Sądowa zmiana płci. Uniwersytet Warszawski. Wydział Prawa i Administracji. Joanna Ostojska. Praca doktorska przygotowana pod kierunkiem

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji Joanna Ostojska Sądowa zmiana płci Praca doktorska przygotowana pod kierunkiem Prof. dr. hab. Krzysztofa Pietrzykowskiego Instytut Prawa Cywilnego Warszawa, marzec 2014 roku

2 Parliament can do everything except make a man a woman and a woman a man [Parlament może zrobić wszystko poza uczynieniem kobiety z mężczyzny i mężczyzny z kobiety] Jean-Louis de Lolme

3 Spis treści Wykaz skrótów... 5 Wstęp... 8 Rozdział I Zjawisko transseksualizmu Proces różnicowania płci Istota transseksualizmu próba zdefiniowania Zagadnienia podstawowe Etiologia transseksualizmu Leczenie w transseksualizmie Rozdział II Problem zmiany płci prawnej osób transseksualnych w praktyce europejskiej Transseksualizm w legislacji instytucji europejskich Prawo do zmiany płci prawnej w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Skutki prawne transseksualizmu w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Rozdział III Transseksualizm w polskiej praktyce prawnej Zagadnienia wstępne Pojęcie płci w prawie polskim Zmiana płci prawnej osoby transseksualnej w orzecznictwie sądów polskich Sprostowanie aktu urodzenia transseksualisty w trybie ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego Ustalenie płci transseksualisty na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego Operacja chirurgicznej zmiany płci Rozdział IV Zmiana płci prawnej osoby transseksualnej w świetle prawa polskiego wnioski de lege lata Zagadnienia wstępne Dopuszczalność zmiany płci prawnej

4 3. Tryb postępowania w sprawie zmiany płci prawnej Krytyka aktualnych rozwiązań Rekomendowany tryb postępowania Rozdział V Skutki prawne zmiany płci metrykalnej osoby transseksualnej na gruncie prawa rodzinnego Zmiana płci prawnej wobec małżeństwa Zagadnienia wstępne Odmienność płci małżonków w przypadku osób transseksualnych Małżeństwo transseksualisty a ustalenie jego płci na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego Małżeństwo transseksualisty a sprostowanie jego aktu urodzenia w trybie ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego Zawarcie małżeństwa po zmianie płci prawnej transseksualisty Zmiana płci prawnej wobec rodzicielstwa Ochrona dóbr osobistych dziecka transseksualisty Stosunki prawne między transseksualnym rodzicem a jego dzieckiem w przypadku ustalenia płci rodzica Stosunki prawne między transseksualnym rodzicem a jego dzieckiem w przypadku sprostowania aktu urodzenia rodzica Ustalenie pochodzenia dziecka urodzonego po zmianie płci prawnej rodzica Rozdział VI Prawo o zmianie płci prawnej osoby transseksualnej próba regulacji Zagadnienia wstępne Transsexuellengesetz Gender Recognition Act Ley 3/2007, de 15 de marzo, reguladora de la rectificación registral de la mención relativa al sexo de las personas Regulacja polska postulaty de lege ferenda Zakończenie Bibliografia

5 Wykaz skrótów AJFam... Actualité juridique famille All ER... All England Law Reports ALR... Australian Law Reports BGBl.... Bundesgesetzblatt BOE... Boletín Oficial del Estado BOMJL... Bulletin Officiel du Ministère de la Justice et des Libertés Bull. civ.... Bulletin civil de la Cour de cassation BVerGE... Entscheidungen des Bundesverfassungsgerichts Dz. U.... Dziennik Ustaw Dz. Urz. UE... Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej DSM... Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders EHRLR... European Human Rights Law Review EKPCz... Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia z dnia 4 listopada 1950 roku (Dz. U. 1993, Nr 61, poz. 284) ETPCz... Europejski Trybunał Praw Człowieka FamCA... Family Court of Australia FamRZ... Zeitschrift für das gesamte Familienrecht GRA... Gender Recognition Act GSP... Gdańskie Studia Prawnicze GSP Przegląd Orzecznictwa... Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa ICD... International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems JCP... Jurisclasseur périodique 5

