ROZDZIAŁ 13 SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA REGIONU A BEZROBOCIE NA PRZYKŁADZIE WOJ. OPOLSKIEGO

Transkrypt

1 Agnieszka Bobrowska Aleksandra Piasecka ROZDZIAŁ 13 SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA REGIONU A BEZROBOCIE NA PRZYKŁADZIE WOJ. OPOLSKIEGO 1. Wstęp Sytuacja społeczno-gospodarcza regionu zależy od istniejącego potencjału finansowego i rzeczowego, ziemi i środowiska, zasobów pracy oraz wykorzystania tych czynników w przestrzeni. W celu zdiagnozowania tej sytuacji stosuje się miary rozwoju społeczno-gospodarczego. Pojęcie rozwoju społeczno-gospodarczego w całości obejmuje zjawiska składające się na istotę pojęć: wzrost gospodarczy, rozwój gospodarczy i rozwój społeczny. Przez rozwój społeczno-gospodarczy należy więc rozumieć proces pozytywnych ilościowojakościowych zmian (polegających na zwiększaniu i doskonaleniu istniejących oraz powstawaniu nowych zjawisk) w sferze wszelkiej działalności gospodarczej, kulturowej i społecznej oraz stosunków społeczno-produkcyjnych i polityczno-ustrojowych 1. Rozwój społeczno-gospodarczy rozpatruje się w ośmiu wzajemnie przenikających się aspektach: społecznym, gospodarczym, technicznym, technologicznym, przestrzennym, przyrodniczym, estetycznym, czasowym. Pomiędzy tymi aspektami zachodzą ścisłe powiązania i uwarunkowania, a w zależności od okoliczności i warunków waga każdego z nich może być inna i ustalana jednorazowo. Aspekty te powinny być uwzględniane w realizacji polityki społeczno-gospodarczej kraju i regionu. Mogą one również wystąpić jako kryteria rozwoju regionów 2. Choć pojęcie rozwoju społeczno-gospodarczego odnosi się najczęściej do obszaru całego kraju, to nie ulega wątpliwości, że tworzenie warunków do trwałego rozwoju następuje na poziomie lokalnym. Poziom ten ma znaczenie strategiczne, odgrywa znaczącą rolę w procesie ożywienia i restrukturyzacji gospodarki 3. Dlatego też rola władz samorządowych w tym zakresie powinna koncentrować się głównie na możliwie pełnym zaspokajaniu zbiorowych potrzeb społeczności lokalnych oraz realizacji ich pragnień i aspiracji 4. Cechy opisujące rozwój społeczno-gospodarczy mają charakter ilościowy, jakościowy i strukturalny. Część cech jakościowych nie poddaje się kwantyfikacji. Dlatego przy określaniu poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wykorzystuje się zazwyczaj dane statystyczne. Celem artykułu jest wykazanie zależności pomiędzy poziomem rozwoju społecznogospodarczego regionu a bezrobociem. Zakłada się, że im wyższy jest poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, tym niższe jest bezrobocie. Do wyznaczenia poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów woj. opolskiego zaproponowano jedną z metod 1 L. Kupiec, Rozwój społeczno-gospodarczy, Białystok 1995, s Tamże, s. 20 i nast. 3 T. Wrona, Pobudzanie rozwoju lokalnego, w: Rozwój regionalny i lokalny, red. T. Markowski, Z. Nitkieiwcz, T. Wrona, Częstochowa 1997, s Tamże, s.31.

