Piotr Janik SJ. Koncepcja przekonania w ujęciu semiotyczno-pragmatycznym. Charles S. Peirce ( )
|
|
- Franciszek Bukowski
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 3 Piotr Janik SJ Koncepcja przekonania w ujęciu semiotyczno-pragmatycznym Charles S. Peirce ( ) Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2011
2 2 U UNIVERSUM philosophiae Seria pod redakcją Andrzeja Gielarowskiego i Piotra Janika Piotr Janik SJ, Koncepcja przekonania w ujęciu semiotyczno-pragmatycznym. Charles S. Peirce ( ) Ludwig Wittgenstein przydzielony do Krakowa / Krakau zugeteilt, wydawcy/herausgeber Józef Bremer, Josef Rothhaupt Rozum Serce Smak. Pamięci Profesor Izydory Dąmbskiej ( ), red. naukowa Jerzy Perzanowski, red. tomu Piotr Janik Oblicza natury ludzkiej. Studia i rozprawy, pod red. Piotra Duchlińskiego i Grzegorza Hołuba Michel Henry fenomenolog życia, pod red. Andrzeja Gielarowskiego i Roberta Grzywacza Dziedzictwo aksjologii fenomenologicznej. Studia i szkice, pod red. Piotra Duchlińskiego Oblicza doświadczenia aksjologicznego. Studia i rozprawy pod red. Piotra Duchlińskiego i Grzegorza Hołuba Publikacje ukazujące się w ramach serii Universum Philosophiae kierowane są do czytelnika zainteresowanego refleksją filozoficzną na poziomie akademickim. Celem serii jest nade wszystko prezentacja badań naukowych pracowników Instytutu Filozofii Akademii Ignatianum w Krakowie.
3 18 c Akademia Ignatianum, 2011 ul. Kopernika Kraków tel fax wydawnictwo@ignatianum.edu.pl Recenzenci: Prof. dr hab. Jerzy Perzanowski Dr hab. prof. US Tadeusz Szubka Redakcja: Magdalena Jankosz Projekt okładki: Joanna Panasiewicz Skład: LATEX ISBN (Ignatianum) ISBN (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika KRAKÓW tel fax wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel fax handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ tel fax Drukarnia WAM ul. Kopernika Kraków
4 Spis treści Wprowadzenie O autorze Utrwalania przekonań i Jak uczynić nasze myśli jasnymi? Wstęp Wykazskrótów Rzeczywistość świadomość przekonanie Trzypostulatyrealizmupragmatycznego Charaktertranscendentnyrealizmupojęciowego DistinctioformalisDunsaSzkotawfilozofiiPeirce a Realizm,myśl,logika Metodologicznywymiarrealizmupragmatycznego Racjonalność,krytyka,metoda Rolaspołecznościwbadaniach Charakter wiedzy, świadomość, pojęcia intelektualne Odkrycienaukowe,fakt,wglądwrzeczywistość Realizmkosmologiczny Rzeczywistośćjestdynamiczna Sądylogicznearzeczywistość Doświadczenieaprzekonanie Doświadczeniejakoeksperyment Koncepcja priusinsensu Rozumizmysły Percepcjaaabdukcja Związekwiedzyzdanymizmysłowymi Regułapragmatyczna Onaturzeprzekonania Przekonanieametodanaukowa Kategoriemyśli Podziałkategorialny Opiskategoriimyśli Uniwersumdoświadczenia... 72
5 8 Spis treści Znak- reprezentamen i jego rola w powstawaniu przekonań Znaktriadyczny jednostkaelementarna Źródłapragmatycznejkoncepcjiznaku Znakustarożytnych Znakwpragmatyzmie Semioza,czyliprocesznakowy Strukturaznaku-reprezentamenu Podstawowadefinicjaznaku Dyskusjawokółpragmatycznejkoncepcjiznaku Terminologiawewnątrzznakowa Trójkątsemiotyczny Obiektbezpośredniiobiektdynamiczny Interpretant Klasyznakówiichwykładnia Znaktriadycznywświetlekategorii Klasyfikacjaznaków Znakiisemioza Myślenie,przekonanie,znak Myśleniejakoprzezwyciężaniewątpliwości Odruchyinstynktowepodstawądlarozumowania Od żywejwątpliwości dospokojuumysłu Myśleniejakodziałanienaznakach Wnioskowanielogiczne Dedukcja Indukcja Abdukcja,retrodukcja,stawianiehipotez Przykładodkrycianaukowego Wieloznacznościarozumowania Naukowa metoda utrwalania przekonań Nowezestawieniemetodutrwalaniaprzekonań Dyskusjawokółpogrupowaniametod Próbauchwyceniaracjipodziału Kryterium hipotezynaukowej Uściślenieinowapropozycja Metodypierwszościowe Metodauporu Metodaautorytetuspontanicznego Metodydrugościowe Metodaaprioryczna Metodaautorytetudemokratycznego...149
6 Spis treści 9 Metodytrzeciościowe Wprowadzenie Abdukcja racjonalnynamysł Dedukcja wnioskowaniewoparciuoschemat Indukcja porównywanie przewidywań z obserwacjami Przekonanie argumentczyargumentacja? Utrwalanieprzekonańarozumowanie ParadoksZenonaadziałanie Uznanieprzekonania Międzyfundacjonalizmemasceptycyzmem Pierwsze zasady jako immanentna struktura aktu poznania Tezaopoznawalnościrzeczyrealnych Przekonanieodstronyarchitekturynauk Filozofiapierwsza.Faneroskopiaimatematyka Naukinormatywne.Logika,etyka,estetyka Ontologiaimetafizykiszczegółowe Zakończenie Przekonaniewarunkowanedoświadczeniem Społeczny,publicznycharakterprzekonania Przekonaniearzeczywistość Literaturacytowana Indeks...217
7 Wprowadzenie O autorze Utrwalania przekonań i Jak uczynić nasze myśli jasnymi? Charles Sanders Peirce ( ) urodził się w rodzinie o angielskim rodowodzie, która osiedliła się w Cambridge, wówczas małym, 8-tysięcznym miasteczku uniwersyteckim, z najstarszą uczelnią Nowej Anglii, Uniwersytetem Harvarda. Na tej uczelni Benjamin Peirce, jego ojciec, był znanym profesorem matematyki i astronomii. Wychowanie Charlesa miało w konsekwencji wiele wspólnegoztreningiemintelektualnym,odwczesnychjegolat 1. Charles cierpiał na neuralgię trójdzielną, co po części tłumaczy jegoekscentryczneiwybuchowezachowania 2.Podstawowąformację naukową uzyskał na rodzimym uniwersytecie i tam też, wroku1863,zdobyłspecjalizacjęzchemii 3.Nieposzedłwślady ojca. W latach oraz poprowadził tu jedynie wykładnatematlogikibadańnaukowych.od1879do1884roku był związany, znów na krótko, z Uniwersytetem Johna Hopkinsa wbaltimore.miałniewątpliweosiągnięciawlogicesymbolicznej 4. Powstała wówczas jego logika relacji i rachunek kwantyfikatorów; wprowadził do logiki metody matrycowe i wskazał pełny funktor logiczny, znany w Polsce pod nazwą funkcji Łukasiewicza. 1 Istnieje duże podobieństwo między relacją z ojcem Charlesa oraz J.S. Milla, twórcy kanonów indukcji. Por. J. Brent, C.S. Peirce. A Life, Indiana Univ. Press, Bloomington i Indianapolis 1993, s Tamże,s Niebyłaznanawówczasmetodaleczenianerwobólu twarzy, dlatego stosowano zwykle środki uśmierzające, takie jak eter etylowy czy opium. 3 Por.tamże,s Tamże,s.128.
