwie składu gatunkowego (QS) i struktury zagęszczeń (PZ) awifauny lęgowej parków Siedlec (PSG, PSD, PSN) w trzech okresach badań: 1968 (dla PSD i PSN wykorzystano rok 1969), 1980 i 1986 Table 17. The comparison of differences in species composition (QS) and density structure (PZ) of breeding bird fauna in parks of Siedlce (PSG, PSD, PSN) in 1968 (for PSD and PSN data from 1969), 1980 and (1) - parks compared Tab. 18. Porównanie liczby gatunków lęgowych (N) oraz zagęszczenia ogólnego w liczbie par/10 ha (D) zgrupowań lęgowych zasiedlających badane powierzchnie w Polsce wschodniej i Polsce zachodniej, (x - z uwzględnieniem krzyżówki) Table 18. The comparison of number of breeding species (N) and general density (D in p/10 ha) of breeding communities in various study areas in E and W Poland (x - mallard included). (1) - locality, (2) - data source, (3) - year, (4) - area in ha, (5) - W Poland, (6) - E Poland cd. tabeli na następnej stronie

22 172 Kulon 3 (1998), 2 cd. tabeli Ryc. Zmiany liczby gatunków lęgowych (S - linia przerywana) oraz zagęszczeń zgrupowań lęgowych ptakow (D, p/10ha - linia ciągła) w parkach Siedlec (G - Głównym; D - Dzikim; N - Nowym) w okresie Fig. Changes in number of breeding species (S - dashed line) and densities of breeding communities (D, p/10 ha - continuous line) in parks of Siedlce (G - PSG; D - PSD; N - PSN) in Dyskusja Większa liczba gatunków lęgowych stwierdzona w PSG w porównaniu z po dobnym PSD wynikała z 4-krotnej różnicy wielkości pomiędzy porównywanymi parkami. Większy PSG zapewniał lepsze warunki gniazdowania gatunkom o dużych terytoriach lęgowych (puszczyk, dzięcioł średni, sójka, dzięciołek). Zależność liczby gatunków lęgowych od wielkości parku wykazał Luniak (1983). Autor ten oprócz

23 Kulon 3 (1998), wielkości terenu, również duży udział w kształtowaniu składu gatunkowego ptaków przypisuje strukturze roślinności (stopień zadrzewienia terenu, wiek drzewostanu). Zróżnicowanie środowisk w parkach PSG i PSD jest dość znaczne i do siebie podobne w przeciwieństwie do mało zróżnicowanego (otwartego) PSN. Dużymi wahaniami liczebności odznaczały się głównie gatunki wijące gniazda otwarte na wysokości powyżej 1,5 m oraz dziuplaki i tylko jeden gatunek naziemny. Wydaje się zatem, że sposób lokalizacji gniazd nie tłumaczy kierunków zmian liczebności tych gatunków. Również stopień wędrowności prawdopodobnie nie wpływał na uzyskany w całym okresie badań obraz zmian liczebności ptaków, ponieważ wahaniom liczebności podlegały zarówno gatunki osiadłe, jak i migranty krótkooraz dalekodystansowe. Zmian liczebności tych gatunków nie można też tłumaczyć zmianami w strukturze roślinności badanych powierzchni (patrz tab. 2). Przypuszczalnie nie należy wiązać tego spadku z usuwaniem starych dziuplastych drzew - masowe usuwanie najstarszych drzew, zaczęło się już po zakończeniu badań w roku W przypadku gatunków osiadłych, warunki klimatyczne w okresie ostrych zim nie tłumaczą spadku liczebności ptaków, bowiem w analizowanym okresie wyjątkowo ostre zimy miały miejsce w sezonach: 1978/1979, 1984/1985 i 1985/1986. Po pierwszej z tych zim stwierdzono jednak wzrost liczebności ptaków w roku 1980, zaś jeszcze przed kolejnymi ostrymi zimami, bo w roku 1984 nastąpił znaczny spadek liczebności w porównaniu z rokiem Do głównych czynników, które mogą znacznie redukować liczebność gatunków zalicza się drapieżnictwo. Wykazał to na przykładzie grzywacza Columba palumbus i wrony siwej Tomiałojć (1969). Jednak wrona siwa w badanych parkach Siedlec nie występuje, natomiast Mizera (1980) podkreśla istotny wpływ sroki na efektywność lęgów kosa. Sroka jednak zagnieździła się w parkach siedleckich dopiero w roku 1985, podczas gdy spadek liczebności ptaków stwierdzono w roku 1984, a liczebność kosa w omawianych parkach nadal rośnie (A. Dombrowski, in litt.). Kolejnym istotnym drapieżnikiem w środowiskach miejskich może być kot domowy Felis domesticus. Jednak liczebność kotów była przez cały okres badań dość stała i niska (2-3 osobniki). Z innych ssaków drapieżnych, które mogą znacznie redukować lęgi niektórych gatunków ptaków należy wymienić kunę domową Martes foina i wiewiórkę Sciurus vulgaris. W przypadku pierwszego gatunku obserwowano jednego osobnika w roku 1977 i w tymże roku został on zabity przez człowieka. Natomiast wiewiórka utrzymywała w całym okresie badań stałą liczebność (4-6 osobników). Z innych gatunków mogących w warunkach miejskich ogrywać rolę istotnych drapieżników wymienia się kawkę (Boźko 1971). W okresie oraz w okresie zanotowano 6 przypadków drapieżnictwa kawki: na lęgach sikory modrej, kwiczoła, sierpówki, kosa, zięby i mazurka. Należy jednak podkreślić, że główną bazą żerowiskową dla kawek stanowiły tereny pozamiejskie. Ponadto spadek liczebności kawek nie pociągnął za sobą wzrostu liczebności pozostałych gatunków, dla których w drugim okresie badań odnotowano również załamanie liczebności. Wydaje się zatem, że drapieżnictwo nie odgrywało w przypadku omawianych parków znaczącej roli. Ponadto, wielu autorów wysoką rozrodczość oraz wysoki