2 146 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka taksonomicznych miarę rozwoju Hellwiga (syntetyczny miernik rozwoju) Diagnoza sytuacji na rynku pracy w województwie opolskim Aktualna sytuacja na rynku pracy Opolszczyzny związana jest z charakterem gospodarczym, demograficznym oraz społecznym poszczególnych obszarów regionu. Uzależniona jest również od zróżnicowania przestrzennego procesów transformacji gospodarczej, prywatyzacji, restrukturyzacji w województwie. Oprócz tego opolski rynek pracy charakteryzuje się pewnymi swoistymi cechami, które w istotny sposób determinują sytuację na tym rynku. Są to m.in.: - specyficzne położenie geograficzne pomiędzy dwoma prężnie rozwijającymi się rynkami województw śląskiego i dolnośląskiego; południowa część to obszar przygraniczna polskoczeskiego, - liczna grupa ludności rodzimej śląskiej i niemieckiej, której przedstawiciele bardzo intensywnie korzystają z możliwości wyjazdów za granicę do pracy, głównie do Niemiec (umożliwiają to powiązania rodzinne oraz posiadanie niemieckich paszportów). Analiza sytuacji na rynku pracy Opolszczyzny w okresie transformacji pozwala na wskazanie niemalże stałych już tendencji dotyczących demografii, ekonomii, gospodarki i społeczności regionu opolskiego, do których należą: Spadek liczby ludności w regionie związany ze stałym zmniejszaniem się przyrostu naturalnego i migracjami (tendencję spadkową notuje się od 1995 r.; obecnie województwo zamieszkuje osób stan na koniec grudnia 2002 r.). Stały wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym niemobilnym (powyżej 44 lat) oraz osób nabywających prawa emerytalne i starszych. Systematyczny wzrost liczby podmiotów gospodarczych należących w ponad 94% do sektora prywatnego, w tym zwłaszcza w sekcjach: obsługa nieruchomości i firm, handel i naprawy. W grudniu 2002 r. w systemie REGON zarejestrowanych było podmiotów gospodarczych, tj. o (3,8%) więcej niż w grudniu roku Powstawanie i rejestrowanie się w systemie REGON w przeważającej większości małych podmiotów, głównie kilkuosobowych firm i zakładów (zakłady osób fizycznych stanowią 83,2% wszystkich podmiotów zarejestrowanych w REGON stan na koniec grudnia 2002 r.), co w perspektywie nie skutkuje tworzeniem miejsc pracy. Przestrzenne zróżnicowanie wskaźnika natężenia bezrobocia powodujące podział regionu na obszary o wysokim bezrobociu ze stopą bezrobocia znacznie przekraczającą wskaźnik wojewódzki (32,1% w powiecie nyskim, 28,0% w brzeskim, 26,5% w namysłowskim i 24,0% w kluczborskim w grudniu 2002 r.) oraz obszary o stosunkowo niskiej stopie bezrobocia 10,4% w Opolu, 11,5% w powiecie oleskim, 13,9% w powiecie krapkowickim; średnia wojewódzka wynosi 19,4% - stan na koniec grudnia 2002 r. Zmniejszający się popyt na pracowników spowodowany głównie reorganizacją i restrukturyzacją przedsiębiorstw oraz trudną sytuacją ekonomiczną wielu z nich, skutkującą nasilającymi się zwolnieniami grupowymi (w 2002 r. 187 pracodawców zgłosiło zamiar zwolnienia osób). Wyraźnie kobiecy charakter opolskiego bezrobocia, mocno zróżnicowany przestrzennie (według danych za 2002 r. kobiety stanowią 53,3% ogółu bezrobotnych w województwie, a wskaźnik waha się od 59,6% w powiecie krapkowickim do 47,2% w prudnickim). Trudna sytuacja młodzieży na rynku pracy, odzwierciedlona w strukturze bezrobotnych 5 Opracowano na podstawie W. Pluta, Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach ekonomicznych, Warszawa 1977, s oraz E. Nowak, Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społecznogospodarczych, Warszawa 1990, s