8 12 Wprowadzenie W roku 1903 okazjonalnie umożliwiono mu przedstawienie pragmatyzmu na Uniwersytecie Harvarda. Stało się to możliwe dzięki wpływom profesora psychologii i filozofii Williama Jamesa, jego dozgonnego przyjaciela. Przez trzydzieści lat pracował w służbach nadzoru U.S. Coast and Geodesic( ), gdzie chlebem powszednim była praca eksperymentalna i laboratoryjna. Miał stąd dostęp do badań naukowych prowadzonych w innych ośrodkach, przede wszystkim w Europie. Kilka lat spędzonych w obserwatorium astronomicznym Uniwersytetu Harvarda ( ) zaowocowało publikacją Photometric Researches (1878). Małżeństwo Peirce a z Harriet M. Fay zakończyło się rozwodem w1883roku.związałsięnastępniezdużomłodsząodsiebie kobietą, której pochodzenie pozostaje do dziś tajemnicą. W latach był na pełnym etacie w Coast Survey, a jego zarobki, przez kilka lat w tym okresie, należały do najwyższychwkraju 5.Fortunajednaksięzmieniła.Pośmierci ojca, który był jednocześnie jego protektorem i inspiratorem, i rozwodzie z żoną wszedł w konflikt ze środowiskiem akademickim i towarzyskim Baltimore. Przeciwstawił mu się stanowczo bardzo wpływowy astronom i matematyk Simon Newcomb, profesor tegoż uniwersytetu, którego do końca życia uważał niesłusznie za przyjaciela 6.NewcombniepotrafiłocenićwartościpracPeirce a 7 i dzięki swoim wpływom doprowadził do zablokowania wszelkich grantównajegobadania 8. Peirce w 1887 roku osiadł na farmie w okolicach Milford w Pennsylwanii, gdzie do końca życia prowadził badania logiczne i semiotyczne. W skrajnie trudnej sytuacji finansowej wspierał go wspomniany przyjaciel, W. James, za sprawą którego pragmatyzm Peirce a przerodził się w ruch pragmatyczny. Z polskich logików prace Peirce a cenili Jan Łukasiewicz oraz Alfred Tarski. Na gruncie semiotyki myśl Peirce a oddziałała za sprawą Charlesa K. Ogdena oraz Charlesa Morrisa, a później 5 Tamże,s S.NewcombprzyjaźniłsięzBenjaminem,ojcemCharlesa. 7 PeirceznalazłwtymczasieuznaniejedynieuEuropejczyków,Anglika J. Venna i Niemca E. Schroedera, uważanych za kontynuatorów prac G. Boole a. 8 Tamże,s.152.
9 Wprowadzenie 13 również dzięki Maxowi Bensemu. W ruchu pragmatycznym, który wyrósł z inspiracji Peirce a, pragmatyzm przyjął różne postacie u W. Jamesa, Johna Deweya, Josiah Royce a oraz Clarenca Irvinga Lewisa. Sam Peirce z czasem zaczął używać dla swojej oryginalnej koncepcji nazwy pragmatycyzm. Wstęp Obecna praca jest wynikiem badań nad Peirce a koncepcją przekonania. Pragmatyczna koncepcja przekonania zasługuje na uwagę z kilku względów. Przede wszystkim wypełnia ona lukę pozostawioną przez logicystykę. Zarówno dla C. Morrisa(który zdefiniował semiotykę jako trójkę syntaktyka semantyka pragmatyka ), jak i dla Bertranda Russella(atomizm logiczny), Ludwiga Wittgensteina czy A. Tarskiego (semantyczna teoria prawdy) punktem wyjścia jest logika. Dla Peirce a przeciwnie. Uważał on bowiem, że gdy stawia się problem logiczny, to: myśl pojawiająca się w danym momencie pokaże, że rozmaitość faktów jest już przyjęta (CP 5.369, 1877). I konsekwentnie, gdy nie mamy do czynienia z faktami w sensie istotowym, a nie jedynie hume owskim, to niemożliwe jest postawienie problemu logicznego w ogóle. Peirce a interesuje właśnie fundacja logiki. Dla Peirce a, w odróżnieniu od wspomnianych autorów, logika była częścią nauki o znaku, tj. semiotyki (semeiotic), a badanie rozumowań sprawdzaniem poprawności działań na znakach. Semiotykę dzielił, podobnie jak w tradycji scholastycznej, na: gramatykę spekulatywną, logikę właściwą i logikę obiektywną (metodeutykę bądź retorykę). Termin znak musiał być przy tym dobrze określony, gdyż jego potoczne użycie nie pozwala na właściwe analizy. Od Dunsa Szkota Peirce przejął ideę różnicy formalnej z podstawą po stronie rzeczy (distinctio formalis a parte rei), która mówi o możliwości wiedzy uprzedniej w stosunku do empirii. Problem ten Immanuel Kant sformułował pod nazwą tak zwanych sądów syntetycznych a priori. W proponowanej przez teorię pragmatyczną koncepcji przekonania ważne miejsce zajmują metody utrwalania przekonań. W artykułach z 1877 roku Utrwalanie przekonań oraz z 1878 roku,jak uczynić nasze myśli jasnymi? Peirce przedstawił cztery
10 14 Wprowadzenie metody utrwalania przekonań(metoda uporu, autorytetu, aprioryczna, naukowa). Wśród badaczy zagadnienia panuje zgodność co do tego, że trudno jest uchwycić rację ich uporządkowania. W niniejszej pracy postulujemy więc wprowadzenie poprawki do oryginalnej prezentacji wspomnianych metod, polegającej na rozróżnieniu w metodzie autorytetu dwóch metod, które potocznie są oddawane za pomocą wyrażeń: autorytetu siły (które odpowiadałoby autorytetowi spontanicznemu) oraz siły autorytetu (które odpowiadałoby autorytetowi demokratycznemu). Rozróżnienie to pozwala na uporządkowanie metod według klucza kategorii, nieobecnego w tym artykule. W Polsce oprócz tłumaczeń wspomnianych dwu artykułów Peirce a pojawiały się publikacje i przekłady służące rozpowszechnianiu idei nurtu pragmatycznego. Nie sposób nie wspomnieć tu o Hannie Buczyńskiej-Garewicz, Tomaszu Komendzińskim, Andrzeju J. Nowaku, Ryszardzie Mirku czy Piotrze Gutowskim. Powstało również kilka prac z zakresu teorii znaku triadycznego według Peirce a (A.J. Nowak, T. Komendziński). Nie są to jednak prace dotyczące logiki przekonań, która jest związana z koncepcją znaku triadycznego. W niniejszej pracy zamierzamy właśnie wypełnić tę lukę, połączyć różne dziedziny peirce owskich badań w spójnej koncepcji przekonania. Część Rzeczywistość świadomość przekonanie dotyczy ramy ontologiczno-logicznej prowadzonych badań. Podzielona jest ona na dwa rozdziały. Rozdział Trzy postulaty realizmu pragmatycznego wprowadza w realizm pojęciowy Peirce a. Jego główne założenia to: 1) transcendentny charakter myśli, która uzgadnia się z pojęciami intelektualnymi powiązanymi z nawykami w formie przekonań, 2) samokorygująca się metoda oraz 3) istnienie kresu badań, który jest progiem rozumienia. Wgląd w rzeczywistość, niewątpliwie możliwy do osiągnięcia, wymaga jednak metodycznego wsparcia oraz pewnej społeczności badaczy. Poznawanie ma charakter dyskursywny, a nie intuicyjny, i podlega krytyce, co dziś wyraża się wymogiem intersubiektywnej komunikowalności. Rolą semiotyki jest zagwarantowanie trwałości przekonań odpowiadających rzeczywistemu wglądowi. Rozdział Doświadczenie a przekonanie przedstawia podstawy peirce owskiej epistemologii i ontologii. Peirce, z zawodu chemik
11 Wprowadzenie 15 eksperymentator, podkreśla myślowy charakter doświadczeń. Są to eksperymenty myślowe przeprowadzane w laboratorium, otwarte na falsyfikację(fallibilizm) i korektę, w których kluczową rolę odgrywa abdukcja, stawianie hipotez, czyli uzgadnianie rozumienia z dostępnymi danymi. Myślenie bowiem to rozważny, samostanowiony proces myślowy, którego kresem właściwym jest ustalenie przekonania. Utrwalone przekonanie zaś to nawyk. Prawdziwe przekonanie, w ujęciu Peirce a, to przekonanie niezagrożone przez żywą wątpliwość, tj. mającą podstawę w rzeczywistości. Stąd podstawowym wysiłkiem winno być eliminowanie błędów, zarówno postępowania badawczego, jak również fundacji sądów. Badania nad podstawami poznania prowadzą do swoistej ontologii i fenomenologii. Jej fundamentem jest wydzielenie w uniwersum kategorii faneronów(resp. fenomenów), czyli przedmiotów myśli. Są to trzy nieredukowalne względem siebie kategorie: jakości(pierwszość), relacji(drugość) i reprezentacji(trzeciość), odpowiadające trzem sposobom istnienia: 1) bez związku, 2) w związku przyczynowym, 3) w związku inteligibilnym. Część Znak-reprezentamen i jego rola w powstawaniu przekonań wprowadza w semiotykę Peirce a z zastosowaniami epistemicznymi. Rozdział Znak triadyczny jednostka elementarna prezentuje dyskusję oryginalnej semiotyki Peirce a na tle semiotyki stoików z komentarzami Izydory Dąmbskiej. Rozdział Myślenie, przekonanie, znak ukazuje to pierwsze jako przekształcanie znaków, zainicjowane podważeniem dotychczasowego przekonania przez sprzeczny fakt rzeczywisty; działanie ustaje z chwilą ustalenia nowego przekonania. Proces ten daje się zwykle opisać jako forma wnioskowania dedukcyjnego, abdukcyjnego, bądź indukcyjnego czy ich złożenie. Omówiony jest też krótko, z wykorzystaniem przykładów, problem wieloznaczności, istotny dla poprawności działań na znakach. Część Naukowa metoda utrwalania przekonań obejmuje 1) zestawienie metod utrwalania przekonań, 2) rozważania odnoszące się do problemu logicznego argument czy argumentacja oraz problemu epistemicznego między fundacjonalizmem a sceptycyzmem, ze względu na status przekonań, a także 3) teoretyczne ramy wyznaczone przez współzależność naukowego poznania w podstawowych dziedzinach wiedzy filozoficznej.