6 k.c.... Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93) k.k.... Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz. U. 1997, Nr 88, poz. 553) Konstytucja... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. 1997, Nr 78, poz. 483) k.p.c.... Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964, Nr 43, poz. 296) k.r.... Ustawa z dnia 27 czerwca 1950 roku Kodeks rodzinny (Dz. U. 1950, Nr 34, poz. 308) k.r.o.... Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964, Nr 9, poz. 59) KPP... Kwartalnik Prawa Prywatnego LIJ... Law Institute Journal MoP... Monitor Prawniczy NJW... Neue Juristische Wochenschrift NP.... Nowe Prawo NSWLR... New South Wales Law Reports OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej OSNCK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej i Izby Karnej OSNCP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich 6

7 OSPiKA... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK-A... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, zbiór urzędowy seria A PiM... Prawo i Medycyna PiP... Państwo i Prawo PiŻ... Prawo i Życie p.a.s.c. z 1955 roku... Dekret z dnia 8 czerwca 1955 roku Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. 1955, Nr 25, poz. 151) p.a.s.c. z 1986 roku... Ustawa z dnia 29 września 1986 roku Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. 1986, Nr 36, poz. 180) PS... Przegląd Sądowy QB... Queen s Bench RPEiS... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny RTDciv.... Revue trimestrielle de droit civil SAP... Sentencia de la Audiencia Provincial SC... Studia Cywilistyczne SOC... Standards of Care for the Health of Transsexual, Transgender and Gender Nonconforming People SP... Studia Prawnicze StAZ... Das Standesamt STS RJ... Sentencia del Tribunal Supremo Repertorio de Jurisprudencia TSG... Transsexuellengesetz TSUE... Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej UKHL... United Kingdom House of Lords WiŻ... Wiedza i Życie VCAT... Victorian Civil and Administrative Tribunal Zb. Orz.... Zbiór Orzeczeń 7

8 Wstęp Niniejszą pracę otworzył cytat J. J. de Lolme, XVIII-wiecznego politologa i konstytucjonalisty, autora Constitution de l'angleterre, dzieła stanowiącego studium brytyjskiego konstytucjonalizmu. J. J. de Lolme, jako krytyk parlamentaryzmu Zjednoczonego Królestwa, sprowadzał wszechwładzę tamtejszego parlamentu do tezy, w świetle której jedyne, czego parlament ten nie może uczynić to zmienić mężczyznę w kobietę a kobietę w mężczyznę. Gdyby słowa de Lolme traktować dosłownie, dziś wyraźnie się one dezaktualizują. Okazuje się bowiem, że władza ustawodawcy, której treść determinują niewątpliwie potrzeby społeczne, rozciąga się nawet na ten zakres, który Autor uznawał za niemogący podlegać prawnej reglamentacji. W Europie powstają regulacje prawne umożliwiające dokonywanie zmiany tzw. płci metrykalnej osobom, które nie identyfikują się z płcią przypisaną im przy urodzeniu i które czują, że przynależą do płci przeciwnej niż ta wynikająca z ich anatomicznej budowy. Zjawisko polegające na trwałej rozbieżności pomiędzy poczuciem psychicznym płci a morfologiczno-biologiczną budową ciała oraz płcią metrykalną, które są odczuwane jako obce i należące do płci odmiennej, określa się w medycynie transseksualizmem. Nadal jednak niektóre kraje europejskie, w tym Polska, oddają rozstrzyganie zagadnienia zmiany płci prawnej transseksualisty praktyce orzeczniczej. W zakresie wspomnianej praktyki obserwuje się w rodzimej judykaturze ciekawą ewolucję. Początkowo, zmiany płci metrykalnej transseksualisty dokonywano w drodze sprostowania aktu urodzenia z zastosowaniem przepisów o sprostowaniu per analogiam. Praktyka ta zmieniła się radykalnie pod koniec lat 80. ubiegłego wieku, kiedy to Sąd Najwyższy podjął uchwałę, w świetle której faktyczna zmiana płci nie daje podstawy do sprostowania aktu urodzenia, czym w efekcie zamknął osobom transseksualnym możliwość dokonania zmiany płci metrykalnej. W doktrynie wypracowano wówczas pogląd o dopuszczalności ustalenia płci w drodze powództwa z art. 189 k.p.c., co zaakceptowało orzecznictwo. Mimo utrwalonej obecnie praktyki orzeczniczej, gros problemów dotyczących sytuacji prawnej osób transseksualnych nie zostało jednoznacznie rozstrzygniętych, co 8

