Przedmowa 8. Dr Jezioro Julian: Prawo własności intelektualnej na gruncie prawa polskiego wprowadzenie 9

Transkrypt

1

2

3

4 Przedmowa 8 Dr Jezioro Julian: Prawo własności intelektualnej na gruncie prawa polskiego wprowadzenie 9 Uwagi wprowadzające 9 Prawo własności intelektualnej jako uregulowanie prawa prywatnego 11 Systematyka wewnętrzna prawa własności intelektualnej 13 Podstawowe zasady polskiego prawa autorskiego 14 Podstawowe zasady polskiego prawa własności przemysłowej 16 Bibliografia 18 Mgr Głowacz Jakub: Zdolność patentowa nowopowstałych zwierząt przyczynek do dyskusji 19 Wstęp 19 Patentowalność wynalazków biotechnologicznych a problematyka określenia zwierząt i roślin jako przedmiotów własności intelektualnej uwagi ogólne o charakterze prawnym i językowym 20 Przesłanki zdolności patentowej nowopowstałych zbiorów zwierząt lub sposobów ich otrzymywania 24 Etyczno-moralne ograniczenia patentowalności nowopowstałych zbiorów zwierząt lub sposobów ich otrzymywania 26 Zakończenie 29 Bibliografia 30 Guzik Tomasz Janusz: Pola eksploatacji telewizji interaktywnej przyjęte w polskim prawie autorskim 34 Wprowadzenie 34 Rozwój technologii a powstawanie pól eksploatacji 36 Termin nadawania 37 Nadawanie internetowe a pojęcie nadawania w rozumieniu ustawy Prawo Autorskie 38 Simulcasting cudzy 42 Simulcasting własny 43 Nadawanie internetowe a publiczne odtwarzanie 44

5 Nadawanie internetowe a szczególny sposób publicznego udostępniania (itv on-demand) 45 Argumenty za uznaniem internetowego nadawania za nowe pole eksploatacji analiza własna 46 Podsumowanie 48 Bibliografia 48 Kuźnicka Dominika: Dozwolony użytek bibliotek cyfrowych 49 Wstęp 49 Prawne aspekty funkcjonowanie bibliotek 49 Bibliotek cyfrowe w świetle Zielonej Księgi Komisji Europejskiej 52 Dozwolony użytek bibliotek na gruncie art. 28 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych 54 Biblioteki a dzieła osierocone 56 Podsumowanie 57 Bibliografia 58 Nawieśniak Dawid: Ochrona patentowa a regulacja prawa handlowego w zakresie własności intelektualnej perspektywa ustawodawstwa polskiego 60 Wstęp 60 Definicje 62 Praktyka 65 Kwestie podatkowe dotyczące patentu i tajemnicy przedsiębiorstwa 67 Wnioski 70 Bibliografia 71 Nitkowski Mateusz: Konsekwencje prawne wykorzystywania cudzych znaków towarowych w ramach meta tags, keywords-stuffing u oraz linków sponsorowanych wybrane problemy 73 Wstęp 73 Meta tags 74 Keyword-stuffing i linki sponsorowane 76 Ochrona znaków towarowych 77 Podsumowanie 80 Bibliografia 81

6 Pietraszewska Aleksandra: Czy jest się czego obawiać, czyli o ingerencji umów ACTA i TTIP w ochronę prawa autorskiego w Sieci 83 Informacje wstępne 83 ACTA i ACTA-bis? 83 Działania w zakresie ACTA 84 Geneza i proces negocjacyjny TTIP 86 Postanowienia, jakie miało wprowadzić ACTA i ich wpływ na prawo autorskie 87 Założenia TTIP w zakresie własności intelektualnej 89 Reakcje obywateli i polityków 91 Podsumowanie 92 Bibliografia 92 Mgr Ruchała Piotr: Dozwolone niedozwolone. Korzystanie z utworów w sferze prywatnej po wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie C-435/12 (ACI Adam) 93 Geneza i uzasadnienie dozwolonego użytku prywatnego 93 Dozwolony użytek prywatny w prawie polskim 95 Dozwolony użytek prywatny w prawie UE 98 Test trójstopniowy 99 Dozwolony użytek prywatny w orzecznictwie TSUE 102 Wyrok TSUE w sprawie ACI Adam 104 Skutki wyroku w sprawie ACI Adam w świetle prawa polskiego 107 Wnioski. Postulaty de lege ferenda 113 Bibliografia 116 Sroka Wojciech: O prawnoautorskich roszczeniach z systemu Content ID na portalu społecznościowym YouTube 123 Wstęp 123 Sprawa Viacom International vs. YouTube 123 Czym jest Content ID? 124 Get Lucky przez dekady oraz rozwiązanie sporu pomiędzy Google a Viacom 125 Viacom International vs. YouTube a prawo do prywatności w aktach międzynarodowych i krajowych 126 January Massacre 128 Adam the Alien i wnioski 130

7 Bibliografia 130 Mgr Stępień Marcin Jan: Dzieło techniczne w polskim prawie autorskim 132 Dzieło techniczne jako utwór 132 Zmiana treści lub formy dzieła technicznego a prawo do integralności utworu 136 Współtwórczość w kontekście dzieł technicznych 139 Podsumowanie 140 Bibliografia 141 Szczepaniak Mateusz: Wygasalność autorskich praw majątkowych - sprawiedliwość czy bezprawie? 143 Wstęp 143 Obecny stan prawny 144 Argumentacja za i przeciw ograniczeniu czasu ochrony autorskich praw majątkowych 145 Podsumowanie 148 Bibliografia 149 Mgr Szynkarek Jakub: Gromadzenie i zabezpieczenie dowodów w sprawach cywilnych o naruszenie praw własności przemysłowej 151 Wstęp potrzeba gromadzenia i zabezpieczenia dowodów w sprawach cywilnych o naruszenie praw własności przemysłowej 151 Pojęcie gromadzenia dowodów i środki prawne gwarantujące jego realizację 153 Zabezpieczenie dowodów 157 Podsumowanie 160 Bibliografia 160 Świerczyna Anna: Jednolity patent europejski na produkty lecznicze - analiza z perspektywy polskiego rynku farmaceutycznego 163 Ewolucja koncepcji jednolitego patentu europejskiego 163 Charakterystyka jednolitego patentu europejskiego 165 Rynek farmaceutyczny w Polsce - podstawowe pojęcia i statystyki 170 Konsekwencje przyjęcia jednolitej ochrony patentowej na polskim rynku farmaceutycznym 174 Podsumowanie 176 Bibliografia 178

8 Publikacja niniejsza stanowi zbiór artykułów autorstwa studentów studiów magisterskich i doktoranckich - zarówno Uniwersytetu Wrocławskiego, jak i innych polskich uczelni - a ponadto ich absolwentów oraz praktyków prawa. Okraszona jest przy tym referatem inaugurującym dr. Juliana Jezioro - pracownika naukowego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego specjalizującego się w Prawie własności intelektualnej, a zarazem opiekuna Naukowego Koła Cywilistów. Wyrażamy nadzieję, iż zeszyt ten stworzy przyczynek do dyskusji nad zagadnieniami związanymi z prawem autorskim, jak również prawem własności przemysłowej. Artykuły poszczególnych autorów, za wyjątkiem referatu inaugurującego, zostały uporządkowane w sposób alfabetyczny, według ich nazwisk. Z życzeniami owocnej lektury Redakcja