24 174 Kulon 3 (1998), 2 sukces lęgowy populacji wielu gatunków ptaków tłumaczy właśnie zmniejszoną presją drapieżników w środowiskach zurbanizowanych (Tomiałojć 1969, Cramp 1972, Karolewski 1981). Przyczyn spadku liczebności niektórych gatunków należy szukać poza środowiskami lęgowymi (parkami). W przypadku szpaka sytuacja taka mogła mieć miejsce na zimowiskach: w Maroku poprzez zamgławianie nocujących szpaków truciznami kontaktowymi (parationem 50%) zabito 2,7 mln szpaków w sezonach zimowiskowych 1969/1970 i 1970/1971, a w Tunezji i w Belgii stosowano metodę dynamitażu noclegowisk, zaś obecnie wysadza się je w powietrze za pomocą trotylu - tylko w latach w czereśniowym regionie Sint-Truiden w Belgii zabito w ten sposób blisko 750 tys. szpaków (Zając i Tranda 1987 za Tahonem 1975). Niestety brak jest jakichkolwiek danych na temat pochodzenia (rejonów gniazdowania) unicestwianych w ten sposób ptaków. Dlatego też nie można jednoznacznie uznać ten właśnie czynnik za odpowiedzialny za drastyczny spadek populacji szpaka po roku Należy podkreślić, że znacznie wcześniej niż w parkach Siedlec, bo po roku 1977 zanotowano gwałtowny spadek liczebności szpaka na powierzchniach próbnych w Białowieskim Parku Narodowym (Tomiałojć et al. 1984). Porównanie zgrupowań lęgowych ptaków zasiedlających Park Siedlecki Główny z wybranymi parkami miejskimi w Polsce W analizie uwzględniono wyniki badań uzyskane w roku 1977 tylko w PSG, ze względu na jego strukturę, wielkość oraz reprezentatywność dla całej awifauny terenów zielonych Siedlec. Wybór roku był podyktowany tym, że większość wybranych do porównań parków badano w połowie lat 70. Na podstawie obszernej literatury dotyczącej tych zagadnień wybrano do porównań parki o zbliżonej strukturze roślinności. Ograniczono się do porównań na poziomie całych zgrupowań (liczba gatunków lęgowych, zagęszczenie ogólne), a także porównań zestawu gatunków dominujących w poszczególnych parkach. Porównanie liczby gatunków lęgowych analizowanych zgrupowań (tab. 18) wskazuje na duże bogactwo gatunkowe w PSG. Tylko parki w Puławach (Jabłoński 1982), Koszalinie (Górski i Górska 1979, Górski 1982) i Park Sołackiego w Poznaniu (Mizera 1980) pod względem bogactwa gatunkowego ptaków nieco przewyższały Park Siedlecki Główny (32, 35, i 33 gatunki), natomiast w pozostałych parkach lista gatunków lęgowych była znacznie niższa (15-26). Zestawienie przeprowadzone przez Luniaka (1983) doprowadziło tego autora do następującej konkluzji: szereg gatunków wykazuje znaczne geograficzne różnice zaawansowania synurbizacji, z czym w dużej mierze wiąże się uboższa awifauna zieleni w miastach wschodniej części kraju (oceniono to głównie na podstawie danych z Warszawy) w porównaniu z zachodnią. Tak więc park w Siedlcach charakteryzował się wyjątkowo dużym bogactwem gatunkowym nie tylko w porównaniu z zachodnią częścią kraju, ale przede wszystkim w odniesieniu do Polski wschodniej. Głównym czynnikiem odpowiedzialnym za tak wysoką liczbę gatunków lęgowych w PSG jest wyjątkowo dobrze zachowana