3 Sytuacja społeczno-gospodarcza regionu a bezrobocie na przykładzie woj. opolskiego 147 przewagą osób w wieku do 34 lat (52% według stanu na koniec grudnia 2002 r.). Niski poziom wykształcenia osób pozostających bez pracy; ponad 70,5% zarejestrowanych stanowią bezrobotni o najniższych kategoriach wykształcenia (niepełne podstawowe, podstawowe i zasadnicze zawodowe). Bezrobocie chroniczne, długotrwałe (powyżej 12 miesięcy), dotykające 48,6% populacji zarejestrowanych bezrobotnych (według stanu na koniec grudnia 2002 r.). Bezrobocie na Opolszczyźnie należy zaliczyć do głównych kwestii społecznogospodarczych regionu ze względu na trwałość tego zjawiska, jego rozmiary i społeczne konsekwencje. W 2002 r. bezrobocie jawne w województwie wyrażało się liczbą tys., a stopa bezrobocia wynosiła 19,4%. W porównaniu do końca grudnia 2001 r. liczba bezrobotnych wzrosła o osób, tj. o 6,2%. Wzrost ten był znacznie niższy niż w roku 2001, kiedy to liczba bezrobotnych w trakcie roku wzrosła o osób. Jednym z najprostszych i najbardziej czytelnych wskaźników opisujących rynek pracy jest stopa bezrobocia. Wskaźnik ten pozwala bowiem na wychwycenie ilościowych zmian bezrobocia w aspekcie przestrzennym i czasowym Bezrobocie w województwie opolskim jest wyraźnie zróżnicowane przestrzennie o czym świadczą wartości stóp bezrobocia (współczynnik zmienności wynosi 34,64%). Wartości tego wskaźnika dla poszczególnych powiatów według stanu na koniec grudnia 2002 r. zaprezentowano w tabeli 1. Stopa bezrobocia w powiatach województwa opolskiego w 2002 r. Tabela 1 Powiaty Stopa bezrobocia w % brzeski 28,0 głubczycki 20,6 kędzierzyńsko-kozielski 14,8 kluczborski 24,0 krapkowicki 13,9 namysłowski 26,5 nyski 32,1 oleski 11,5 opolski 16,6 prudnicki 17,1 strzelecki 15,3 M. Opole 10,4 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 2003, US w Opolu, Opole Analiza danych zawartych w tabeli 1 pozwala na wyodrębnienie obszarów o wysokim i stosunkowo niskim bezrobociu. Do rejonów najbardziej dotkniętych bezrobociem zaliczamy powiaty leżące w południowej i zachodniej części Opolszczyzny. Należą do nich: nyski, brzeski i namysłowski, które cechuje rolniczy charakter gospodarki, przewaga gospodarstw rolnych, słabe zaplecze przemysłowe. Relatywnie niskie bezrobocie utrzymuje się na lokalnych rynkach pracy obszarów uprzemysłowionych, takich jak: M. Opole, powiat oleski, powiat krapkowicki i powiat kędzierzyńsko-kozielski. Na ograniczony rozmiar bezrobocia w tych rejonach wpływa również fakt, że znaczna część ich mieszkańców pracuje za granicą (chodzi tu o czasowe i sezonowe migracje do Niemiec). Różnica w poziomie bezrobocia na obu obszarach jest wyraźna. W grudniu 2002 r. najwyższa stopa bezrobocia wystąpiła w powiatach: nyskim, brzeskim i namysłowskim, a najniższa w mieście Opolu oraz

4 148 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka w powiatach oleskim i krapkowickim. 3. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów Śląska Opolskiego w 2002 r. Podejmując próbę budowy miary agregatowej kwantyfikującej rozwój społecznogospodarczy powiatów województwa opolskiego zdecydowano się na następujący zestaw cech diagnostycznych: przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (w zł), saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności definiowane jako wskaźnik atrakcyjności regionu, długość sieci wodociągowej na 100 km 2 (w km), długość dróg publicznych o twardej nawierzchni na 100 km 2 (w km) definiowane jako wskaźnik rozwoju transportu, liczba mieszkań oddanych do użytku na 10 tys. ludności, produkcja sprzedana przemysłu na 1 mieszkańca definiowana