9 Uniwersytet Wrocławski, opiekun Naukowego Koła Cywilistów Prawo autorskie oraz prawo własności przemysłowej postrzegane jest zwykle jako element szerszego uregulowania określanego mianem prawa własności intelektualnej. Pojęcie to jednak wykształciło się stosunkowo późno i jego adaptacja do polskiego prawa jest w głównej mierze wynikiem przejęcia do polskiej (także światowej) terminologii pochodzącej z umów międzynarodowych. Chodzi tu zwłaszcza o Konferencję Sztokholmską z 1967 r., na której doszło do utworzenia Światowej organizacji Własności intelektualnej (WIPO oraz OMPI). Niektórzy autorzy wskazują, iż w węższym znaczeniu prawo własności intelektualnej jest tożsame z pojęciem prawo autorskie 1, wydaje się jednak, iż dla jasności terminologicznej własność intelektualna powinna być traktowana jako najszersze pojęcie w obrębie uregulowania stosunków prawnych odnoszących się do dóbr niematerialnych o charakterze intelektualnym. 2 Trzon uregulowania prawa własności intelektualnej należy zaliczyć do uregulowania prawa prywatnego. Podstawowym aktem dla prywatnoprawnych gałęzi prawa - jest Kodeks cywilny, ale prawo własności intelektualnej nie zostało objęte przepisami tego kodeksu i zapewne przez dłuższy czas stan ten nie ulegnie istotnej zmianie. Jak można uważać wynika to dwóch zasadniczych przyczyn. Z jednej strony - w skali światowej prawo regulujące przedmioty niematerialne objęte własnością intelektualną wykształciło się stosunkowo późno - zasadniczo na przełomie XIX i XX w. Systematyka polskiego Kodeksu cywilnego nawiązuje do tzw. systemu pandektowego, który ukształtował się znacznie wcześniej. W efekcie nie znalazło się odpowiednie miejsce dla omawianego tu uregulowania w tym kodeksie. Jest to jednak przeszkoda li tylko formalna i zapewne usuwalna w trakcie trwających aktualnie prac nad nowelizacja Kodeksu cywilnego. Wydaje się jednak, że ważniejszą przeszkodą dla objęcia prawa własności regulacją kodeksową, jest swoista dynamika rozwojowa tego uregulowania. Jest ono niezwykle podatne na zmiany cywilizacyjne i praktyka dowodzi, że przykładowo, rozwój technicznych sposobów komunikowania się między ludźmi, regularnie stawia nowe, wymagające istotnych zmian w 1 Tak J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2008, s Zob. też m. in.: J. Jezioro, Prawo własności intelektualnej [w:] Zarys prawa cywilnego, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, s. 905 i n. 9

10 uregulowaniu prawnym problemy. Najlepszym przykładem tego jest częstotliwość nowelizacji zwłaszcza ustawy z 4 II 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych 3. W efekcie przepisy te ulegają tak częstym i gruntownym zmianom, że zupełnie nie przystaje to do funkcji jaka pełni w systemie regulacji prawa prywatnego Kodeks cywilny, jako podstawowy, a więc wymagający trwałości zrąb regulacji prawa prywatnego. Wprowadzenie uregulowania prawa własności intelektualnej do Kodeksu cywilnego wymaga dużej rozwagi w wyborze instytucji, które znalazłyby miejsce w tym akcie. W przeciwnym wypadku liczyć się należy z częstymi zmianami nowelizacyjnymi. Aktualnie studiowanie tej problematyki wymaga sięgania do uregulowań zawartych w całym szeregu szczegółowych aktów rangi ustawowej, które regulują poszczególne elementy całości jaka tworzy ten dział prawa. A dodatkowo istotne znaczenie ma stosunkowo obszerna regulacja międzynarodowa, zwłaszcza zaś prawo Unii Europejskiej, które także cechuje swoisty dynamizm wymagający w praktyce stosownej implementacji uregulowań europejskich do prawa wewnętrznego. Już te cechy prawa własności intelektualnej mogą być podstawą ożywionej dyskusji naukowej, a tym samym wyboru tematu konferencji jaka odbyła się w dn III 2015 r. na Wydziale Prawa Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Dodatkowym zamiarem jej organizatorów, było także swoiste nawiązanie, przy zachowaniu odpowiednich proporcji wagi naukowej konferencji, do tematyki podejmowanej na V Zjeździe Cywilistów w Poznaniu 4 oraz także na zorganizowanej przez Uniwersytet Poznański konferencji Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych po 20 latach podsumowanie i perspektywy. Konferencja stała się w efekcie forum wymiany poglądów na temat wyzwań prawa własności intelektualnej we współczesnym świecie, zwłaszcza dla studentów i absolwentów jednolitych studiów magisterskich prawa i studiów III stopnia, którzy pragną poświęcić się działalności naukowej. Podjęte zostały bardzo ważkie i aktualne problemy. Tytułem przykładu można wskazać, że niektóre wypowiedzi antycypowały rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego z 23 VI 2015 r. 5 3 Por.: tekst pierwotny: Dz. U r. Nr 24 poz. 83; tekst jednolity: Dz. U r. Nr 80 poz. 904 i następny tekst jednolity: Dz. U r. Nr 90 poz. 631 oraz dalsze zmiany. 4 Zjazd ten odbył się w Poznaniu w dn IX 2015 r., a Panel 6 został w całości poświecony problematyce prawa własności intelektualnej. 5 Przedmiotem rozstrzygnięcia była konstytucyjność art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 4 II 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) i TK uznał, że przepis ten w zakresie, w jakim uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej w przypadku gdy naruszenie jest zawinione trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji 10