12 16 Wprowadzenie Bez wątpienia, Peirce nie oferuje w swoim pismach jasnego ujęcia koncepcji przekonania, a jego poglądy, ewoluujące w ciągu całego życia, nie wydają się prowadzić do wyraźnej konkluzji. Niemniej jednak pozostaje autorem inspirującym, który pozostawił trwałe osiągnięcia na gruncie logiki symbolicznej i semiotyki. Metoda hermeneutyczna, którą zastosowaliśmy w tej pracy, miała na celu, w zgodzie z jego własną wskazówką metodyczną, ukazanie koncepcji przekonania, którą można by uzgodnić z dostępnymi stwierdzeniami samego Peirce a, jak również jego komentatorów. Stąd właśnie temat jest traktowany z tak różnych punktów widzenia. Z pewnością nie sposób było ustrzec się niedopowiedzeń czy niejasności, ale ufamy, że nie stanie to na przeszkodzie w zrozumieniu zasadniczej myśli tej pracy: koncepcji przekonania w ujęciu semiotyczno-pragmatycznym.
13 Trzy postulaty realizmu pragmatycznego Charakter transcendentny realizmu pojęciowego Distinctio formalis Dunsa Szkota w filozofii Peirce a Pragmatyczna koncepcja przekonania Charlesa Peirce a została wypracowana na gruncie semiotyki, w której skład wchodzi logika, o czym powiemy szerzej w dalszej części pracy. Temat przekonań wiąże ściśle zagadnienia ontologiczne z logicznymi za sprawą kategorii reprezentacji oraz jej związku z rzeczywistością. Zagadnienia ontologiczne od logicznych odróżnia zasadniczo właśnie istnienie tych pierwszych w taki sposób, że możemy mówić, z jednej strony, o czymś, co jest niezależne od myślenia w ogóle, a w szczególności od myślenia o tym czymś, czyli o przedmiocie, z drugiej zaś strony o treściach myśli. Chodzi o rozróżnienie formalne, dzięki któremu możliwa jest analiza myśli i niejako oddzielnie określenie ich statusu ontologicznego. Wokół statusu ontologicznego treści myśli toczona była w średniowieczu (XII XIV wiek) debata, znana jako spór o powszechniki, uniwersalia. Przyjmuje się, że autorami dwóch znaczących realistycznych doktryn i rozstrzygnięć byli dominikanin Tomasz z Akwinu oraz franciszkanin Duns Szkot, którego uczeń, również franciszkanin, Wilhelm Ockham, był już piewcą nominalizmu. Peirce czuł się dłużnikiem Dunsa Szkota, który pierwszy podjął interesujące go tematy. Peirce pisał: Nazywając siebie szkotystą, autor nie twierdzi, że wraca do ogólnego spojrzenia, panującego przed sześciuset laty. Uważa on jedynie, że zagadnienie metafizyczne, przy którym[duns] Szkot przede wszystkim obstawał i które od tamtej pory zostało zarzucone, jest bardzo
14 22 Rzeczywistość świadomość przekonanie istotnym zagadnieniem, ściśle związanym z tym, przy czym trzeba obstawaćdzisiaj 1. Chodzi oczywiście o obronę realizmu treści myśli. W innym miejscu Peirce dodawał: Duns Szkot wniósł duży wkład do językalogiki;jemuzawdzięczamysłoworzeczywistość(ang. reality) 2.Różnicamiędzydwomaśredniowiecznymidoktrynami realistycznymi, Akwinaty oraz Szkota, polegała m.in. na sposobie traktowania treści umysłu i jest wyraźnie dostrzegalna jako charakterystyczne dla każdego z tych filozofów distinctio. O ile Tomasz z Akwinu mówi o distinctio rationis lub różnicy logicznej nazywanej też wirtualną, to u Dunsa Szkota występujedistinctioformalisaparterei,czyliróżnicaformalna zpodstawąpostronierzeczy.szkotystycznadistinctioodnosi się do formalitates, zrozumiałych, inteligibilnych form ujmowanych przez umysł. Przyjmiemy w tej materii uwagi Allana B. Woltera, który wyjaśnia: W samej rzeczy muszą być jakieś formalitates (gdzie forma jest pojmowana jako obiektywna podstawa dla pojęcia, a mała forma lub wygląd jako zrozumiały aspekt lub cecha rzeczy, który jest czymś mniejniżcałkowiciezrozumiałatreśćrzeczy) 3. PojęcieróżnicyformalnejznaliPierreJ.Olivi,Bonawentura i inni myśliciele franciszkańscy, ale zostało ono upowszechnione przez Dunsa Szkota, który uczynił z niego ważny element swojej doktryny metafizycznej. Powstało ono na przedłużeniu badań nad różnicą logiczną, czyli wirtualną, oraz różnicą konceptualną zpodstawąwrzeczy.różnicaformalnadunsaszkotaodnosi siędotego,coaktualne itowłaśnieróżnijąodpozostałych.nie można jej pojmować bez szkotystycznej zasady ujednostkowienia, tj. haecceitas. Copleston wyjaśnia: 1 Collected Papers of C.S. Peirce, t. 1 8, C. Hartshorne, P. Weiss, A.W. Burks(red.), Harward University Press, Cambridge, Mass Dalej jako CP tom.paragraf, rok. The Essence of Reasoning: CP 4.50, Kursywą dany jest tytuł książki, rozdziału bądź artykułu, do którego należy dany paragraf CP. 2 TheEssenceofReasoning:CP4.28, A.B.Wolter(opr.), DunsScotus,John,[w:] TheEncyclopedia of Philosophy, P. Edwards(red.), Collier-Macmillan, New York London 1967, t.2,s.430.