9 w szczególności dotyczy tych sfer przedmiotowego zagadnienia, które poddane są regulacjom prawa cywilnego. Impulsem do powstania niniejszej pracy stały się dwie monografie Orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Aspekty prawne i społeczne, pod redakcją R. Wieruszewskiego i M. Wyrzykowskiego 1 oraz Prawa osób transseksualnych. Rozwiązania modelowe a sytuacja w Polsce, pod redakcją A. Śledzińskiej-Simon 2, wydane, odpowiednio, w 2009 i 2010 roku. Wspomniane monografie stanowią jedyne opracowania dotyczące prawnych aspektów zmiany płci w Polsce, przy czym badają one zjawisko transseksualizmu w zasadzie wyłącznie z punktu widzenia praw człowieka i poza niewątpliwie cennymi spostrzeżeniami K. Osajdy 3 nie odnoszą się szerzej do problematyki sądowej zmiany płci i jej skutków z punktu widzenia prawa cywilnego. Okoliczność ta jest o tyle istotna, że do tej pory w polskiej judykaturze nie ustalono jednolitych przesłanek, których spełnienie warunkuje możliwość zmiany płci metrykalnej, wątpliwości budzi zależność czasowa pomiędzy zmianą płci prawnej a operacją chirurgicznej zmiany płci, nie ma również jasnej koncepcji jurydycznej co do skutków zmiany płci prawnej dla małżeństwa i rodzicielstwa osoby transseksualnej. Niniejsza rozprawa stawia sobie za cel rozważenie powyższych problemów. Podstawowym zamiarem pracy jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy zmiana płci prawnej winna być w rodzimym porządku prawnym dopuszczalna, a jeśli tak to w jakim trybie winna się ona odbywać, jakie przesłanki należy spełnić, by móc ją skutecznie przeprowadzić i jakie skutki zmiana ta wywołuje na gruncie prawa rodzinnego, w tym w zakresie stosunków pomiędzy małżonkami oraz pomiędzy rodzicami a dziećmi. Choć rozprawa ta nie ma charakteru prawnoporównowczego, wobec nieuregulowania zagadnienia zmiany płci prawnej w rodzimym porządku prawnym, platformę dla prowadzenia rozważań i oceny tendencji ujawniających się w judykaturze będą stanowić systemy prawne innych krajów, w których zinstytucjonalizowanie procedury zmiany płci prawnej odbywało się lub odbywa się nadal, podobnie jak w Polsce, w praktyce orzeczniczej. O doniosłości zagadnienia sądowej zmiany płci na gruncie prawa polskiego świadczy 1 Orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Aspekty prawne i społeczne, red. R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, Warszawa Prawa osób transseksualnych. Rozwiązania modelowe a sytuacja w Polsce, red. A. Śledzińska-Simon, Warszawa K. Osajda, Cywilnoprawne aspekty zmiany płci u transseksualistów [w:] Orientacja seksualna i tożsamość płciowa, red. R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, s