11 Nie jest jednak celem tego wprowadzenia omawianie tych wystąpień. Podstawowym celem tego wprowadzenia jest przede wszystkim odniesienie do kwestii charakteru uregulowania prawa własności intelektualnej oraz przedstawienia zarysowo pola dyskusji naukowej związanej z problematyką prawa własności intelektualnej. Poza poglądem uznającym, że regulacja prawa własności intelektualnej ma charakter prywatnoprawny możliwy jest odmienny sposób postrzegania przedstawionego tu zagadnienia. Ilustruje to pośrednio ważka wypowiedź S. Grzybowskiego dotycząca wprost prawa autorskiego, z której wynika, iż uregulowanie to nie jest ani gałęzią prawa, nie wchodzi nawet jako całość do żadnej z tych gałęzi i nie tworzy jej części. Zgodnie z tym poglądem uregulowanie to tworzy kompleksową dyscyplinę w nauce prawa przesłanką uważania pewnych przepisów za przepisy prawa autorskiego oraz zgrupowania ich w odrębnym zespole jest bowiem jedynie ich aktualność dla stosunków zjawiających się z powstaniem dzieła, nie ma zaś tu żadnego znaczenia, według jakiej metody regulowania zostały one zbudowane i do jakiej gałęzi prawa należałoby je poza tym zaliczyć 6. Autor ten dostrzega jednak, że trzon uregulowania prawa autorskiego tkwi w prawie cywilnym. 7 Można zaobserwować, że teza ta nawiązuje do genezy aktualnego uregulowania prawa autorskiego miało ono pierwotnie wyraźnie charakter prawa publicznego. Przez dłuższy czas (zasadniczo do końca XVIII w.) objęcie ochroną prawną przedmiotów stanowiących przejaw działalności intelektualnej poprzez traktowanie ich jako dobra prawa prywatnego było tylko postulatem formułowanym przez środowiska twórcze i drukarskie. Jednak od czasu kiedy jak to ujął W. Spasowicz [ ] prawo autorskie wjechało triumfalnie do kraju praw rzeczowych, po czym nadało sobie pyszny i wiele obiecujący tytuł prawa własności literackiej i było porównywane z własnością w ogóle, a szczególnie z własnością nieruchomości 8 stanowisko kwestionujące przyjęcie koncepcji prawa autorskiego jako Rzeczypospolitej Polskiej. Zob.: [dostęp: r.]. 6 Tak S. Grzybowski [w:] System Prawa Prywatnego. Tom 13. Prawo autorskie, red. J. Barta, Warszawa 2007, s Prezentowane tu tezy i oceny zostały już wcześniej sformułowane i przedstawione m. in. w: Wybrane zagadnienia dotyczące relacji między prywatnoprawnym i publicznoprawnym uregulowaniem prawa autorskiego [w:] Księga dla naszych kolegów, Prace prawnicze poświęcone pamięci doktora Andrzeja Ciska, doktora Zygmunta Masternaka i doktora Marka Zagrosika, red. J. Mazurkiewicz, Wrocław 2013, s. 183 i n. 8 Cytuję za: J. Kosik, Potrzeba zabezpieczenia pracy pisarskiej a charakter praw autora, ZNUJ, Prace z zakresu prawa cywilnego i własności intelektualnej, z. 41, Kraków 1985, s

12 elementu gałęzi jaką tworzy prawo cywilne nie wydaje się uzasadnione. I nie ma tu chyba znaczenia statystyczne porównywanie zawartości uregulowania o charakterze publiczno i prywatno prawnym. W ocenie piszącego te słowa - przesądza przyjęcie swoistego dla prawa prywatnego mechanizmu, który odtwarza całość, także ta publicznoprawna omawianej tu regulacji. Mechanizm ten podporządkowany jest podstawowej funkcji jaką realizuje uregulowanie prawa autorskiego, można ją określić jako stworzenie bezkolizyjnego systemu obrotu dobrami intelektualnymi w sytuacji, w której istnieje brak ich obfitości. Analiza przepisów polskiego prawa autorskiego prowadzi do wniosku, że wprowadzają one w oparciu o konstrukcje bezwzględnego i względnego stosunku cywilnoprawnego system składający się z następujących elementów. Wydaje się, że można to odpowiednio odnieść do podstawowej części uregulowania prawa własności przemysłowej. W pierwszym rzędzie poprzez definicję ustawową, przepisy dookreślają ogólnie dobro prawne jako przedmiot prawa autorskiego (odpowiednio dotyczy to przedmiotów własności przemysłowej). Stąd katalog takich przedmiotów jest zamknięty; przykładowo w zakresie prawa autorskiego obok utworów obejmuje przedmioty praw pokrewnych, a w szerokim rozumieniu tego uregulowania także nietwórcze bazy danych oraz uregulowanie w ustawie z 4 II 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych dobra osobiste - w tym zwłaszcza wizerunek 9. Następnie przepisy określają określają podmiot wyłącznie uprawniony do nich zwykle jest nim podmiot wnoszący wkład stanowiący podstawę powstania ochrony (przykładowo w odniesieniu do utworów są to ich twórcy. Kolejne uregulowanie określa zakres wyłączności, który obejmuje albo objęte ochroną prawną interesy w zakresie prawa własności intelektualnej w odniesieniu do poszczególnych dóbr sytuacja jest dość złożona: są to bowiem albo zarówno interesy osobiste i majątkowe, albo wyłącznie interesy majątkowe, bądź tylko interesy osobiste. Te trzy elementy tworzą strukturę stosunków bezwzględnych, które stanowią podstawę dla obrotu poszczególnymi dobrami prawnymi, który może obejmować rzecz ujmując bardzo skrótowo - albo przeniesienie uprawnień majątkowych na inne podmioty, albo udzielenie upoważnienia do korzystania (licencji) z nich, albo zgodę na wyłączenie bezprawności poprzez ingerencje w interesy osobiste. Ten etap omawianego tu mechanizmu następuje w ramach stosunków o charakterze względnym posiadających wynikającą z uregulowania prawa autorskiego swoista specyfikę ale ogólnie opartych na wzorcach wynikających z uregulowania Kodeksu cywilnego; zasadniczo poza umową licencyjną, prawo autorskie nie wprowadza żadnej innej umowy nazwanej o wyraźnie 9 Zob. też szerzej J. Jezioro, Prawo własności intelektualnej [w:] Zarys prawa cywilnego, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, s

13 wyspecjalizowanym autorskim przeznaczeniu w obrocie. Elementem uzupełniającym przedstawiony tu mechanizm jest uregulowanie dotyczące odpowiedzialności za naruszenie uprawnień bezwzględnych lub względnych wynikających z przedstawionych tu stosunków. Jest to w ujęciu konstrukcyjnym odpowiedzialność deliktowa (w przypadku naruszenia praw wyłącznych) oraz kontraktowa (na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zawartych umów) w rozumieniu uregulowania Kodeksu cywilnego. Wprowadzone przez ustawodawcę modyfikacje trudno uznać za zmieniające takie zasady w sposób prowadzący do powstania odmiennych reżimów tej odpowiedzialności. Przy czym poszczególne, konkretne rozwiązania niekiedy istotnie odbiegają od modelu kodeksowego, co budzi niekiedy uzasadnioną krytykę 10. Systematyka prawa własności intelektualnej opiera się na rozróżnieniu przedmiotów własności artystycznej, naukowej i literackiej oraz przemysłowej. Zwykle uznaje się to za wynik upowszechnienia się zasad wynikających z wielostronnych umów międzynarodowych Konwencji berneńskiej z 1886 r. w zakresie prawa autorskiego 12 oraz Konwencji paryskiej z 1883 r. w zakresie prawa własności przemysłowej 13. Tak więc systematyka wewnętrzna prawa własności intelektualnej ukształtowana została przez rozwiązania i pojęcia pochodzące z tych porozumień. Prawo autorskie obejmuje uregulowanie dotyczące utworów, przedmiotów praw pokrewnych (tj. wykonań artystycznych, fonogramów i wideogramów, nadań programów dokonywanych przez organizacje radiowe i telewizyjne oraz pierwszych wydań oraz wydań naukowych i krytycznych). Ustawodawca nakazuje stosowanie zasad ochrony praw autorskich do stosunków związanych z niektórymi dobrami osobistymi obejmuje to: wizerunek osoby fizycznej, korespondencję w odniesieniu do jej adresata oraz tajemnicę źródła informacji wykorzystanej w utworze. Nie mające charakteru utworów bazy danych (bazy danych sui generis) chronione są na podstawie odrębnej ustawy z 27 VII 2001 r. 14 Za zasadnicze cechy wspólne tej regulacji - uznaje się niesformalizowany charakter tej ochrony i w efekcie także jej uniwersalny zakres terytorialny ochrony w skali międzynarodowej. 10 Zob. orzeczenie przywołane w przypisie nr Zob. J. Jezioro, Prawo własności intelektualnej [w:] Zarys prawa cywilnego, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, s. 905 i n. 12 Aktualnie Polska jest związana aktem paryskim tej konwencji z 24 VII 1971 r. - Dz. U. z 1990 r. Nr 82, poz Aktualnie Polska jest związana aktem sztokholmskim tej konwencji z 1967 r. Dz.U. z 1975 r. Nr 9, poz Dz. U. z 2001 r. Nr 128, poz ze zm. 13