jako wskaźnik rozwoju przemysłowego. Tabela 2 Charakterystyka wskaźników statystycznych do oceny sytuacji społeczno-gospodarczej w powiatach województwa opolskiego w 2002 r. Wyszczególnienie Max a Min b Relacja max/min c Średnia d Odchylenie standardowe e Współczynnik zmienności f przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł 2483,63 krapkowicki 1712,22 prudnicki 1, ,95 228,98 11,75% saldo migracji wew. i zagr. na pobyt stały na 1000 ludności -1,9 namysłowski -10,2 krapkowicki 0,18-4,73 2,53-53,37% sieć wodociągowa na 100 km 2 w km 266,80 M. Opole 46,50 namysłowski 5,73 81,51 57,47 70,51% drogi publiczne o twardej nawierzchni na 100 km 2 w km 181,25 M. Opole 51,11 głubczycki 3,54 78,18 32,91 42,09% mieszkania oddane do użytku na 10 tys. ludności 28,4 nyski 5,3 kluczborski 5,35 9,98 6,90 69,13% produkcja sprzedana przemysłu na 1 mieszkańca 29808,00 krapkowicki 3379,00 prudnicki 8, ,2 7533,19 73,73% Objaśnienia: a) wskazuje najwyższą wartość ze zbioru zmiennych, b) wskazuje najniższą wartość ze zbioru zmiennych, c) określa stosunek najwyższej zaobserwowanej wartości do najniższej, d) określa średnią arytmetyczną zaobserwowanego zbioru cech, e) określa odchylenie zbioru zmiennych od średniej tegoż zbioru, f) określa stosunek odchylenia

5 Sytuacja społeczno-gospodarcza regionu a bezrobocie na przykładzie woj. opolskiego 149 standardowego do średniej. Źródło: Jak w tab. 1. Obliczenia własne. Zaproponowany zestaw cech diagnostycznych charakteryzuje podstawowe dziedziny życia społeczno-gospodarczego z zakresu: demografii, infrastruktury gospodarczej, poziomu życia i rozwoju gospodarczego. Dla wybranych cech diagnostycznych ustalono charakterystyki pozwalające na ocenę stopnia zróżnicowania opolskich powiatów. W tabeli 2 przedstawiono zaproponowany zbiór wskaźników statystycznych służących ocenie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego oraz określeniu dysproporcji rozwojowych opolskich powiatów (obok wartości maksymalnych i minimalnych podano powiaty, w jakich zostały one zanotowane). W zakresie analizowanych wskaźników dla poszczególnych powiatów zauważalne jest, że stopień ich zróżnicowania jest dla większości przypadków wysoki. Powiaty zróżnicowane są pod względem: sieci wodociągowej na 100 km 2 (stosunek wartości maksymalnej do minimalnej to 5,73), dróg publicznych o twardej nawierzchni na 100 km 2 (3,54), mieszkań oddanych do użytku na tys. ludności (5,35) oraz produkcji sprzedanej przemysłu na 1 mieszkańca (8,82). W oparciu o wybrane cechy przeprowadzono obliczenia metodą Hellwiga. Otrzymano w ten sposób liniowe uporządkowanie powiatów ze względu na kształtowanie się poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w 2002 r. Wyniki zawarte w tabeli 3 wskazują na znaczne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów Śląska Opolskiego. W badanym roku najwyższy poziom rozwoju osiągnęły w kolejności powiaty: M. Opole, krapkowicki i kędzierzyńsko-kozielski. Natomiast w grupie najsłabiej rozwiniętych powiatów znalazły się: głubczycki, namysłowski i brzeski. W 2002 r. najwyższy poziom rozwoju osiągnęło Miasto Opole, które w przypadku dwóch badanych cech, tj. długości sieci wodociągowej i długości dróg publicznych, odnotowało najkorzystniejsze wskaźniki, w porównaniu z pozostałymi powiatami, a poza tym, dla pozostałych cech uzyskało wskaźniki o wartościach znacznie przewyższających średnią wojewódzką (zob. tabela 2). Najniższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego odnotowano w powiecie namysłowskim i głubczyckim. W przypadku wskaźnika rozwoju transportu w powiecie