10 fakt, że w czasie przygotowywania tejże rozprawy do Marszałka Sejmu wpłynął projekt ustawy o uzgodnieniu płci, zgłoszony przez grupę posłów partii Ruch Palikota (obecnie Twój Ruch ), który po I czytaniu został skierowany do prac w komisjach 4. Ponadto, na krótko przed zamknięciem niniejszego opracowania do wiadomości publicznej podane zostały założenia rządowego projektu regulacji zmiany płci prawnej osoby transseksualnej, przygotowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości 5. Z tych względów, nie można wykluczyć, że w niedługim czasie zagadnienie sądowej zmiany płci stanie się elementem szerszej dyskusji parlamentarnej. Niniejsza praca została podzielona na sześć rozdziałów. W rozdziale I opisane zostanie samo zjawisko transseksualizmu przy uwzględnieniu międzynarodowej klasyfikacji chorób (ICD-10) oraz klasyfikacji zaburzeń psychicznych stosowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (DSM). Przedmiotowe rozważania poprzedzi przedstawienie procesu różnicowania płci i wyróżnianych obecnie transpozycji płciowych. Ponadto, w rozdziale tym podjęta zostanie również problematyka etiologii transseksualizmu oraz jego leczenia według standardów stosowanych na świecie i tych obowiązujących w Polsce. W rozdziale II omówione zostanie orzecznictwo ETPCz oraz TSUE zapadłe w sprawach dotyczących praw i wolności osób transseksualnych. Przedmiotowy rozdział obejmie również odwołanie do prawa Unii Europejskiej oraz do rezolucji i zaleceń wydanych przez instytucje Rady Europy w sprawie ochrony tożsamości płciowej i zakazu dyskryminacji. Celem rozważań zaprezentowanych w rozdziale III będzie przedstawienie, jak na gruncie prawa polskiego rozumiane jest pojęcie płci i jak do problemu zmiany płci prawnej transseksualisty podchodziło zmieniające się przez lata orzecznictwo polskich sądów. Orzecznictwo to zostanie szczegółowo skomentowane, co obejmować będzie również przywołanie pojawiających się na tym tle wypowiedzi doktryny. Przedmiotowy rozdział zawierać będzie również kilka uwag na temat legalności zabiegów chirurgicznej zmiany płci, od których przeprowadzenia część Autorów uzależnia dokonanie zmiany płci prawnej. Rozdział IV zawierający wnioski de lege lata będzie obejmował najistotniejszą część rozważań niniejszej pracy. W pierwszej kolejności rozważeniu podlegać będzie 4 Treść projektu dostępna jest pod adresem: C1257B8F00361E90/%24File/1469.pdf (pobrano w dniu 5 czerwca 2013 roku). 5 Założenia są dostępne na stronie Rządowego Centrum Legislacji pod adresem: (pobrano w dniu 15 marca 2014 roku). 10

11 zagadnienie dopuszczalności zmiany płci prawnej w prawie polskim oraz przesłanek, po spełnieniu których zmiana ta winna być dopuszczalna. W następstwie poczynionych tam zapatrywań opisany zostanie obecny model postępowania stosowany w sprawach o zmianę płci prawnej, oparty na powództwie o ustalenie płci, oraz model alternatywny, oparty na sprostowaniu aktu urodzenia w zakresie wpisu oznaczenia płci. Rozdział V opisywać będzie skutki zmiany płci prawnej osoby transseksualnej dla jej małżeństwa i rodzicielstwa, z uwzględnieniem zagadnienia ustania małżeństwa oraz małżeństwa nieistniejącego i ich konsekwencji na gruncie relacji rodzicielskich. Wywód zaprezentowany w niniejszym zakresie obejmować będzie zarówno te przypadki, w których zmiana płci prawnej transseksualisty następuje w ramach postępowania o ustalenie płci, jak i wtedy, gdy dokonuje się ona w postępowaniu nieprocesowym, mającym za przedmiot sprostowanie aktu urodzenia ze skutkiem ex tunc. Wreszcie w rozdziale VI przedstawione zostaną postulaty de lege ferenda, przy czym ich zaprezentowanie poprzedzone zostanie opisem regulacji prawnych w sprawie zmiany płci metrykalnej obowiązujących w Niemczech, Wielkiej Brytanii oraz w Hiszpanii. Rozprawa uwzględnia stan prawny na dzień 30 marca 2014 roku. 11