25 Kulon 3 (1998), szata roślinna oraz znaczny udział starych drzew. Do nieco odmiennych wniosków prowadzi analiza zagęszczeń zgrupowań lęgowych zasiedlających poszczególne parki. Mianowicie zagęszczenia we wszystkich parkach zachodniej części kraju były wyższe niż w PSG, natomiast w Polsce wschodniej spośród porównywanych powierzchni jedynie park miejski w Puławach osiągnął wartości zagęszczeń zasiedlającego go zgrupowania ptaków wyższe niż miało to miejsce w PSG. O różnicach zagęszczeń ptaków porównywanych parków decydowała zarówno struktura roślinności jak i stopień zaawansowania procesów synyrbanizacji poszczególnych gatunków ptaków. W zachodniej części Polski kilka gatunków charakterystycznych dla parków miejskich wytworzyło znacznie wcześniej populacje synurbijne, niż we wschodniej części kraju. Gatunki te stały się w większości parków miejskich Polski zachodniej dominantami (tab. 19). Należą do tej grupy kos i grzywacz, których synurbizacja na terenie Siedlec jest dopiero w fazie inicjalnej, osiągajce w wielu parkach zachodnich (w przypadku kosa także w Warszawie) duże liczebności. Również gawron, który jakkolwiek w Siedlcach występuje w terenach zabudowanych, ale nieobecny był w PSG, w niektórych parkach zachodniej Polski zaliczany jest do grupy dominantów. Liczba gatunków dominujących jest w porównywanych parkach dość zbliżona, ale tylko szpak był dominantem prawie we wszystkich parkach. Duży udział procentowy w liczebności większości zgrupowań osiągał również mazurek. Pozostałe gatunki były dominantami w kilku parkach. Należy jednak stwierdzić, że zestaw gatunków dominujących w PSG był ogólnie dość zbliżony do większości porównywanych parków (tab. 19). Do interesujących wniosków prowadzi porównanie udziału procentowego w liczebności całego zgrupowania poszczególnych grup ekologicznych (tab. 20). Mianowicie prawie we wszystkich parkach Polski zachodniej największy udział w zgrupowaniach miały gatunki wijące gniazda otwarte na wysokości powyżej 1,5 m. Natomiast ptaki zasiedlające dziuple były najliczniejsze prawie we wszystkich parkach Polski wschodniej. Wspólną cechą porównywanych parków był najmniejszy udział grupy gatunków gnieżdżących się na ziemi lub w niskiej roślinności (do 1,5 m). Udział tej grupy był jednak wyższy w większości parków wschodnich (4,2-16,3%) w porównaniu z parkami zachodnimi (0,6-8%). Powyższe zależności wynikały prawdopodobnie z odmiennej struktury drzewostanów (wiek, zwartość, obfitość podszytu) porównywanych parków. Wnioski te mogą być jednak obarczone pewnym błędem wynikającym z niewielkiej liczby porównywanych powierzchni. Ponadto analizy te są znacznie utrudnione ze względu na lakoniczny opis szaty roślinnej niektórych parków. Przedstawiono je jednak z uwagi na zaznaczającą się kierunkowość goegraficzną w zróżnicowaniu udziału poszczególnych grup ekologicznych. Pod względem składu gatunkowego PSG jest podobny do większości porównywanych parków (wskaźnik QS: 60-78,6%) - tab. 21. Nieco zbliżony skład gatunkowy stwierdzono w Parku Praskim w Warszawie (56,3%) oraz na obszarze zieleni śródmiejskiej w Słupsku (53,3%).