14 Odmiennie przedmioty prawa własności przemysłowej (zasadniczo projekty wynalazcze, oznaczenia pochodzenia towarów i usług) chronione są w sposób sformalizowany (warunkiem powstania ochrony jest obowiązkowa rejestracja w krajowym urzędzie patentowym) i terytorialnie (zakres tej ochrony ogranicza się do kraju takiej rejestracji). J. Barta i R. Markiewicz dokonali skatalogowania podstawowych zasad na jakich opiera się polskie prawo autorskie 16. Wyodrębnienie tych zasad jest o tyle istotne, że pozwala dostrzec specyficzne cechy jakie legły u podstaw objęcia przedmiotów prawa autorskiego odrębną od kodeksowej regulacja prawną. Przy czym najważniejszym elementem generującym taką specyfikę wydaje się być swoisty przedmiot stosunków objętych regulacją prawa autorskiego, jakimi są dobra niematerialne o charakterze intelektualnym 17. Wydaje się, ze zwłaszcza swoista cecha tych dóbr jaką jest ich oderwanie od przedmiotów materialnych, a więc brak łącznika pomiędzy uprawnionym a dobrem jakim jest możliwość ich posiadania w sensie sprawowania władztwa stawia przed uregulowaniem prawnym szereg problemów nietypowych w odniesieniu do dóbr prawnych posiadających materialny substrat. Przykładowo - ochrona prawna przedmiotów materialnych jest stosunkowo łatwa, wystarczy chronić ich posiadanie. Natomiast w przypadku utworów i innych przedmiotów niematerialnych nadających się do alienacji z umysłu twórcy i odtworzenia ich w świadomości innych ludzi, od momentu ich rozpowszechnienia znika faktyczna możliwość jakiejkolwiek dyspozycji, czy też rejestracji aktów wykorzystania utworów. A przecież w ujęciu konstrukcyjnym system ochrony jest taki sam ma zapewnić wyłączność w korzystaniu z utworów, tak jak własność zapewnia ochronę wyłączności w korzystaniu z przedmiotów materialnych (rzeczy). Wydaje się, ze jest to podstawowy dylemat, którego stopniowe rozwiązywanie przez uregulowanie prawne doprowadziło do wykształcenia się specyfiki uregulowania prawa własności intelektualnej. W pierwszym rzędzie należy uznać, ze prawo autorskie obejmuje ochroną jedynie konkretne, poszczególne utwory, zakres ochrony prawnej nie obejmuje swoistej konstrukcji jaką zgodnie z propozycją A. Kopffa miała tworzyć sfera twórczości autorskiej obejmująca ogólny sposób artystycznego widzenia czy budowania obrazów 15 Zob też J. Jezioro, Prawo własności intelektualnej [w:] Zarys prawa cywilnego, red. E. Gniwek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, s. 901 i n. 16 J. Barta, R. Markiewicz, jw., s Jest to też cecha specyficzna przedmiotów prawa własności przemysłowej. 14

15 zindywidualizowanych 18. Przedmiotem ochrony są dobra niematerialne pierwotnie utwory, a aktualnie rozszerzający się stopniowo katalog obejmujący przedmioty praw pokrewnych oraz bazy danych. Katalog tych dóbr ma charakter zamknięty. W efekcie uregulowanie prawa autorskiego nie dotyczy wprost przedmiotów materialnych (tzw. corpus mechanicum), które mogą stanowić przedmiot umożliwiający recepcję takich dóbr, np. różnego rodzaju nośników utworów muzycznych, książek itp. Stanowią one zasadniczo przedmiot regulacji prawa rzeczowego 19. Podstawą wyodrębnienia poszczególnych dóbr stanowiących przedmiot prawa autorskiego jest ich ustalenie, stąd nie jest konieczne nadanie im trwalszej postaci (utrwalenia), ani też nie są wymagane żadne formalności typu rejestracja, oznaczenie egzemplarzy itp. 20 Polski ustawodawca (odmiennie przykładowo ustawodawca niemiecki) oparł konstrukcję prawa autorskiego na tzw. ujęciu dualistycznym oznacza to, iż stworzenie utworu i powstanie artystycznego wykonania prowadzi do powstania odrębnych praw podmiotowych autorskich i majątkowych. Autorskie prawa osobiste, które uznaje się za kategorie praw osobistych prawa powszechnego cywilnego, są prawami powstającymi tylko na rzecz twórcy a ponadto ich cechą jest niezbywalność. Odmiennością jest przyjecie przez polski system prawny elementów konstrukcji tzw. residuum, co oznacza, iż swoistą cechą autorskich praw osobistych jest ich bezterminowość trwanie także po śmierci autora. Autorskie prawa majątkowe oparte zostały o konstrukcję własności mają charakter bezwzględny i składają się na nie podobne uprawnienia (uprawnienie do korzystania i rozporządzania), są to prawa zbywalne i podlegające dziedziczeniu. Można je określić jako prawo korzystania i rozporządzania ich przedmiotem w sposób, który nie został zakazany przez przepisy (tzw. ujęcie własnościowe przeciwstawiane ujęciu monopolu autorskiego). Nie należy ich jednak utożsamiać z własnością, poza odrębnym przedmiotem jakim jest dobro niematerialne są to prawa ograniczone czasowo (przykładowo w odniesieniu do utworów zasadniczo ich ochrona ograniczona jest do życia twórcy i 70 lat po jego śmierci), ich realizacja następuje w ramach odrębnych pól eksploatacji (podlegają tzw. specyfikacji ), granice ich wykonywania zostały określone w sposób kazuistyczny przez przepisy, a ponadto ustawodawca w znaczący sposób wyłącza ich egzekucję tak długo jak długą służą twórcy. Zasadniczo prawa te powstają w sposób pierwotny na rzecz twórcy. Wzorowane na autorskich prawach majątkowych, prawa pokrewne (poza prawem do 18 Por. A. Kopff, Dzieło sztuk plastycznych i jego twórca w świetle przepisów prawa autorskiego, Kraków 1961, s Por. J. Barta, R. Markiewicz, jw., s Tamże. 15