12 Rozdział I Zjawisko transseksualizmu 1. Proces różnicowania płci D. Glover i C. Kaplan nazywają płeć pojęciem aktywnym (ang. always on the move), które ze względu na powszechność swojego użycia i zastosowania w wielu różnych kontekstach pozostaje pojęciem nieostrym, by nie powiedzieć nawet nieokreślonym 6. Płeć jest kategorią, która występuje w każdym społeczeństwie, niezależnie od stopnia cywilizacyjnego rozwoju. Jak zauważa się w psychologii, płeć ma wpływ na wygląd zewnętrzny, sposób zachowania, a także na interakcje z ludźmi. Z tych względów, co do zasady, płeć pozostaje łatwa do identyfikacji. Objawia się w nadawanych imionach, wyglądzie zewnętrznym, ubiorze, a niekiedy także w wybieranym zawodzie. W naukach przyrodniczych zaznacza się również, że w sytuacji, w której płeć danej osoby jest trudna do rozpoznania nie jesteśmy w stanie nawiązać z nią interakcji wychowanie i socjalizacja powodują, że informacja o płci człowieka staje się dla nas tak istotna, iż bez niej nie potrafimy zbudować nawet najbardziej podstawowej relacji 7. W tym kontekście nie bez znaczenia pozostaje fakt, że pierwszą informację, jaką otrzymują rodzice przy urodzeniu dziecka jest jego płeć. Według Słownika języka polskiego płeć to zespół właściwości charakteryzujących organizmy osobników męskich i żeńskich i przeciwstawiających je sobie wzajemnie 8. Definicja płci w literaturze fachowej różni się w zależności od dziedziny nauki, która pojęcie to opisuje. Medycyna definiuje płeć jako zespół cech, które w obrębie gatunku odróżniają osobniki męskie produkujące plemniki oraz osobniki żeńskie, które produkują komórki jajowe 9. Psychologia określa ją jako złożone atrybuty kulturowo przypisywane mężczyznom i kobietom, powstające w konkretnych warunkach i okolicznościach, na podstawie specyficznych doświadczeń 10. Socjologia zaś nazywa płcią zróżnicowane i złożone relacje 6 D. Glover, C. Kaplan, Genders, Londyn 2009, s S. E. Cross, H. R. Markus, Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze [w:] Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice, red. B. Wojciszke, Gdańsk 2004, s Słownik języka polskiego PWN, t. II, Warszawa 1999, s K. Imieliński, S. Dulko, M. Filar, Transpozycje płci. Transseksualizm i inne zaburzenia identyfikacji płciowej, Kraków 2001, s B. Lott, D. Maluso, Społeczne uczenie się męskości i kobiecości [w:] Kobiety i mężczyźni: odmienne, red. B. Wojciszke, s