głubczyckim osiągnięto wartość najniższą dla wszystkich powiatów. Pozostałe wskaźniki dla tego powiatu są także dużo niższe od wartości średnich (zob. tabela 2). Z kolei powiat namysłowski okazał się być najsłabszy pod względem sieci wodociągowej. Syntetyczny wskaźnik rozwoju społeczno-gospodarczego dla powiatów województwa opolskiego w 2002 r. Tabela 3 Powiaty Miara rozwoju Hellwiga brzeski 0,170 głubczycki 0,165 kędzierzyńsko-kozielski 0,371 kluczborski 0,184 krapkowicki 0,444 namysłowski 0,165 nyski 0,203 oleski 0,206 opolski 0,263

6 150 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka Źródło: Obliczenia własne. prudnicki 0,199 strzelecki 0,256 M. Opole 0, Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego a stopa bezrobocia w powiatach województwa opolskiego w 2002 r. Dla określenia ogólnej zależności pomiędzy miarą rozwoju społeczno-gospodarczego i stopą bezrobocia w powiatach województwa opolskiego w 2002 r. obliczono współczynnik korelacji. Zależność ta jest ujemna, co pozwala na potwierdzenie wysuniętego założenia, że powiaty o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego charakteryzują się jednocześnie niską stopą bezrobocia. Zatem zależność pomiędzy tymi zmiennymi jest zależnością odwrotną, czyli wzrost wartości jednej zmiennej powoduje spadek wartości drugiej zmiennej i na odwrót. Współczynnik korelacji dla tych dwóch zmiennych wynosi (-0,64), zatem można uznać tę korelację za dość wysoką. Na pewno jest ona zróżnicowana dla poszczególnych powiatów, ale ogólna jej wartość wskazuje na występowanie w województwie opolskim zależności pomiędzy rozwojem społeczno-gospodarczym i sytuacją na rynku pracy opisaną za pomocą stopy bezrobocia. Ranking powiatów województwa opolskiego ze względu na miarę rozwoju społeczno-gospodarczego i stopę bezrobocia w 2002 r. Tabela 4 Powiaty Pozycja ze względu Pozycja ze względu na miarę rozwoju na stopę bezrobocia M. Opole 1 1 krapkowicki 2 3 kędzierzyńsko-kozielski 3 4 opolski 4 6 strzelecki 5 5 oleski 6 2 nyski 7 12 prudnicki 8 7 kluczborski 9 9 brzeski namysłowski głubczycki 12 8 Objaśnienia: pozycja ze względu na miarę rozwoju została przypisana zgodnie z zasadą: im wyższa miara rozwoju, tym niższy numer; pozycja ze względu na stopę bezrobocia została przypisana zgodnie z zasadą: im wyższa stopa bezrobocia, tym wyższy numer. Źródło: Opracowanie własne. Na podstawie danych zawartych w tabeli 4 można wyodrębnić dwie grupy powiatów. Na pierwszych sześciu miejscach, biorąc pod uwagę oba kryteria, plasują się powiaty: Miasto Opole, krapkowicki, kędzierzyńsko-kozielski, opolski, strzelecki i oleski. Stopa bezrobocia w tych powiatach nie przekracza 17%, a miara rozwoju dla żadnego z tych powiatów nie jest niższa od 0,200. Oczywiście najlepiej rozwinięty powiat, charakteryzujący się jednocześnie

7 Sytuacja społeczno-gospodarcza regionu a bezrobocie na przykładzie woj. opolskiego 151 najniższą stopą bezrobocia to Miasto Opole - stolica regionu. Powiat kędzierzyńsko-kozielski, w którym znajduje się drugie co do wielkości miasto w województwie opolskim, ma podobną sytuację, choć jego wskaźniki odbiegają znacznie od tych dla Miasta Opola. Dobrze w rankingu wypada również powiat krapkowicki. Powiat strzelecki plasuje się na piątej pozycji zarówno pod względem miary rozwoju, jak i stopy bezrobocia, co świadczy o tym, że te dwa zjawiska są ze sobą dość mocno powiązane. Powiat opolski, zapewne dzięki bezpośredniemu sąsiedztwu z Miastem Opole jest stosunkowo dobrze rozwinięty (pozycja 4) i tylko nieco gorszą pozycję zajmuje pod względem stopy bezrobocia (pozycja 