16 artystycznego wykonania, które pod tym względem wyróżnia się także ochroną interesów osobistych), zasadniczo powstają na rzecz ich producenta,. Ogólnie też zostały zakreślone znacznie węziej (jest to wynikiem enumeratywnego sposobu określenia pól eksploatacji) i okres ich ochrony jest krótszy (25 50 lat od daty sporządzenia lub pierwszego rozpowszechnienia). Podobna metodę ustawodawca zastosował w uregulowaniu baz danych sui generis. Prawo autorskie majątkowe podlega ograniczeniu przez kazuistyczne określenie tzw. przypadków dozwolonego użytku, co zwykle uzasadnia się realizmem ustawodawcy (nie chroni on tego, czego chronić się faktycznie nie można) oraz wymogami utożsamianymi z interesem publicznym, a ponadto nie obejmuje ochrony pomysłu i informacji zawartych w utworze. W praktyce ogranicza to zakres ochrony do sposobu wyrażenia z wyłączeniem walorów użytkowych. Zasadniczą metoda ochrony praw autorskich jest realizacja roszczeń cywilnoprawnych w dużej mierze odpowiadających roszczeniom chroniącym interesy związane z dobrami materialnymi. Ponadto cały szereg przypadków naruszenia praw autorskich stanowi przestępstwa (występki) i ścigany jest na drodze karnej. Taki system ustawodawca uzupełnia przez przepisy zakazujące usuwania zabezpieczeń technicznych przed dostępem do utworu i jego zwielokrotnieniem, ułatwieniami procesowymi oraz ochrona celną przed importem towarów naruszających prawa własności intelektualnej. Prowadzi to do wniosku, iż jest to ochrona o charakterze uprzywilejowanym w porównaniu z ochrona innych praw 21. Ponadto ochrona praw autorskich jakkolwiek uniwersalna w zakresie samego faktu jej przyznania (co jest zasadniczo wynikiem zakresu obowiązywania porozumień międzynarodowych), to ma w tym sensie charakter terytorialny, że jej realizacja poza granicami Polski uregulowana jest przez przepisy krajów na terytorium których jest realizowana 22. Podobnie jak w przypadku prawa autorskiego najważniejszym elementem wpływającym na specyfikę prawa własności przemysłowej jest swoisty przedmiot stosunków - dobro niematerialne. Jednocześnie jednak są to dobra, które w ujęciu funkcjonalnym należy postrzegać inaczej niż przedmioty prawa autorskiego. Można to wyjaśnić skrótowo na przykładzie porównania w tym aspekcie utworów i wynalazków. Użyteczność wynalazków 21 Tamże, s Tamże. 16

17 (także innych projektów wynalazczych) nie polega na odtwarzaniu ich istoty w świadomości receptora jak to jest w przypadku utworów, ale są to w swojej istocie pewne metody technicznego oddziaływania na przyrodę, a więc ich użyteczność zorientowana jest zewnętrznie w stosunku do świadomości preceptora. Można uważać, że właśnie ta różnica determinuje podstawowe odmienności w uregulowaniu przedmiotów własności przemysłowej w porównaniu z przedmiotami prawa autorskiego. W efekcie muszą w tym zakresie występować liczne podobieństwa, ale także wyraźne różnice. Przy czym ze względu na charakter tego opracowania, poniższy wykaz takich cech nie ma charakteru wyczerpującego, a zasadniczo ma służyć ilustracji tej oceny. Podobnie jak w przypadku przedmiotów prawa autorskiego ochroną objęte są skonkretyzowane przedmioty własności przemysłowej jako ustawowo zdefiniowane odrębne dobra niematerialne objęte katalogiem zamkniętym. Jednocześnie jednak zakres poszczególnych dóbr wyznaczony przez przesłanki ustawowe nie tworzy całkowicie odrębnych zbiorów, jak to jest w przypadku przedmiotów prawa autorskiego i niejednokrotnie ten sam przedmiot (rozwiązanie) może być chroniony według wyboru uprawnionego - jako wynalazek lub wzór użytkowy, bądź nawet znak towarowy. Podstawą prawnego wyodrębnienia poszczególnych dóbr jest zasadniczo 23 decyzja krajowego urzędu patentowego i ogranicza się do terytorium kraju, w którym została wydana. W praktyce oznacza to, że powstanie praw wyłącznych nie ma charakteru automatycznego jak w przypadku przedmiotów prawa autorskiego do czasu zgłoszenia konkretnego rozwiązania do urzędu patentowego chronione jest jedynie prawo do uzyskania praw wyłącznych 24. A w wielu wypadkach głównie ze względu na terminowy okres ochrony - wyłączności konkretne rozwiązania są chronione jedynie poprzez faktyczne zachowanie ich istoty w tajemnicy. Przy czym uzyskanie i rozszerzenie na terytorium poszczególnych krajów ochrony będącej pochodną uzyskania praw wyłącznych wymaga znacznych nakładów obejmujących koszty postępowania przed tymi urzędami. Ochrona prawna obejmuje zarówno interesy osobiste jak i majątkowe, ale ochrona tych pierwszych została zredukowana tylko do ochrony prawa do autorstwa. W praktyce oznacza to, że więź twórcy wynalazku z tym dobrem jest znacznie słabiej chroniona niż więź autora z utworem. Zasadniczo także w zakresie nabycia praw majątkowych ustawodawca preferuje, w porównaniu z prawem autorskim nie rzeczywistego twórcę, ale podmiot który go zatrudnia lub na podstawie 23 Wyjątek dotyczy projektów racjonalizatorskich oraz ochrony klienteli na podstawie przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji; w obu tych przypadkach ochrona nie ma charakteru sformalizowanego. 24 Można tu podkreślić, że w porównaniu z uregulowanie prawa autorskiego, terminy te zasadniczo są znacznie krótsze. 17

18 stosunku cywilnoprawnego zleca dokonanie rozwiązania. Stąd w praktyce podstawowym uprawnieniem nabywanym przez rzeczywistego twórcę projektu wynalazczego nie są prawa wyłączne, ale prawo do wynagrodzenia. Interesy majątkowe do przedmiotów własności przemysłowej, chronione są zasadniczo w oparciu o konstrukcję nawiązującą do własności, ale ograniczoną do zawodowego i zarobkowego korzystania z poszczególnych przedmiotów 25. Jednak bez ograniczenia tej ochrony do sposobu wyrażenia, jak to jest w przypadku utworów. Oznacza to, że uzyskanie praw wyłącznych na skutek zgłoszenia do urzędu patentowego do przedmiotu pierwotnie chronionego jako utwór (dotyczy to przykładowo wielu wzorów przemysłowych oraz znaków towarowych, które pierwotnie posiadają często ustawowe cechy utworów) w wielu wypadkach może oznaczać rozszerzenie tej ochrony. Odpowiednio zasadniczą metoda ochrony praw przedmiotów własności przemysłowej jest realizacja roszczeń cywilnoprawnych, które uzupełnia uregulowanie karne. Przedstawione tu zarysowo i ogólnie zasady tylko w niewielkim zakresie ulegają modyfikacji w odniesieniu do poszczególnych kategorii przedmiotów własności przemysłowej. Ponadto wykazują się większa trwałością w porównaniu z analogicznymi zasadami dotyczącymi uregulowania przedmiotów prawa autorskiego. 1. Barta J. (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 13. Prawo autorskie, Warszawa Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie, Warszawa Jezioro J., Prawo własności intelektualnej [w:] Zarys prawa cywilnego, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa Jezioro J., Wybrane zagadnienia dotyczące relacji między prywatnoprawnym i publicznoprawnym uregulowaniem prawa autorskiego [w:] Księga dla naszych kolegów, Prace prawnicze poświęcone pamięci doktora Andrzeja Ciska, doktora Zygmunta Masternaka i doktora Marka Zagrosika, red. J. Mazurkiewicz, Wrocław Kopff A., Dzieło sztuk plastycznych i jego twórca w świetle przepisów prawa autorskiego, Kraków Kosik J., Potrzeba zabezpieczenia pracy pisarskiej a charakter praw autora, ZNUJ, Prace z zakresu prawa cywilnego i własności intelektualnej, z. 41, Kraków Odmiennie też uregulowany został zakres dozwolonego użytku w zakresie korzystania z tych dóbr. 18