13 między mężczyznami i kobietami, obejmujące system reprodukcji, płciowy podział pracy oraz kulturowe definicje kobiecości i męskości 11. Punktem wyjścia dla oceny skutków prawnych transseksualizmu jest analiza pojęcia płci biologicznej (ang. sex), przeprowadzona w literaturze medycznej oraz choć w mniejszym zakresie w psychologii. Z tych względów rozważania w zakresie tzw. płci społeczno-kulturowej, zwanej również płcią socjologiczną (ang. gender), podejmowane tu będą jedynie w niezbędnym zakresie 12. Płeć istot żywych ma co do zasady charakter binarny. S. Agacinski sprowadza go do bezwzględnej zasady, w świetle której każda jednostka, która nie jest kobietą, jest mężczyzną, i każda jednostka niebędąca mężczyzną jest kobietą. Nie ma trzeciej możliwości. 13 Absolutyzowanie dychotomicznego podziału płci napotyka jednak pewne trudności natura zna bowiem przypadki interseksualizmu (hermafrodytyzmu, obojnactwa), w którym organizm posiada zarówno cechy płciowe męskie, jak i żeńskie. Choć zagadnienie obojnactwa nie będzie przedmiotem szerszych wywodów w niniejszej pracy, warto zwrócić uwagę, że bezwzględny podział płci na męską i żeńską powoduje konieczność możliwie szybkiego operowania dzieci interseksualnych i nadawania im cech jednej płci. Zabiegi chirurgicznej korekcji narządów płciowych odbywają się zanim dzieci te uświadomią sobie, 11 H. Bradley, Płeć, Warszawa 2008, s Zagadnienie płci społeczno-kulturowej stanowi główny obszar dociekań studiów nad płcią (ang. gender studies) nauki społecznej, która czyni przedmiotem swych rozważań kulturowe i społeczne procesy konstruowania norm płci z uwzględnieniem udziału w tym procesie czynników etnicznych, klasowych, religijnych i politycznych. Choć zjawisko transseksualizmu nie jest nauce tej obce, to jego analiza, dokonywana w ramach gender studies, odbywa się przede wszystkim przez pryzmat nienormatywności, tj. wykraczania poza przyjęte normy społeczne. Przedstawiciele tego nurtu podnoszą, że transseksualizm przerywa opresywne reguły płci i tworzy kategorię pośrednią, odrzucającą płciową binarność (zob. choćby definicję transseksualizmu zastosowaną przez M. Bieńkowską-Ptasznik, która wskazuje, że transseksualizm jest jedną z form transgenderyzmu określanego jako przekraczanie norm związanych z płcią: M. Bieńkowska-Ptasznik, Płeć społeczna transseksualizm rekonstrukcja tożsamości [w:] Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne, red. A. Kuczyńska, Wrocław 2002, s. 147). W istocie jednak tego rodzaju tezy winny być odnoszone do osób, które identyfikują się z obiema płciami jednocześnie (osoby bipłciowe) lub nie identyfikują się z żadną płcią (osoby apłciowe), względnie do transwestytów, nie zaś do transseksualistów. Osoby bipłciowe, apłciowe i transwestyci nie dążą bowiem do dookreślenia swej płci, żyjąc pomiędzy płcią męską i kobiecą, podczas gdy transseksualiści bezwzględnie odrzucają swą płeć anatomiczną jako niezgodną z płcią przeżywaną psychicznie, domagając się jednoznacznego przesądzenia, że należą do płci przeciwnej. 13 S. Agacinski, Polityka płci, Warszawa 2000, s

14 z którą płcią się identyfikują. Okoliczność ta spowodowała narodzenie się w Stanach Zjednoczonych w latach 90. XX w., ruchu byłych interseksualistów, których we wczesnym dzieciństwie poddano operacji korekcji narządów płciowych. Osoby te wskazują, że bez ich zgody pozbawiono je nie tylko możliwości odczuwania doznań seksualnych, ważnych dla sfery emocjonalnej człowieka, lecz przede wszystkim prawa do uwzględnienia ich płci psychicznej, która niejednokrotnie pozostaje sprzeczna z płcią anatomiczną uzyskaną po zabiegu chirurgicznym 14. W Stanach Zjednoczonych funkcjonuje obecnie Towarzystwo Osób Interseksualnych Ameryki Północnej (ang. Intesexual Society of North America), które występuje przeciwko dokonywaniu operacji korekcji narządów płciowych zaraz po urodzeniu dziecka. ISNA rekomenduje objęcie dzieci interseksualnych stałą opieką lekarską i przeprowadzanie operacji korekty narządów płciowych dopiero po określeniu przez samego interseksualistę do jakiej płci, według własnej świadomości, przynależy 15. Pierwszym krajem europejskim, który wyszedł naprzeciw skomplikowanej sytuacji osób interseksualnych są Niemcy, gdzie 1 listopada 2013 roku weszła w życie nowelizacja tamtejszej ustawy o prawach stanu (niem. Personenstandsgesetz) 16, która w 22 ust. 3 stanowi obecnie, że jeśli dziecku nie można przypisać jednoznacznie fizycznych cech płciowych męskich albo żeńskich, w jego akcie urodzenia nie wpisuje się oznaczenia płci 17. Do tej pory rodzice byli zobowiązani podać płeć dziecka w ciągu miesiąca od dnia jego narodzin. W wyniku ww. nowelizacji obowiązek ten jeśli chodzi o dzieci interseksualne został zniesiony. W seksuologii i seksiatrii 18 wskazuje się, że zespół cech odróżniających osobniki 14 K. Kula, J. Słowikowska-Hilczer, Kliniczne znaczenie badań nad różnicowaniem i dymorfizmem płciowym mózgu, Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej t. III, nr 1/2003, s Zob. również ciekawe wspomnienia interseksualistki Herkuliny Barbin pochodzące z XIX w.: Herculine Barbin (Being the Recently Discovered Memoirs of a Ninetheenth Centrury French Hermaphrodite) z przedmową M. Foucault, Nowy Jork Nie bez znaczenia pozostaje w tym kontekście, że kobiece zewnętrzne narządy płciowe uzyskuje się na drodze ingerencji chirurgicznej znacznie łatwiej niż narządy męskie, stąd w przypadku interseksualizmu prawdziwego, o którym będzie tu jeszcze mowa, korekcja narządów płciowych odbywa się co do zasady w kierunku żeńskim. 15 Postulaty Intersexual Society of North America dostępne są pod adresem (pobrano w dniu 3 lipca 2012 roku). Co istotne, ISNA nie zakłada istnienia trzeciej płci, wskazuje zaś jedynie na konieczność sprecyzowania płci interseksualisty dopiero po ustaleniu jego płci psychicznej. 16 Personenstandsgesetz z dnia 8 sierpnia 1957 roku, BGBl. I S Gesetz zur Änderung personenstandsrechtlicher Vorschriften z dnia 7 maja 2013 roku, BGBl. I S Seksuologia zajmuje się płciowością, życiem seksualnym i potrzebami seksualnymi człowieka, podczas gdy 14