26 176 Kulon 3 (1998), 2 Tab. 19. Porównanie listy gatunków dominujących w wybranych parakch Polski zachodniej i Polski wschodniej z parkiem PSG w Siedlcach w 1977 roku (źródło danych oraz pozostałe informacje dotyczące poszczególnych parków w tab. 18) Table 19. The comparison of dominating species list in selected parks of W and E Poland with the PSG in 1977 (source of data and other information as in Table 18). (1) - species, (2) - W Poland, (3) - E Poland, (4) - total

27 Kulon 3 (1998), Tab. 20. Porównanie udziału procentowego trzech grup ekologicznych w zgrupowaniach lęgowych parków Polski zachodniej i Polski wschodniej (A - gatunki zasiedlające dziuple, B - gatunki wijące gniazda otwarte na wysokości powyżej 1,5 m, C - gatunki wijące gniazda otwarte na ziemi lub do wysokości 1,5 m Table 20. The comparison of percentage of three ecological groups in breeding communities in parks of W and E Poland, A - cavity-nesting species, B - open nesters with nests above 1.5 m, C - open ground nesters or nests below 1.5 m, (1) - Poland, (2) - park (source of data), (3) - ecological groups, (5) - W Poland, (6) - E Poland

28 178 Kulon 3 (1998), 2 Zupełnie inną zależność stwierdzono analizując podobieństwo zagęszczeń porównywanych parków. PSG był pod tym względem podobny tylko do 4 parków, w tym aż trzech zlokalizowanych w Warszawie i tylko jednego w Polsce zachodniej (park miejski w Koszalinie). Wartości wskaźnika podobieństwa zagęszczeń (PZ) dla Parku Siedleckiego i parków wymienionych kształtowały się w granicach 60,5-62,1%. Natomiast najmniejszą wartość tego wskaźnika uzyskano w przypadku parku w Słupsku (23,1%). Tab. 21. Porównanie składu gatunkowego (QS) i struktury zagęszczeń (PZ) Parku Siedleckiego Głównego (PSG) z parkami w Polsce zachodniej i Polsce wschodniej (pozostałe informacje dotyczące porównywanych parków w tab. 20) Table 21. The comparison of species composition (QS) and density structure (PZ) in the PSG with parks of W and E Poland (other data about analysed parks as in Table 20). (1) - index, (2) - W Poland, (3) - E Poland Pod względem zarówno składu gatunkowego jak i struktury zagęszczeń, PSG w roku 1977 był podobny tylko do trzech parków: parku miejskiego w Koszalinie, parku Powiśle w Warszawie oraz powierzchni II w Łazienkach Królewskich w Warszawie. Zaskakująca jest niska wartość wskaźnika PZ w porównaniu Parku Siedleckiego z parkiem w Puławach (39,4%), przy bardzo podobnym składzie gatunkowym (QS - 77,2%). Analogiczną zależność wykazano porównując park w Siedlcach z parkami: w Legnicy, Parkiem Sołackiego w Poznaniu oraz parkiem miejskim w Poznaniu. O różnicach tych zadecydowały przede wszystkim znacznie wyższe w porównaniu z Parkiem Siedleckim zagęszczenia grzywacza (Legnica, Puławy), kosa (park miejski w Poznaniu) oraz wróbla (Legnica, park miejski w Poznaniu). Tak więc zarówno czynnik geograficzny warunkujący wcześniejsze, w porównaniu z Parkiem Siedleckim, wytworzenie synurbijnych populacji grzywacza, kosa i sierpówki,