19 Uniwersytet Łódzki Począwszy od II połowy XX w. w średnio i wysoko rozwiniętych gospodarczo państwach można zaobserwować dynamiczny oraz efektywny rozwój biotechnologii 26. Jego częstymi efektami są wynalazki obejmujące organizmy żywe 27, którym co do zasady należy zagwarantować właściwą ochronę prawno patentową 28. Ustawodawca unijny, dostrzegając wieloaspektowość konsekwencji rozstrzygnięć zapadłych na tle sprawy tzw. myszy harwardzkiej 29, sformułował podstawy wskazanej ochrony w punktach 1 i 2 preambuły dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 98/44/WE z dnia 6 VII 1998 r. w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych 30. Dzięki temu zapoczątkowany został nieustannie trwający proces legislacyjny w przedmiocie regulacji prawnej tej problematyki zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. W obszarze prawa własności intelektualnej obejmuje on w szczególności dwie grupy zagadnień. Pierwsza spośród nich obejmuje kwestie związane z ochroną jurydyczną odkrytych lub wyhodowanych odmian 26 Zob. w szczególności L. Gruszow, Ochrona wynalazków w dziedzinie biotechnologii według Konwencji o patencie europejskim, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej z. 52/1990, s. 7; J. Straus, Biotechnologia i jej międzynarodowe prawne i ekonomiczne implikacje, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej z. 56/1990, s Ponadto rozwój biotechnologii ma przede wszystkim istotny wpływ na nauki medyczne, rolnicze i chemiczne (zob. w szczególności P. Stankiewicz, Społeczne konsekwencje wykorzystania biotechnologii w rolnictwie, INFOS. Zagadnienia społeczno-gospodarcze nr 1/2009, s. 1). 27 Zob. w szczególności M. du Vall, Problemy ochrony patentowej i autorskoprawnej zwierząt, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej z. 59/1992, s ; K.W. O Connor, Patents for Genetically Modified Animals, Journal of Animal Science vol. 71/1993, s ; D.K. Miller, A Patent on the Consciuous: A Theoretical Perspective of the Law on Patentable Life, Stanford Journal of Animal Law and Policy vol. 2/2009, s ; J. Uchańska, Relacje ochrony sui generis różnorodności biologicznej do ochrony patentowej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z prawa własności intelektualnej nr 1/2013, s Systematyczny wzrost popularności problematyki dotyczącej patentowalności organizmów żywych nastąpił po wyroku SN USA z dnia 16 VI 1980 r. w sprawie Diamond v. Chakrabarty (447 U.S. 303). Na jego mocy bowiem po raz pierwszy w historii dopuszczono uznanie genetycznie zmodyfikowanego mikroorganizmu za przedmiot ochrony prawno patentowej (szerzej zob. w szczególności M. du Vall [w:] E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności przemysłowej, Warszawa 2011, s. 71; E.J. Sease, From Microbes, to Corn Seeds, to Oysters, to Mice: Patentability of New Life Forms, Drake Law Journal vol. 38/1989, s ; K.W. O Connor, jw., s ). 29 Zob. decyzja Europejskiego Urzędu Patentowego z dnia 3 X 1990 r., T-19/99. Na jej mocy przedmiotem patentu stała się mysz, której genotyp został zmodyfikowany w ten sposób, że każde pokolenie tego zwierzęcia miałoby chorować na określony rodzaj raka, wskutek czego możliwe stało się przygotowanie w pełni kontrolowanych badań tych chorób (szerzej zob. w szczególności M. du Vall, [w:] Prawo..., jw., s ; E.J. Sease, jw., s. 565). 30 Dz.U. L 213 z 30 VII 1998 r., dalej jako dyrektywa 98/44. 19

20 roślin, zaś druga nowopowstałych zwierząt jako dóbr niematerialnych 31. O ile wydaje się, że aktualna regulacja prawna odmian roślin posiada wystarczająco złożony charakter i jest z powodzeniem stosowana w praktyce 32, o tyle status prawny nowo wykreowanych zwierząt nie stał się dotychczas przedmiotem ani szczegółowych unormowań umieszczonych w odrębnym akcie prawa powszechnie obowiązującego ani polskich opracowań naukowych 33. Z tego względu należy skupić się na prezentacji drugiego z wymienionych zagadnień, w zakresie którego obecnie największe kontrowersje w piśmiennictwie anglojęzycznym wywołuje ocena zdolności patentowej wspomnianych zwierząt 34. Wynika to ze stale postępującej ilości odnotowywanych patentów na gatunkach tego typu organizmów żywych 35, ponieważ wykładnia kryteriów lub przesłanek ich ustanawiania nie jest wydaje się być jednolita w prawie polskim, międzynarodowym i obcym. Specyfika wynalazków biotechnologicznych i zasadność rozważenia dopuszczalności ich opatentowania jako przedmiotu własności intelektualnej wprost wynika z ogólnego sposobu definiowania biotechnologii jako umiejętności wykorzystywania organizmów żywych, w tym ich elementów i zachodzących w nich procesów, dla uzyskania zamierzonych 31 Inaczej A. Niewęgłowski, który z niewiadomych przyczyn nie zalicza ras zwierząt do katalogu dóbr niematerialnych (zob. A. Niewęgłowski [w:] System Prawa Handlowego. T. 3. Prawo własności przemysłowej, red. E. Nowińska, E. Szczepanowska-Kozłowska, Warszawa 2015, s W Polsce konstrukcja systemu ochrony prawa wyłącznego do odkrytych lub wyhodowanych odmian roślin ma szczególny charakter. Wynika to z faktu, że do tego typu dóbr niematerialnych zasadniczo nie odnosi się jedna z podstawowych reguł prawa własności intelektualnej, opierająca się na możliwości zapewnienia tego typu wytworom kumulatywnej protekcji prawnoautorskiej oraz patentowej. Przyczyną takiego stanu jest istnienie odrębnego i dwupoziomowego (polskiego oraz międzynarodowego) reżimu ochrony prawnej, którego podstawę stanowią uregulowania zawarte w ustawie z dnia 26 VI 2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin (Dz.U. z 2003 r. nr 37, poz ze zm., dalej jako OPORU), ustawy z dnia 9 XI 2012 r. o nasiennictwie (Dz.U. z 2012 r. nr 244, poz ze zm.), Międzynarodowej Konwencji Ochrony Nowych Odmian Roślin sporządzonej w Paryżu w dniu 2 XII 1961 r. (ang. International Convention for the Protection of New Varieties of Plants, Dz.U. L 192 z dnia 22 VII 2005 r., dalej jako UPOV) oraz rozporządzenia Rady Nr 2100/94 z dnia 27 VII 1994 r. w sprawie wspólnotowego systemu ochrony odmian roślin (Dz.U. L 227 z dnia 1 IX 1994 r.). 33 Podobnie M. du Vall, [w:] System Prawa Prywatnego. Tom XIVa. Prawo własności przemysłowej, red. R. Skubisz, Warszawa 2012, s Zob. w szczególności I. Kelmelytė, Can living things be objects of patents?, International Journal of Baltic Law no. 2/2005, vol. 2, s Przykładowo w latach r. w Urzędzie Patentowym Stanów Zjednoczonych odnotowano ok. 800 patentów na gatunkach zwierząt (zob. Ch. Then, R. Tippe, Seed monopolists increasingly gaining market control. Applications and granting of patents in sphere of animal and plant breeding in 2010, s. 4, dostępny w Internecie [ r.]: 20