15 Trzy postulaty realizmu pragmatycznego 23 Dlaczego Duns Szkot przyjmował istnienie takiej różnicy formalnej, i czemu nie nazwał jej distinctio rationis cum fundamento in re? Ostateczną racją było to, że różnica taka miała być nie tylko uzasadniona, ale też wymagana zarówno przez samą naturę wiedzy, jak i naturę jej przedmiotu. [...] jeśli umysł byłby przymuszony uznać różnicę w przedmiocie[poznania], tzn. gdyby nie tyle po prostu tworzył czynnie różnicę w przedmiocie[poznania], lecz doświadczał jej narzucenia, różnica nie byłaby mówiąc prosto różnicą mentalną, i podstawa tego rozróżnienia w umyśle musiałaby być różnicą realną wprzedmiocie(poznania) 4. W powyższym ujęciu treść myśli zyskiwała autonomię wobec rzeczywistości transcendentnej, a umysł nie był przymuszany do konstatacji dotyczących przedmiotów w akcie wglądu w rzeczywistość. Patrząc przez pryzmat distinctio formalis, można powiedzieć, że nauka zyskiwała w ten sposób nową, alternatywną podstawę właśnie w umyśle, nie zaś w rzeczywistości pozaumysłowej jak w przypadku distinctio rationis cum fundamento in re. Zdaniem Jeffa Grace a, Peirce wypracował swój system filozoficzny w oparciu o inspirację szkotystyczną distinctio, niemniejjednakjegoteoriazdziwiłabysamegoszkota 5.Podobnego zdania jest Burch, który utrzymuje, że należy mówić raczej opeirce awłasnejwersjiszkotyzmulubrealizmuszkotystycznego 6. To prawda, że Peirce faktycznie nie kontynuował prac żadnego z wielkich filozofów, których dzieła dogłębnie studiował. Niemniej jednak, jak sam wyznaje: czytał i głęboko zastanawiał się nad wszystkimi wielkimi systemami; nigdy nie będąc zadowolonym, dopókiniestałsięzdolnymyślećonichtak,jakmyślelionichich obrońcy 7. 4 F.Copleston,AHistoryofPhilosophy,t.2:MediaevalPhilosophy,cz.II: AlberttheGreattoDunsScotus,ImageBooks,NewYork1962,s Por. F. Copleston, Historia filozofii, t. 2: Od Augustyna do Szkota, S. Zalewski (tłum.), IW PAX, Warszawa 2004, s J.Grace,TheRealismofJohnDunsScotusinthePhilosophyofCharles Peirce, Berkeley, California 2000, URL=< 6 Realizmtenstoiwopozycjidonominalizmuobecnegownauceprzełomu XIX i XX wieku. Por. R. Burch, Charles Sanders Peirce, [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy, E.N. Zalta(red.), URL=< stanford.edu/archives/fall2006/entries/peirce/>. O związku Peirce a z tradycją szkotystyczną por. np. R.F. Almeder, Peirce s Pragmatism and Scotistic Realism, Transactions, Zima 1973, Zagadnienia 1, PrinciplesofPhilosophy:CP1.3,1897.
16 24 Rzeczywistość świadomość przekonanie Przyjęcie za punkt wyjścia tego, co, powiedzmy tak: szkotystycznie aktualne, dawało dobrą podstawę do wprzęgnięcia nauki do weryfikacji reprezentacji przedmiotów rzeczywistych. Pozwalało zatem,jaksądziłpeirce,nasprzęgnięcielogikiinaukirazem 8.Dla Peirce a to, co aktualne, miało być powszechnikiem, jak o tym powiemy później, w myśl filozofii Dunsa Szkota, który bronił realizmu z pozycji ujednostkowienia. To, co aktualne, fakt w sensie mocnym, bo pojętym normatywnie(o czym w następnym rozdziale w rozważaniach nad koncepcję doświadczenia), wyjaśnia to, co możliwe w zaistnieniu, oraz to, co jest generalną zasadą na gruncie fizykalnym. Realizm, myśl, logika Peirce utrzymywał, że istnieje rzeczywistość niezależna od partykularnych punktówwidzenia badaczy, uczonych 9. Termin niezależna można tu rozumieć przynajmniej na dwa sposoby. Po pierwsze, jako rzeczywistość niezależną od myśli, z którą jednak można uzgodnić myślenie, lub po drugie, jako rzeczywistość niezależną i z zasady niepoznawalną, tak że takiego uzgodnienia nie sposób uzyskać. Scholastyczna definicja prawdy jako adequatio rei et intellectus współbrzmiała, przynajmniej literalnie, z pierwszym sposobem rozumienia tej niezależności. Rzecz sama w sobie Kanta, przy dodatkowo przyjętej perspektywie transcendentalnej, była bliższa drugiemu. Peirce, przejmując kategorie Kanta, o czym będzie jeszcze mowa, próbuje wypracować stanowisko godzące obie pozycje. Pozostaje jednak, o czym nie wolno zapominać, na gruncie fizykalnym rozumienia rzeczywistości. W recenzji Dzieł George a Berkeleya Peirce pisał: Gdzie należy szukać tego, co rzeczywiste, rzeczy niezależnej od naszego myśleniaoniej?musionaistnieć,gdyżmawpływnanaszeopinie; 8 Thus,inbrief,myphilosophymaybedescribedastheattemptof a physicist to make such conjecture as to the constitution of the universe asthemethodsofsciencemaypermit,withtheaidofallthathasbeendone by previous philosophers. Principles of Philosophy: CP 1.7, Por.C.Hausman,D.R.Anderson,TheTelosofPeirce srealism:some Comments on Margolis s The Passing of Peirce s Realism, Transactions, Jesień 1994, Zagadnienia 4, , s Por. C. de Waal, The Real Issue Between Nominalism and Realism, Peirce and Berkeley Reconsidered, Transactions, Lato 1996, Zagadnienia 3, , s
17 Trzy postulaty realizmu pragmatycznego 25 zatemistniejecoś,cowpływananaszemyśliiniejestichtworem. Prawdą jest, że nic, oprócz myśli, nie jest nam bezpośrednio dane. Myśli te jednak są powodowane wrażeniami zmysłowymi, i te z kolei są wymuszone przez coś poza umysłem. Rzecz pozaumysłowa, która jest bezpośrednim źródłem wrażeń, a poprzez nie myśli, ponieważ jest [właśnie] poza umysłem, jest niezależna od naszego myślenia o niej, czylimówiąckrótko:jestrzeczywista 10. Myśl, jak utrzymywał Peirce, pojawia się ze względu na oddziaływanie pozaumysłowe, oddziaływanie czegoś, na co nie mamy wpływu, czego w żaden sposób nie możemy mieć lub uznawać za swoje. O rzeczywistym charakterze myśli decyduje ta właśnieniezależność 11.Stwierdzeniejednak,żerzeczywistymjest to, co jest niezależne od myślenia, nie oznacza jeszcze wyjaśnienia, jak możliwe jest poznanie w ogóle. Będąc pod wpływem polemiki z nominalizmem obecnym wnauceswojejepoki,peirceprzezterminrzeczywistyrozumiał również obiektywny, zgodnie z podziałem: subiektywny obiektywny. Termin rzeczywisty chronił jednak przed rozumieniem terminu obiektywny jako negacji tego, co jest czyjąśopiniąicokryjesięwwyrażeniu niesubiektywny. Zdaniem Peirce a, Nic oprócz myśli nie jest nam bezpośrednio dane, dlatego powie na innym miejscu: wiedzieć co się myśli, panować nad znaczeniem słów oto warunek i podstawa twórczego myślenia 12.Wtymprostymstwierdzeniuzawierasięjednakwiele zagadnień, jak na przykład: 1) rozróżnienie, które znał już Sokrates wiedzieć i wiedzieć, że się wie; 2) zrozumiała, inteligibilna treść myśli; 3) odniesienie do wrażeń zmysłowych i konceptualizacja; 4) reprezentacja przedmiotu oddziaływania; 5) rodzaj kontroli nad procesem myśli, w tym również przechodzenie od tego, co się wie, do tego, czego się nie wie, czyli poprawne wyciąganie wniosków. Znajdą one właściwe miejsce w semiotyce Peirce a, czyli nauce o znaku triadycznym. 10 Fraser s Edition of the Works of George Berkeley: CP 8.12, C.S. Peirce, Wybór pism semiotycznych, H. Buczyńska-Garewicz (wybór), J.A. Nowak, R. Mirek i Z. Dyjas(tłum.), Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Warszawa 1997, s Por. B.G. Riley, Existence, Reality, and Objects of Knowledge, Transactions, Zima 1968, Zagadnienia 1, 34 49, s Jakuczynićnaszemyślijasnymi?:CP5.393,1877.C.S.Peirce,Wybór pism semiotycznych, dz. cyt., s. 76.