6). Wyjątkowy w tej grupie powiatów jest powiat oleski, w którym stosunkowo niskiemu poziomowi rozwoju społeczno-gospodarczego towarzyszy niska stopa bezrobocia. W powiecie tym znaczna większość ludności zamieszkuje obszary wiejskie (62,9%) 6. Należy zauważyć, że w przeciwieństwie do innych tego typu powiatów nie został on obciążony bezrobociem popegeerowskim. Do drugiej - słabszej grupy powiatów - należą: głubczycki, namysłowski, brzeski, kluczborski, prudnicki i nyski. Powiaty te charakteryzują się niższą miarą rozwoju i stopą bezrobocia przekraczającą 17%. Powiat kluczborski zajmuje dwa razy dziewiątą pozycję. Powiat brzeski plasuje się odpowiednio na 10 i 11 miejscu, a powiat namysłowski na miejscu 11 i 10, zatem w obu tych powiatach widoczna jest zależność pomiędzy poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego a stopą bezrobocia. Podobnie w powiecie prudnickim, który w rankingu zajmuje odpowiednio 8 i 7 miejsce. Nieco inaczej przedstawia się sytuacja w powiecie nyskim i w powiecie głubczyckim. W obu tych powiatach słabsza jest zależność pomiędzy poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego i stopą bezrobocia. Powiat nyski zajmuje pozycję 7 pod względem miar rozwoju (choć głównie dzięki liczbie oddanych do użytku mieszkań) i ostatnią z uwagi na stopę bezrobocia. Z kolei powiat głubczycki jest najsłabiej rozwinięty, a stopa bezrobocia plasuje go na 8 miejscu. Wyodrębnione dwie grupy, do których zakwalifikowano poszczególne powiaty mają jeszcze jedną cechę różnicującą, a mianowicie położenie tych powiatów na obszarze województwa opolskiego. Zauważyć można, że w części południowej i zachodniej regionu znajdują się powiaty słabsze (zarówno pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego jak i stopy bezrobocia), natomiast w części północnej i wschodniej - powiaty silniejsze. Lepszą sytuację obserwuje się w tych powiatach, które w większości zamieszkiwane są przez ludność autochtoniczną, która ma powiązania rodzinne z Niemcami. Powiaty te mają niekorzystne wskaźniki atrakcyjności, mierzone saldem migracji wewnętrznych i zagranicznych, ale tak naprawdę wcale nie są mniej atrakcyjne niż pozostałe powiaty województwa. Dzięki możliwościom stałego lub czasowego zarobkowania poza granicami naszego kraju możliwy jest większy napływ kapitału do tych powiatów. Pozwala to oczywiście osiągać wyższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, a jednocześnie rozwiązuje w pewnym stopniu problem bezrobocia. 5. Podsumowanie Uzyskane wyniki badań pozwalają na potwierdzenie tezy o ujemnej zależności pomiędzy miarą rozwoju społeczno-gospodarczego i stopą bezrobocia w powiatach województwa opolskiego w 2002 r. W powiatach o wysokim poziomie rozwoju społecznogospodarczego odnotowuje się jednocześnie niską stopę bezrobocia, natomiast na obszarach charakteryzujących się niskimi miarami rozwoju bezrobocie jest najwyższe w regionie. Poza tym w wyniku klasyfikacji powiatów na słabsze i silniejsze wyraźnie uwidacznia się podział województwa na dwa obszary, tj.: część północno-wschodnią, obejmującą powiaty lepiej 6 Rocznik Statystyczny Województw 2003, GUS Warszawa 2003.

8 152 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka rozwinięte z niską stopą bezrobocia, i część południowo-zachodnią, w której położone są powiaty słabiej rozwinięte z wysokim bezrobociem. namysłowski kluczborski oleski brzeski opolski M. Opole nyski prudnicki krapkowicki strzelecki kędzierzyńskokozielski głubczycki Rysunek 1. Przestrzenne zróżnicowanie sytuacji społeczno-gospodarczej i bezrobocia w woj. opolskim w 2002 r.