21 przez człowieka rezultatów 36. Takie stanowisko zostało pośrednio wyrażone przez ustawodawcę unijnego w punkcie 33 preambuły dyrektywy 98/44. Stosownie do jego treści podstawowe znaczenie w zakresie przedmiotowego zagadnienia należy przypisywać konieczności ustalenia sytuacji, w których konkretny sposób hodowli roślin lub zwierząt posiada czysto biologiczny charakter 37. Wskazane założenie znajduje obecnie swój wyraz w szczególności w art. 4 ust. 3 wspomnianej dyrektywy, art. 53(b) Konwencji o udzielaniu patentów europejskich (Konwencji o patencie europejskim) sporządzonej w Monachium w dniu 5 XI 1973 r. 38, art. 27 ust. 3 pkt (b) Porozumienia w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej 39, a także art. 29 ust. 1 pkt 2 in fine ustawy z dnia 30 VI 2000 r. Prawo własności przemysłowej 40. W wyliczonych przepisach zawarto generalne zastrzeżenie, zgodnie z którym przedmiotem patentów mogą być wyłącznie mikrobiologiczne sposoby hodowli nowych odmian roślin lub ras zwierząt 41 oraz wytwory uzyskiwane takimi sposobami. Na mocy art. 29 ust. 2 PWP polski ustawodawca a contrario sprecyzował, że do kategorii wskazanych sposobów zaliczają się wszystkie inne niż posiadające charakter czysto biologiczny, tzn. nie składające się w całości ze zjawisk naturalnych takich jak krzyżowanie lub selekcjonowanie. Z kolei zgodnie z art pkt 3 PWP sposób mikrobiologiczny definiuje się jako taki sposób, w którym bierze udział materiał biologiczny lub który został dokonany na materiale mikrobiologicznym albo wynikiem którego jest taki materiał. W konsekwencji należy stwierdzić, że wynalazkami biotechnologicznym są wyłącznie zarówno sposoby hodowli nowych odmian roślin lub ras zwierząt, jak i rośliny bądź zwierzęta otrzymane wskutek zastosowania tych sposobów, o ile miały one charakter mikrobiologiczny 42. W polskiej doktrynie pojawiło się twierdzenie, zgodnie z którym ze względu na treść art. 29 PWP można dopuścić patentowalność zwierząt i roślin jako takich 43. Nie przecząc 36 Zob. H. Żakowska-Henzler, Wynalazek biotechnologiczny. Przedmiot patentu, Warszawa 2006, s W przedmiocie kształtowania się koncepcji wynalazku biotechnologicznego w okresie poprzedzającym uchwalenie dyrektywy 98/44 szerzej zob. H. Żakowska-Henzler, jw., s Dz.U. z 2004 r. nr 79, poz. 737, dalej jako EKP. 39 Dz.U. L 336/214 z 23 XII 1994 r., dalej jako TRIPS 40 Dz.U. z 2001 r. nr 49, poz. 508 ze zm., dalej jako PWP. 41 Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt (a) dyrektywy 98/44 oraz art pkt 3 PWP sposobem mikrobiologicznym jest sposób, w którym bierze udział lub który został dokonany na materiale mikrobiologicznym albo wynikiem którego jest ten materiał (por. zasada 23b pkt 6 Regulaminu Wykonawczego do EKP). W drodze wykorzystywania sposobów mikrobiologicznych otrzymuje się mikroorganizmy, które ze względu na swój niewielki rozmiar nie są możliwe do spostrzeżenia za pomocą wzroku bez konieczności użycia dodatkowych urządzeń. Należą do nich: bakterie, glony, pierwotniaki, komórki ludzkie, zwierzęce i roślinne in vitro, hybrydy, plazmidy, wirusy i algi (P. Kostański, [w:] Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański, Warszawa 2014, s. 259). 42 Takie ogólne twierdzenie w przedmiocie wynalazku biotechnologicznego jest zgodne z definicjami patentów związanych z wykorzystaniem materiału biologicznego, które zostały zawarte w art PWP. 43 M. Smycz, Ochrona wynalazków biotechnologicznych w prawie własności przemysłowej, TPP nr 1/2003, s

22 jego zasadniczej trafności, wydaje się być ono wyłącznie zwykłym uproszczeniem, które wynika z wciąż obowiązującej tendencji do traktowania odmian roślin i ras zwierząt lub sposobów ich otrzymywania jako wręcz identycznych dóbr niematerialnych na płaszczyźnie przepisów mieszczących się w podstawowych dla prawa własności intelektualnej aktach prawnych 44. De lege lata ani polski ani unijny ustawodawca wydają się nie dostrzegać w dostateczny sposób oczywistych odmienności występujących pomiędzy zwierzętami a roślinami 45. Ich źródło stanowi zupełnie inna struktura genetyczna. Powoduje ona, że zwierzęta w przeciwieństwie do roślin posiadają świadomość, w związku z czym samoczynnie podejmują one określone zachowania wynikające z ich własnego popędu 46. Wydaje się, że potwierdzenia takiej tezy można również ipso facto poszukiwać poprzez wyjaśnienie pojęć rasa zwierząt oraz odmiana rośliny na skutek poddania ich stosownej wykładni tak językowej, jak i funkcjonalnej, o ile stanowią one część obowiązujących przepisów prawnych. Pierwszym przedmiotem wskazanych rozważań powinno być wyrażenie rasa zwierząt. Wiąże się to z koniecznością docelowego porównania znaczeń tego sformułowania oraz pojęcia odmiana rośliny. W języku polskim słowo rasa oznacza zespół osobników w obrębie gatunku odznaczających się swoistymi cechami przekazywanymi dziedzicznie 47, zaś zwierzę organizm jednokomórkowy lub wielokomórkowy, cudzożywny, zwykle mający zdolność ruchu 48. Na polskim gruncie normatywnym jedyna definicja rasy znajduje się w art. 2 pkt 14 ustawy z dnia 29 VI 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich. Zgodnie z jego treścią wskazane słowo oznacza populację zwierząt gospodarskich w obrębie gatunku o wspólnym pochodzeniu, charakteryzujących się 44 Do katalogu przykładowych norm dotyczących patentowalności roślin i zwierząt w różnych systemach prawnych należy zaliczyć te, które wynikają z: art. 24 i 29 PWP (Rzeczypospolita Polska) i art. 52 i 53 EKP (Unia Europejska), a także 2a Patentgesetz z 5 V 1936 r. (Niemcy) oraz 101 Title 35 ( Patents ) of the United States Code (Stany Zjednoczone Ameryki Północnej), dalej jako U.S.C.W tym wyliczeniu nie należy uwzględniać art. 27 TRIPS, ponieważ akt ten nie ma charakteru powszechnie obowiązującego. 45 W przedmiocie motywów wprowadzenia jednolitej regulacji w zakresie patentowalności roślin i zwierząt zob. H. Żakowska-Henzler, Wynalazek..., jw., s W orzecznictwie i literaturze z zakresu prawa cywilnego problematyka zachowania się zwierzęcia z jego własnego popędu wiąże się z kwestią odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu wyrządzenia szkody wskutek działania tego typu organizmów żywych w świetle treści art. 431 ustawy z dnia 23 IV 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 94 ze zm.). Szerzej zob. w szczególności wyrok SN z dnia 6 VI 1968 r., I CR 148/68, OSNC nr 11/1969, poz. 199, z glosą A. Szpunara, PiP z. 3-4/1970, s. 608; wyrok SA w Poznaniu z dnia 11 VI 1991 r., I ACr 69/90, OSA nr 2/1992, poz. 14; H. Witczak, A. Kawałko, Zobowiązania, Warszawa 2012, s. 126; P. Machnikowski, A. Śmieja [w:] System Prawa Prywatnego. T. VI. Prawo zobowiązań część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2014, s Słownik języka polskiego, t. 3 (R-Ż), red. M. Szymczak, Warszawa 1981, s Tamże, s