18 26 Rzeczywistość świadomość przekonanie Peirce, znając niemal na pamięć Krytykę czystego rozumu, musiał uwzględnić przestrogę Kanta: Jest więc rzeczą równie konieczną sprawić, by pojęcia nasze stały się zmysłowe[dołączyć do nich przedmiot występujący w naoczności PJ], jak uczynić, by dane naoczne stały się zrozumiałe[podporządkowanetympojęciom PJ] 13. Kant wypowiadał się tu z perspektywy ujmowania rzeczy, którą nazwał transcendentalną. Podobne konstatacje, przy zachowaniu klasycznej perspektywy oddziaływania rzeczy, znajdziemy u Arystotelesa, Akwinaty oraz Dunsa Szkota 14. Komentując wspomnianych autorów, F. Copleston wyjaśnia, że jeśli kwestię, jak sprawić, by dane naoczne stały się zrozumiałe, potraktujemy poważnie, to uznamy również, że czyste doświadczenie zmysłowe nie dostarcza nam poznania koniecznych związków ani właściwej uniwersalności 15. Na pomoc w poznaniu tych związków miała przyjść logika. Peirce z szacunkiem patrzył na Krytykę czystego rozumu, nie omieszkał jednak stwierdzić, że w studium tym Kant popełnił wiele błędów, z których najpoważniejszym było uznanie logiki tradycyjnej za już pewnie ustaloną logikę naukową. Pisał: Gdyby Kant wykonał całą niezbędną pracę, jakiej wymaga naukowe podejście tej metody, opóźniłby publikację Krytyki czystego rozumu co najmniej o wiek, co byłoby godne pożałowania. Budowa logiki na metodzie transcendentalnej byłaby całkowicie niezgodna z zasadami wyznawanymi przez Kanta. Przeciwnie, cała jego analiza krytyczna rozumienia opiera się, tak jak chciał, na logice naukowej, którą uważał za już trwale ustaloną. Jest to niezwykłe, że pomimo gigantycznego, 13 I.Kant,Krytykaczystegorozumu,R.Ingarden(tłum.),PWN,Kraków 1957,A51/B UArystotelesaczytamy: Niktbezpostrzeżeńzmysłowychniemoże niczego się nauczyć ani niczego pojąć (O duszy, 432a); pogląd ten występuje również w scholastyce. Tomasz z Akwinu utrzymywał na przykład: certumest(...)etsensuconstataliquamoveriinhocmundo (S.Th.I, q. 2, a. 3), podkreślając związek z potwierdzeniem przez zmysły, a Duns Szkot, stwierdzając: aliquod ens est effectibile (Op. Oxon. I, d. 2, q. 2, n. 11), zwracał uwagę na możliwość zaistnienia bytu albowiem w swoim najszerszym znaczeniu oznacza on po prostu to, co nie zawiera sprzeczności, to, co nie jest wewnętrznie niemożliwe. 15 Por.F.Copleston,AHistoryofPhilosophy,t.6:ModernPhilosophy, cz.ii:kant,newyork1964,s.69.por.f.copleston,historiafilozofii,t.6: OdWolffadoKanta,J.Łoziński(tłum.),IWPAX,Warszawa2005,s.244.
19 Trzy postulaty realizmu pragmatycznego 27 logicznego wysiłku włożonego w Krytykę czystego rozumu, i mimo jawnego przekonania Kanta, że jej wartość zależy od naukowej dokładności leżącej u jej podstaw formalnej logiki pierwszego rzędu, nie stworzył swojej doktryny bez znaczących śladów pośpiechu ipowierzchownościstudium 16. Peirce wiedział, że logika weszła na nowe tory dopiero za sprawą George a Boole a( ) i można powiedzieć, że mimo wielu zasadniczych odkryć w XX wieku nadal jeszcze pozostaje w stadium gruntownej ekspansji i rozwoju. Przypomnijmy, że według Peirce a, z jednej strony rzeczywistość pozaumysłowa, która oddziaływuje na umysł, jest niezależna od myślenia o przedmiotach tejże rzeczywistości, a zatem niefikcyjnych. Z drugiej strony jednak nie znaczy to, że przedmioty te nie mogą być treścią myśli w wyniku generalizacji. Stąd to, co rzeczywiste, jest u Peirce a tym, co prawdziwe. Prawda i rzeczywistość współistnieją ze sobą. Czytając Peirce a, powinniśmy pamiętać, że wypowiada się on z pozycji filozofii nauki, filozofii, która, jego zdaniem, wyznacza granice możliwości ludzkiego poznania. System filozoficzny Peirce a nie był też od razu realistyczny nawetjeślimyślimytuorealizmiefizykalnym wopozycji do nominalistycznego, ale stawał się takim z biegiem lat życia autora 17. Peirce zetknął się z pismami Dunsa Szkota około roku1867 lub1868. Towłaśniewtych latach zmieniłon na realistyczne swoje stanowisko w sprawie jakości (ang. qualia), którewcześniejbyłydlaniegoczystąfikcją 18.Gdzieśodroku1897 uznał ponadto 1) realność możliwości, które wraz z jakościami stały się podstawą pierwszej kategorii myśli, a także istnienie 2)rzeczywistychiobiektywnychpraw CriticalAnalysisoflogicalTheories:CP2.31, Por.S.Haack,ExtremeScholasticRealism:ItsRelevancetoPhilosophy of Science Today, Transactions, Zima 1992, Zagadnienia 1, Wroku1865Peircepisał: Jakości sąfikcją,[...]czerwoność jest niczym innym, tylko fikcją stworzoną dla potrzeb filozofowania; nie jest to[jednak] szkodliwe, jeśli pamięta się, że realizm scholastyczny, który je sugerował, jest fałszywy (W 1:307). 19 Por. J.F. Boler, Charles Peirce and Scholastic Realism, Univ. of Washington Press, Seattle 1963, s. 128.
Piotr Janik SJ. Koncepcja przekonania w ujęciu semiotyczno-pragmatycznym. Charles S. Peirce ( )
3 Piotr Janik SJ Koncepcja przekonania w ujęciu semiotyczno-pragmatycznym Charles S. Peirce (1839-1914) Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2011 Wprowadzenie O autorze Utrwalania przekonań i Jak
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii
EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,
Spór o poznawalność świata
ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.
Logika i semiotyka. Znak jest Triadą... Wykład III: (Charles Sanders Peirce)
Logika i semiotyka Wykład III: Znak jest Triadą... (Charles Sanders Peirce) Charles Sanders Peirce *1839, 1914 twórca pragmaty(cy)zmu i semiotyki inspiracje: Kant, Th. Reid krytyczna filozofia zdrowego
Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych
Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych 2 Podział dyscyplin filozoficznych Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych:
Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant
Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant 2011-10-01 Plan wykładu 1 Immanuel Kant - uwagi biograficzne 2 3 4 5 6 7 Immanuel Kant (1724-1804) Rysunek: Immanuel Kant - niemiecki filozof, całe życie
Nazwa. Wstęp do filozofii. Typ przedmiotu. Jednostka prowadząca Jednostka dla której przedmiot jest oferowany
Nazwa Kierunek Poz. kształcenia Jednostka prowadząca Jednostka dla której przedmiot jest oferowany Typ Opis Wstęp do filozofii kognitywistyka studia st. stacjonarne Wydział Filozofii i Socjologii, nstytut
Wstęp do logiki. Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża,
Prof. UAM, dr hab. Zbigniew Tworak Zakład Logiki i Metodologii Nauk Instytut Filozofii Wstęp do logiki Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża, kto poprawnie wnioskuje i uzasadnia
P L SJ A I W WAM K 2014
P L SJ E W WAM A I K 2014 Spis treści 1. O filozofii w ogóle......................... 13 1.1. O filozofii najogólniej...................... 14 1.2. Filozofia czy historia poglądów................ 16 1.3.
GWSP GIGI. Filozofia z aksjologią. dr Mieczysław Juda
GWSP Filozofia z aksjologią dr Mieczysław Juda GIGI Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm Hume a Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm
Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Wydział
Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Kierunek i poziom studiów: teologia, jednolite magisterskie Specjalność: teologia nauczycielska i ogólna Sylabus modułu: Filozofia logika i epistemologia (11-TS-12-FLEa)
SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA. 1. Człowiek poznający Poznanie naukowe... 16
SPIS TREŚCI P r z e d m o w a... 5 P r z e d m o w a do d r u g i e g o w y d a n i a... 7 P r z e d m o w a do t r z e c i e g o w y d a n i a... 9 P r z e d m o w a do c z w a r t e g o w y d a n i a...