29 Kulon 3 (1998), jak i struktura parku (większy udział budynków i związane z tym większe zagęszczenie wróbla) zadecydowały o znacznych różnicach pod względem struktury ilościowej między PSG a porównywanymi parkami. Zmiany awifauny lęgowej parków Siedlec na tle zmian w wybranych parkach Polski Do porównań liczby gatunków lęgowych oraz zagęszczeń ogólnych zgrupowań wykorzystano wyniki uzyskane w PSG ( ) oraz dwóch najdłużej badanych w Polsce parkach: Łazienki Królewskie w Warszawie dla okresu (Luniak et al. 1986); Park Sołackiego w Poznaniu w okresie (Mizera 1980, 1988). W porównywanych parkach nastąpił w całym okresie badań wyraźny wzrost liczby gatunków lęgowych (tab. 22). Podobnie odnotowano znaczny wzrost liczebności zgrupowań, przy czym w Parku Siedleckim oraz w Parku Sołackiego w Poznaniu po roku 1979 odnotowano spadek zagęszczenia ogólnego całego zgrupowania. Brak jest jednak danych dla tego okresu z Łazienek Królewskich. Zatem zmiany jakie zachodziły w Siedlcach do roku 1979 są zgodne z ogólnymi tendencjami przekształceń awifauny miejskich terenów zielonych w Polsce. Zmiany te Luniak et al. (1986) tłumaczą głównie postępem synurbizacji wielu gatunków ptaków w ciągu ostatnich 30 lat. Zestawienie tych gatunków dla PSG, Łazienek Królewskich i innych parków w Warszawie, parków śródmieścia Łodzi oraz Parku Sołackiego w Poznaniu a także daty pierwszego gniazdowania podano w tab. 23. W przypadku dwóch gatunków: kwiczoła i muchołówki żałobnej Ficedula hypoleuca, których kierunek ekspansji populacji synurbijnej przebiega ze wschodu na zachód, lata pierwszego gniazdowania w Siedlcach należą do jednych z pierwszych w kraju. Do roku 1984 nie odnotowano w Poznaniu kwiczoła, a w Poznaniu i w Łodzi (Tranda et al. 1983) gniazdowania muchołówki żałobnej. Tab. 22. Zmiany liczby gatunków lęgowych oraz zagęszczenia ogólnego w trzech parkach Siedlec, Warszawie (Luniak et al. 1986) i w Poznaniu (Mizera 1988) * - liczebność średnia dla okresu i Table 22. Changes in number of breeding species and general density in parks of Siedlce, Warsaw (Luniak et al. 1986) and Poznań (Mizera 1988) * - mean density in and (1) - city, park, (2) - year, (3) - number of breeding species, (4) - number of breeding species altogether, (5) - general densities (p/10 ha)

30 180 Kulon 3 (1998), 2 Kierunek synurbizacji pozostałych gatunków przebiegał z zachodu na wschód. Stąd też okresy ich stwierdzeń w Siedlcach są znacznie późniejsze niż w Poznaniu, Łodzi oraz w Warszawie. Natomiast krzyżówka Anas platyrhynchos, pokrzywnica Prunella modularis i wrona siwa nie wytworzyły jeszcze w Siedlcach populacji synurbijnych. Jednak należy podkreślić, że o synurbizacji wielu gatunków ptaków decyduje nie tylko położenie geograficzne parku ale również jego struktura siedliskowa. Stąd brak jest wielu gatunków na terenach od dawna znajdujących się w zasięgu procesu synurbizacji. Tab. 23. Wykaz gatunków, które wytworzyły lub tworzą synurbijne populacje w Parkach Siedlec na tle sytuacji w wybranych miastach Polski oraz okresy stwierdzenia pierwszego gniazdowania (* - T. Wesołowski- inf. ustna, ŻR - Cmentarz Żołnierzy Radzieckich, ŻY - Cmentarz Żydowski) Table 23. The urbanised species in parks of Siedlce in comparison with other selected cities of Poland and first breeding records (* - T. Wesołowski - oral inf., ŻR - Russian Soldiers Cemetery, ŻY - Jewish Cemetery). (1) - city, park, (2) - years of study Tendencje zmian liczebności większości gatunków ptaków stwierdzone w trzech porównywanych miastach (Siedlce, Warszawa, Poznań) były zbliżone. Skład gatunków znajdujących się w obrębie grupy o wyraźnych tendencjach do zaniku oraz gniazdujących nieregularnie był podobny (tab. 24). Zjawisko zanikania niektórych gatunków ptaków w parkach Warszawy, Luniak (1981) wiąże zarówno z degradacją siedlisk w wielu parkach jak i ogólną sytuacją szeregu gatunków (stanem liczbowym w większej skali geograficznej - przyp. aut.). Również zbliżone tendencje stwierdzono w przypadku gatunków o wzrastającej liczebności.