23 przekazywaniem potomstwu określonego zespołu cech 49. Można zatem stwierdzić, że rasa zwierząt oznacza co najmniej dwa żywe stworzenia należące do gatunku innego niż ludzki, które posiadają określony zespół cech genotypowych 50 i są zdolne do jego przekazywania swojemu potomstwu. Transparentność wskazanego wyrażenia ulega niemniej pewnemu ograniczeniu w sytuacji, gdy podobnej analizie zostanie poddane wspomniane już wyrażenie odmiana rośliny. Na płaszczyźnie lingwistycznej jego pierwsze słowo składowe oznacza bowiem najniższą jednostkę w systematyce organizmów 51, a drugie organizm o komórkach okrytych ścianą komórkową, samożywny (...) lub cudzożywny (...) 52. Oprócz tego pojęcie odmiany zostało zdefiniowanie w art. 2 ust. 1 pkt 1 OPORU, zgodnie z którym jest to zbiorowość roślin w obrębie botanicznej jednostki systematycznej najniższego znanego stopnia, która (...): (a) jest określona na podstawie przejawianych właściwości wynikających z określonego genotypu lub kombinacji genotypów, (b) jest odróżnialna od każdej innej zbiorowości roślin na podstawie co najmniej jednej z przejawianych właściwości, (c) pozostaje niezmieniona po rozmnożeniu. Można zatem przyjąć, że wyrażenie odmiana rośliny należy rozumieć jako co najmniej dwa organizmy żywe inne niż ludzie i zwierzęta, które posiadają określony zespół cech genotypowych nie ulegających zmianom nawet na skutek rozmnożenia tych organizmów 53. W następstwie zestawienia rozumienia pojęć rasa zwierząt i odmiana rośliny należy wobec tego stwierdzić ich tożsamość za wyjątkiem różnicy genotypowej występującej ex natura rei między zwierzętami a roślinami. W rezultacie uzasadnione wydaje się postawienie tezy, zgodnie z którą każdorazowe posługiwanie się przez ustawodawcę takimi słowami jak rasa i odmiana nie jest poprawnym rozwiązaniem legislacyjnym 54, ponieważ stanowią one synonim powszechnie aprobowanego w prawie prywatnym pojęcia zbioru 55. Jego specyfika wynika jedynie z charakteru prawnego jego elementów, tzn. zamiast rzeczy oznaczonych co do gatunku 49 Zdaniem P. Kostańskiego wskazaną definicję rasy zwierząt można traktować jedynie pomocniczo (P. Kostański, jw., s W uproszczeniu można przyjąć, że nośnikiem cech genotypowych jest materiał biologiczny. Zgodnie z treścią art. 2 ust. 1 pkt (b) dyrektywy 98/44 oraz art pkt 2 PWP wyrażenie to oznacza materiał zawierający informację genetyczną i zdolny do samoreprodukcji albo nadający się do reprodukcji w systemie biologicznym (por. zasada 23b pkt 3 Regulaminu Wykonawczego do EKP). 51 Słownik języka polskiego, t. II (L-P), red. M. Szymczak, Warszawa 1979, s Słownik..., t. III, jw., s Por. P. Kostański, jw., s Ponadto H. Żakowska-Henzler zauważa, że pojęcie rasa jest kategorią sztuczną, ponieważ obecnie nie istnieje ona w taksonomicznym systemie klasyfikacji organizmów żywych (szerzej zob. H. Żakowska-Henzler, Wynalazek..., jw., s ). 55 W przedmiocie zbioru rzeczy zob. w szczególności Ł. Szegda, K. Wojdyłło, Zbiór rzeczy i praw jako oddzielna kategoria jurydyczna?, MoP nr 9/2011, s

24 obejmuje on nośniki konkretnego dobra niematerialnego obejmującego ściśle określony genotyp lub mikrobiologiczny sposób jego otrzymywania. Przywołana już tendencja do jednolitego traktowania zwierząt i roślin w przepisach podstawowych aktów normatywnych z zakresu prawa własności intelektualnej ulega dezaktualizacji w przypadku konieczności dokonania oceny dopuszczalności patentowania zbiorów nośników tych dóbr niematerialnych lub mikrobiologicznych sposobów ich wytwarzania. Należy bowiem zauważyć, że obligatoryjne przesłanki zdolności patentowej każdego wynalazku, będąc określonymi w art. 24 PWP, w przypadku odmian roślin ulegają swego rodzaju doprecyzowaniu dzięki możliwości subsydiarnego skorzystania z przepisów aktów prawnych dedykowanych wyłącznie dobrom niematerialnym tego rodzaju 56. Całkowicie odmienna sytuacja występuje w przypadku oceny patentowalności nowych ras zwierząt lub sposobów ich wytwarzania, ponieważ de lege lata może ona zostać dokonana wyłącznie w oparciu o przesłanki zawarte w ogólnych przepisach EKP i PWP. Należą do nich: a) posiadanie technicznego charakteru (art. 52 ust. 1 EKP i 24 PWP implicite); b) nowość (art. 54 EKP i art. 25 ust. 1 PWP); c) posiadanie poziomu wynalazczego (art. 56 EKP i art. 26 PWP); d) przydatność dla przemysłowego zastosowania (art. 57 EKP i art. 27 PWP). Ad a. Występowanie przesłanki technicznego charakteru, mimo braku jej wyraźnego określenia w istniejących przepisach, jest konieczna dla uznania danego dobra niematerialnego za wynalazek, ponieważ musi on obejmować nowy sposób wykorzystania dotychczas istniejącej materii nieożywionej i ożywionej celem zaspokojenia określonych potrzeb ludzkich 57. W przypadku zbioru zwierząt lub sposobów ich otrzymywania ta 56 Zob. art. 5-8 OPORU oraz art i 20 UPOV, w których opisano przesłanki patentowe nowych odmian roślin, tj. odrębność, wyrównanie (jednolitość), trwałość, nowość. 57 Szerzej zob. w szczególności S. Sołtysiński, Projekty wynalazcze [w:] System Prawa Własności Intelektualnej. T. 3. Prawo wynalazcze, red. J. Szwaja, A. Szajkowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1990, s ; M. du Vall [w:] System Prawa Prywatnego, T. 14a. Prawo własności przemysłowej, red. R. Skubisz, Warszawa 2012, s ; por. P. Kostański, jw., s