Rodzaje argumentów za istnieniem Boga
Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Podział argumentów argument ontologiczny - w tym argumencie twierdzi się, że z samego pojęcia bytu doskonałego możemy wywnioskować to, że Bóg musi istnieć. argumenty
Tomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta. Pisma Humanistyczne 3,
Tomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta Pisma Humanistyczne 3, 137-143 2001 Tomasz D reinert ZAGADNIENIE RZECZY SAMEJ W SOBIE W TRANSCENDENTALIZMIE IMMANUELA
Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.
2010-10-01 Plan wykładu 1 Czym jest filozofia Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady 3 Metafizyka Ontologia Epistemologia
David Hume ( )
David Hume (1711-1776) Chciał być Newtonem nauk o człowieku. Uważał, że wszystkie nauki (oprócz matematyki i logiki), również filozofia, powinny kierować się metodą eksperymentalną, opartą na doświadczeniu.
DIETRICH VON HILDEBRAND CZYM JEST FILOZOFIA? Tłumaczenie. Paweł Mazanka Janusz Sidorek. Wydawnictwo WAM
DIETRICH VON HILDEBRAND CZYM JEST FILOZOFIA? Tłumaczenie Paweł Mazanka Janusz Sidorek Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści OD TŁUMACZY 9 Kim był Dietrich von Hildebrand? 9 Nawrócenie 12 Stosunek do
George Berkeley (1685-1753)
George Berkeley (1685-1753) Biskup Dublina Bezkompromisowy naukowiec i eksperymentator Niekonwencjonalny teoretyk poznania Zwalczał ateizm Propagował idee wyższego szkolnictwa w Ameryce Podstawą badań
ANDRZEJ L. ZACHARIASZ TEORIA POZNANIA JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA PRAWDY TEORETYCZNEJ
ANDRZEJ L. ZACHARIASZ TEORIA POZNANIA JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA PRAWDY TEORETYCZNEJ WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO RZESZÓW 2011 Recenzował prof. dr hab. TADEUSZ BUKSIŃSKI Opracowanie redakcyjne
Filozofia, ISE, Wykład V - Filozofia Eleatów.
2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii
Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87
Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 2006 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności
EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2012 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 2) Obszar standardów
Problem prawdy w działalności informacyjnej. Zarys problematyki.
Problem prawdy w działalności informacyjnej. Zarys problematyki. Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet Jagielloński Konferencja Bibliotekarz w świecie wartości, Wrocław,
Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza
Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza 2010-10-01 Plan wykładu 1 Krytyka nauk w Rozprawie o metodzie 2 Zasady metody Kryteria prawdziwości 3 Rola argumentów sceptycznych Argumenty sceptyczne
EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0
Filozofia przyrody - Filozofia Eleatów i Demokryta
5 lutego 2012 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 4 Materializm Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej
ZAGADNIENIA NA KOLOKWIA
ZAGADNIENIA NA KOLOKWIA RACJONALIZM XVII WIEKU [COPLESTON] A. KARTEZJUSZ: 1. metoda matematyczna i) cel metody ii) 4 reguły iii) na czym polega matematyczność metody 2. wątpienie metodyczne i) cel wątpienia
Metodologia prowadzenia badań naukowych Semiotyka, Argumentacja
Semiotyka, Argumentacja Grupa L3 3 grudnia 2009 Zarys Semiotyka Zarys Semiotyka SEMIOTYKA Semiotyka charakterystyka i działy Semiotyka charakterystyka i działy 1. Semiotyka Semiotyka charakterystyka i
KARTA KURSU. Odnowa Biologiczna
KARTA KURSU Odnowa Biologiczna Nazwa Nazwa w j. ang. Metodologia nauk przyrodniczych Methodology of the natural science Kod Punktacja ECTS* 2.0 Koordynator Dr hab. Alicja Walosik Zespół dydaktyczny Dr
5. Rozważania o pojęciu wiedzy. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016
5. Rozważania o pojęciu wiedzy Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Wiedza przez znajomość [by acquaintance] i wiedza przez opis Na początek
Sylabus dla przedmiotu Logika i ogólna metodologia nauk
Sylabus dla przedmiotu Logika i ogólna metodologia nauk 1. Definicja pojęcia logika Wprowadzenie w tematykę przedmiotu (szkic czym jest logika, jak należy ją rozumieć, przedmiot logiki, podział logika
POJECIE BYTU I NICOŚCI W TEORII KWANTOWEJ A
POJECIE BYTU I NICOŚCI W TEORII KWANTOWEJ A RZECZYWISTOŚĆ Wiesław M. Macek Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa; Centrum Badań Kosmicznych,
EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2014/2015
EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 204/205 FORMUŁA DO 204 ( STARA MATURA ) FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ MFI-R MAJ 205 Uwaga: Akceptowane są wszystkie odpowiedzi merytorycznie
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku SYLABUS NA CYKL KSZTAŁCENIA 2014-2016
Załącznik Nr 1 do Uchwały Senatu AWFiS w Gdańsku Nr 16 z dnia 27 kwietnia 2012 roku Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku SYLABUS NA CYKL KSZTAŁCENIA 2014-2016 Jednostka Organizacyjna: Rodzaj
Dialektycy i antydialektycy. Filozofia XI w.
Dialektycy i antydialektycy Filozofia XI w. Stanowiska Odrodzenie filozofii w XI w. rozpoczęło się od postawienia pytania o to, jak możemy poznać prawdy wiary. Czy możemy je w pełni zrozumieć przy pomocy
Liczba godzin Punkty ECTS Sposób zaliczenia. ćwiczenia 15 zaliczenie z oceną
Wydział: Prawo i Administracja Nazwa kierunku kształcenia: Prawo Rodzaj przedmiotu: podstawowy Opiekun: prof. dr hab. Kazimierz Pawłowski Poziom studiów (I lub II stopnia): Jednolite magisterskie Tryb
Mieczysław Gogacz. Przedmowa
1 Mieczysław Gogacz Przedmowa Książka jest prezentacją krótkich opracowań poglądów i przytoczonych tekstów św. Tomasza z Akwinu. Poglądy są ułożone w zespoły nauk filozoficznych, wyjaśniających, kim jest
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja Wykład 1 Wprowadzenie do problemu reprezentacji Andrzej Klawiter http://www.amu.edu.pl/~klawiter klawiter@amu.edu.pl Pojęcie reprezentacji (1) Słowo 'reprezentacja'
Filozofia I stopień. Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia dla kierunku Filozofia dla I stopnia studiów
Załącznik nr 1 do Uchwały Nr 49/2015 Senatu UKSW z dnia 23 kwietnia 2015 r. Filozofia I stopień Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia dla kierunku Filozofia dla I stopnia
ćwiczenia 15 zaliczenie z oceną
Wydział: Prawo i Administracja Nazwa kierunku kształcenia: Prawo Rodzaj przedmiotu: podstawowy Opiekun: prof. dr hab. Kazimierz Pawłowski Poziom studiów (I lub II stopnia): Jednolite magisterskie Tryb
Semiotyka logiczna (1)
Semiotyka logiczna (1) Jerzy Pogonowski Zakład Logiki Stosowanej UAM www.logic.amu.edu.pl pogon@amu.edu.pl Wprowadzenie Jerzy Pogonowski (MEG) Semiotyka logiczna (1) Wprowadzenie 1 / 14 Plan wykładu: semestr
Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI
Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI Filozofia INFORMATYKA Metodologia Czym jest FILOZOFIA? (objaśnienie ogólne) Filozofią nazywa się Ogół rozmyślań, nie zawsze naukowych, nad naturą człowieka,
Logika stosowana. Ćwiczenia Wnioskowanie przez abdukcję. Marcin Szczuka. Instytut Matematyki, Uniwersytet Warszawski
Logika stosowana Ćwiczenia Wnioskowanie przez abdukcję Marcin Szczuka Instytut Matematyki, Uniwersytet Warszawski Wykład fakultatywny w semestrze zimowym 2013/2014 Marcin Szczuka (MIMUW) Logika stosowana
Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI
Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI Filozofia INFORMATYKA Metodologia Wykład 1. Wprowadzenie. Filozofia, metodologia, informatyka Czym jest FILOZOFIA? (objaśnienie ogólne) Filozofią nazywa się
EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 2 Zadanie 1. (0 4) Obszar standardów Opis wymagań Znajomość i rozumienie
Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu.
Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. Układ graficzny CKE 2013 KOD UZUPEŁNIA ZDAJĄCY PESEL Miejsce na naklejkę z kodem EGZAMIN MATURALNY Z FILOZOFII POZIOM ROZSZERZONY
Ontologie, czyli o inteligentnych danych
1 Ontologie, czyli o inteligentnych danych Bożena Deka Andrzej Tolarczyk PLAN 2 1. Korzenie filozoficzne 2. Ontologia w informatyce Ontologie a bazy danych Sieć Semantyczna Inteligentne dane 3. Zastosowania
Sylabus LICZBA GODZIN. Treści merytoryczne przedmiotu
Sylabus Nazwa Przedmiotu: Teoria bytu (ontologia) Typ przedmiotu: obligatoryjny Poziom przedmiotu: zaawansowany rok studiów, semestr: I rok, semestr II; II rok, semestr I (studia filozoficzne I stopnia)
3. Spór o uniwersalia. Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016
3. Spór o uniwersalia Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Nieco semiotyki nazwa napis lub dźwięk pojęcie znaczenie nazwy desygnat nazwy każdy
ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych
ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych O CO CHODZI W TYM ARGUMENCIE Argument ten ma pokazać, że istnieje zewnętrzna przyczyna wszechświata o naturze wyższej niż wszystko, co
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja Wykład 1 Wprowadzenie do problemu reprezentacji Andrzej Klawiter http://www.amu.edu.pl/~klawiter klawiter@amu.edu.pl Źródło pojęcia reprezentacji Słowo 'reprezentacja'
STUDIA PODYPLOMOWE FILOZOFII I ETYKI
Załącznik nr 1 do Uchwały nr /2012 Senatu UKSW z dnia 25 września 2012 r. STUDIA PODYPLOMOWE FILOZOFII I ETYKI Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia Nazwa kierunku studiów
Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk
Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk 10 października 2009 Plan wykładu Czym jest filozofia 1 Czym jest filozofia 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Znaczenie
Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna
Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna 2009-09-04 Plan wykładu 1 Jońska filozofia przyrody - wprowadzenie 2 3 Jońska filozofia przyrody - problematyka Centralna problematyka filozofii
Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu.
Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. Układ graficzny CKE 2013 KOD UZUPEŁNIA ZDAJĄCY PESEL Miejsce na naklejkę z kodem EGZAMIN MATURALNY Z FILOZOFII POZIOM ROZSZERZONY
PEIRCE OWSKA ŚCIEŻKA PRAGMATYZMU
HUMANISTYKA I PRZYRODOZNAWSTWO 23 Olsztyn 2017 PEIRCE OWSKA ŚCIEŻKA PRAGMATYZMU Sergiusz Tokariew, Charles Sanders Peirce. Między logiką a metafizyką, Universitas, Kraków 2017, ss. 236. Myśl Charlesa Sandersa
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU POWSTANIE UNIWERSYTETÓW Najwcześniej powstają dwa uniwersytety: Sorbona - Paryż Oxford Uniwersytety zostają zorganizowane na wzór struktury cechowej, w której
Filozofia, Socjologia, Wykład II - Podział filozofii. Filozofia archaiczna
Filozofia, Socjologia, Wykład II - Podział filozofii. Filozofia archaiczna 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych Metafizyka Ontologia Epistemologia Logika Etyka Estetyka
Co to jest znaczenie? Współczesne koncepcje znaczenia i najważn. i najważniejsze teorie semantyczne
Co to jest znaczenie? Współczesne koncepcje znaczenia i najważniejsze teorie semantyczne Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego 1 Koncepcje znaczenia 2 3 1. Koncepcje referencjalne znaczenie jako byt
RENÉ DESCARTES (KARTEZJUSZ)
(1596-1650) mal. Frans Hals (1648) RENÉ DESCARTES (KARTEZJUSZ) NAJWAŻNIEJSZE DZIEŁA Discours de la Méthode (Rozprawa o metodzie) 1637 Meditationes de prima philosophia (Medytacje o filozofii pierwszej)
Filozofia z elementami logiki O czym to będzie?
Filozofia z elementami logiki O czym to będzie? Mariusz Urbański Instytut Psychologii UAM Mariusz.Urbanski@.edu.pl Filozofia z elementami logiki Dwa fundamentalne pytania: Czym zajmuje się logika? Czym
INFORMATYKA a FILOZOFIA
INFORMATYKA a FILOZOFIA (Pytania i odpowiedzi) Pytanie 1: Czy potrafisz wymienić pięciu filozofów, którzy zajmowali się także matematyką, logiką lub informatyką? Ewentualnie na odwrót: Matematyków, logików
MAX WEBER zainteresowania: socjologia, ekonomia polityczna, prawo, teoria polityki, historia gospodarcza, religioznawstwo, metodologia nauk
OBIEKTYWIZM W NAUCE MAX WEBER 1864 1920 zainteresowania: socjologia, ekonomia polityczna, prawo, teoria polityki, historia gospodarcza, religioznawstwo, metodologia nauk społecznych uosobienie socjologii
FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY
EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2013/2014 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY ROZWIĄZANIA ZADAŃ I SCHEMAT PUNKTOWANIA MAJ 2014 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 3) Obszar standardów
Andrzej L. Zachariasz. ISTNIENIE Jego momenty i absolut czyli w poszukiwaniu przedmiotu einanologii
Andrzej L. Zachariasz ISTNIENIE Jego momenty i absolut czyli w poszukiwaniu przedmiotu einanologii WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO RZESZÓW 2004 Opiniowali Prof. zw. dr hab. KAROL BAL Prof. dr hab.
ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE
ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE Koło Wiedeńskie Karl Popper Thomas Kuhn FILOZOFIA A NAUKA ZAŁOŻENIA W TEORIACH NAUKOWYCH ZAŁOŻENIA ONTOLOGICZNE Jaki jest charakter rzeczywistości językowej? ZAŁOŻENIA EPISTEMOLOGICZNE
Epistemologia. Organizacyjnie. Paweł Łupkowski Instytut Psychologii UAM 1 / 19
1 / 19 Epistemologia Organizacyjnie Paweł Łupkowski Instytut Psychologii UAM 22.02.2018 2 / 19 Epistemologia https://plupkowski.wordpress.com/dydaktyka/ pawel.lupkowski@gmail.com (mówiacy tytuł wiadomości!)
6. Zagadnienia źródła poznania I Psychologiczne zagadnienie źródła poznania
6. Zagadnienia źródła poznania I Psychologiczne zagadnienie źródła poznania Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Dwa zagadnienia źródła poznania
RACJONALIZM. w szerokim znaczeniu czyli
RACJONALIZM w szerokim znaczeniu czyli ANTYIRRACJONALIZM Racjonalista potocznie uporządkowany logiczny ważący różne racje rozsądny krytyczny znający i wykorzystujący wyniki różnych nauk mało uczuciowy
INTUICJE. Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998)
PARADYGMAT INTUICJE Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998) PIERWSZE UŻYCIA językoznawstwo: Zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych
ZAGADNIENIA SYSTEMOWE PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA. pod redakcją Piotra Korzeniowskiego
POLSKA AKADEMIA NAUK ODDZIAŁ W ŁODZI KOMISJA OCHRONY ŚRODOWISKA ZAGADNIENIA SYSTEMOWE PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA Zagadnienie systemowe prawa ochrony środowiska, którym została poświęcona książka, ma wielkie
Co to jest znaczenie? Współczesne koncepcje znaczenia i najważn. i najważniejsze teorie semantyczne
Co to jest znaczenie? Współczesne koncepcje znaczenia i najważniejsze teorie semantyczne Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego 1 Koncepcje znaczenia 2 3 1. Koncepcje referencjalne znaczenie jako byt
KLUCZ ODPOWIEDZI KONKURS POLONISTYCZNY. Zadania zamknięte. Zadania otwarte
KLUCZ ODPOWIEDZI KONKURS POLONISTYCZNY /etap wojewódzki/ Zadania zamknięte Zad.2. Zad.4. Zad.14. Zad.15. Zad.16. Zad.17. B D A B C A Zadania otwarte Numer zadania Zad.1. Zad. 3. Zad.5. Odpowiedź poprawna/
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016)
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO - OCENIANIE BIEŻĄCE, SEMESTRALNE I ROCZNE (2015/2016) Ocena dopuszczająca: Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który opanował wiadomości i umiejętności określone
Księgarnia PWN: Szymon Wróbel - Umysł, gramatyka, ewolucja
Księgarnia PWN: Szymon Wróbel - Umysł, gramatyka, ewolucja WSTĘP. MIĘDZY KRYTYKĄ A OBRONĄ ROZUMU OBLICZENIOWEGO 1. INteNCjA 2. KoMPozyCjA 3. tytuł CZĘŚĆ I. WOKÓŁ METODOLOGII ROZDZIAŁ 1. PO CZYM POZNAĆ
Wstęp Komentarze jako metoda wyjaśniania oraz interpretacji w średniowieczu Komentarz Akwinaty do Etyki nikomachejskiej krótka prezentacja Próba
Izabella Andrzejuk Wstęp Komentarze jako metoda wyjaśniania oraz interpretacji w średniowieczu Komentarz Akwinaty do Etyki nikomachejskiej krótka prezentacja Próba analizy fragmentu Komentarza według reguł
Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa
Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2011-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Różnice w metodzie uprawiania nauki Krytyka platońskiej teorii idei Podział
Dlaczego matematyka jest wszędzie?
Festiwal Nauki. Wydział MiNI PW. 27 września 2014 Dlaczego matematyka jest wszędzie? Dlaczego świat jest matematyczny? Autor: Paweł Stacewicz (PW) Czy matematyka jest WSZĘDZIE? w życiu praktycznym nie
FILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie
FILOZOFOWIE UMYSŁU Angielskie oświecenie JOHN LOCKE (1632-1704) NOWY ARYSTOTELES Locke w 1690 roku wydaje swoje podstawowe dzieło filozoficzne: En essay concerning the human understanding (Rozważania dotyczące
Standaryzacja i ocena wypowiedzi argumentacyjnych
Kultura logicznego myślenia 2016/2017 Temat 11: Standaryzacja i ocena wypowiedzi argumentacyjnych DEFINICJA: Wypowiedzią argumentacyjną jest wypowiedź, w której za pomocą jednych zdań ( przesłanek) uzasadnia
Zasady pisania prac dyplomowych
Zasady pisania prac dyplomowych I. POSTANOWIENIA OGÓLNE 1. Prace licencjackie - mogą mieć postać prac przeglądowych: streszczać poglądy filozofów, stanowić świadectwo rozumienia tekstów filozoficznych,
JÓZEF W. BREMER WPROWADZENIE DO LOGIKI
JÓZEF W. BREMER WPROWADZENIE DO LOGIKI Wydawnictwo WAM Kraków 2006 Spis tre ci Przedmowa Jana Wole skiego 9 Wst p 11 1 Logika i jej rozumienie 17 1.1 Teksty wprowadzaj ce...................... 17 1.1.1
PROGRAM STUDIÓW WYŻSZYCH ROZPOCZYNAJĄCYCH SIĘ W ROKU AKADEMICKIM 2014/2015 FILOZOFIA. data zatwierdzenia przez Radę Wydziału. kod programu studiów
PROGRAM STUDIÓW WYŻSZYCH ROZPOCZYNAJĄCYCH SIĘ W ROKU AKADEMICKIM 2014/2015 data zatwierdzenia przez Radę Wydziału kod programu studiów Wydział Humanistyczny pieczęć i podpis dziekana Studia wyższe na kierunku
LOGIKA Wprowadzenie. Robert Trypuz. Katedra Logiki KUL GG października 2013
LOGIKA Wprowadzenie Robert Trypuz Katedra Logiki KUL GG 43 e-mail: trypuz@kul.pl 2 października 2013 Robert Trypuz (Katedra Logiki) Wprowadzenie 2 października 2013 1 / 14 Plan wykładu 1 Informacje ogólne
Gilsonowska metoda historii filozofii. Artur Andrzejuk
Gilsonowska metoda historii filozofii Artur Andrzejuk PLAN 1. Gilsonowska koncepcja historii filozofii jako podstawa jej metodologii 2. Charakterystyka warsztatu historyka filozofii na różnych etapach
Czym jest nauka? Tomasz Poskrobko. Metodyka pracy naukowej
Czym jest nauka? Tomasz Poskrobko Metodyka pracy naukowej Nauka Kultura Poznanie naukowe Czynności wykonywane przez naukowców Zbiór czynności które należy przyswoić Nauka Kultura Poznanie naukowe Czynności
Rodzaje prac naukowych
Wyższa Szkoła Bankowa Oddział Gdańsk Katedra Bezpieczeństwa Wewnętrznego Patryk Bieńkowski Nr indeksu: gd22175 Rodzaje prac naukowych Praca zaliczeniowa wykonana na zajęcia proseminarium pracy naukowej
Wstęp do logiki. Semiotyka cd.
Wstęp do logiki Semiotyka cd. Semiotyka: język Ujęcia języka proponowane przez językoznawców i logików różnią się istotnie w wielu punktach. Z punktu widzenia logiki każdy język można scharakteryzować
EPI 17/18 Podsumowanie. Paweł Łupkowski
EPI 17/18 Podsumowanie Paweł Łupkowski 1 / 17 Dziś i dalej Wykłady 12 kwietnia (dzisiaj) ostatnie dwa wykłady. 19 kwietnia, 11:30-13:00 (A) Test końcowy Ok. 60 minut 10 pytań testowych. 3 pytania otwarte
Piazza Soncino, Cinisello Balsamo (Milano) Wydawnictwo WAM, 2013
Tytuł oryginału Perché credo? Teksty Benedykta XVI Libreria Editrice Vaticana EDIZIONI SAN PAOLO s.r.l., 2012 Piazza Soncino, 5-20092 Cinisello Balsamo (Milano) Wydawnictwo WAM, 2013 Konsultacja merytoryczna
IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA
IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że
Harmonogram zajęć Wprowadzenie do psychologii i historii myśli psychologicznej (konwersatorium) Rok akademicki 2018/19 Prowadzący: mgr Konrad Kośnik
Data Harmonogram zajęć Wprowadzenie do psychologii i historii myśli psychologicznej (konwersatorium) Rok akademicki 2018/19 Prowadzący: mgr Konrad Kośnik Numer zajęć Temat 03.10 1 Wprowadzenie - omówienie
Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie
Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego
O argumentach sceptyckich w filozofii
O argumentach sceptyckich w filozofii - Czy cokolwiek można wiedzieć na pewno? - Czy cokolwiek można stwierdzić na pewno? Co myśli i czyni prawdziwy SCEPTYK? poddaje w wątpliwość wszelkie metody zdobywania
Filozofia, Socjologia, Wykład VI - Sceptycyzm, Filozofia średniowieczna
Filozofia, Socjologia, Wykład VI - Sceptycyzm, Filozofia średniowieczna 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczna koncepcja prawdy 2 3 4 5 6 Klasyczna koncepcja prawdy Prawda = zgodność myśli z rzeczywistością.
Historia ekonomii. Mgr Robert Mróz. Zajęcia wprowadzające
Historia ekonomii Mgr Robert Mróz Zajęcia wprowadzające 04.10.2016 Plan Organizacja zajęć Warunki zaliczenia Co to jest historia ekonomii i po co nam ona? Organizacja zajęć robertmrozecon.wordpress.com
Spór o uniwersalia - podstawowe stanowiska i główni przedstawiciele. Filozofia scholastyczna i jej znaczenie dla filozofii zachodniej.
Spór o uniwersalia - podstawowe stanowiska i główni przedstawiciele. Filozofia scholastyczna i jej znaczenie dla filozofii zachodniej. Spór o uniwersalia, to spór o status pojęć ogólnych. Wiąże się z tym
Filozofia z elementami logiki Język jako system znaków słownych część 2
Filozofia z elementami logiki Język jako system znaków słownych część 2 Mariusz Urbański Instytut Psychologii UAM Mariusz.Urbanski@.edu.pl Rozkład jazdy 1 Pojęcie znaku 2 Funkcje wypowiedzi językowych
Filozofowie na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie ARTUR ANDRZEJUK
Polski Uniwersytet na Obczyźnie Filozofowie na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie ARTUR ANDRZEJUK Brano pod uwagę następujące kryteria: Publikacje z filozofii Nauczanie filozofii Założenia Artur Andrzejuk