15 męskie i żeńskie wyznaczany jest przez dziesięć elementów, które pozwalają wyróżnić w obrębie płci: 1) płeć chromosomalną, 2) płeć gonadalną, 3) płeć hormonalną, 4) płeć metaboliczną, 5) płeć mózgową, 6) płeć psychiczną, 7) płeć wewnętrznych narządów płciowych, 8) płeć zewnętrznych narządów płciowych, 9) płeć prawną (metrykalną) oraz 10) płeć fenotypową 19. Płeć chromosomalna 20, zwana również płcią genetyczną, wyznaczana jest już seksiatria czyni przedmiotem swych dociekań zaburzenia seksualności, ich patogenezę i symptomatologię. 19 K. Imieliński, S. Dulko, Przekleństwo Androgyne, Kraków 2001, s. 12 i n. Niektórzy autorzy wyróżniają również płeć socjologiczno-etnologiczną, która wyznaczana jest przez odmienne nazewnictwo (m.in. imiona, końcówki czasowników), sposób ubierania się, typ inicjacji czy rolę w małżeństwie chodzi tu jednak o socjologiczny, a nie medyczny aspekt płciowego zróżnicowania (J. Miluska, Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia, Poznań 1996, s. 53). 20 W prawidłowym kariotypie (obrazie chromosomów) człowieka występują 22 pary autosomów oraz jedna para chromosomów płciowych. U kobiet para chromosomów płciowych składa się z dwóch chromosomów X, podczas gdy u mężczyzn parę tę tworzą chromosomy X i Y. Na tej podstawie kariotyp żeński określany jest jako 46 XX, kariotyp męski zaś jako 46 XY. Medycyna zna jednak przypadki aberracji chromosomalnych, w których pojawiają się nietypowe garnitury chromosomów w zespole Turnera występuje tylko jeden chromosom płciowy 45 X. Kobiety dotknięte tą chorobą są bezpłodne, zwykle nie rozwijają się u nich również drugorzędowe cechy płciowe (powiększone piersi, owłosienie łonowe); w zespole Klinefeltera, w parze chromosomów płciowych występuje dodatkowy chromosom X (47 XXY), mężczyźni dotknięci tą chorobą są bezpłodni, a rozwój drugorzędowych cech płciowych jest u nich albo bardzo ograniczony albo w ogóle nie następuje; w zespole tzw. trisomii chromosomu X istnieją trzy chromosomy X (47 XXX), kobiety, u których zespół ten występuje (zwane nadkobietami lub metakobietami) są bardzo płodne, trzeciorzędowe cechy płciowe są zaś u nich wyraźnie zaznaczone. Co ciekawe, zdarzają się również przypadki kobiet o typowo męskim zestawie chromosomów oraz mężczyzn o kariotypie żeńskim. W 1955 roku, brytyjski endokrynolog opisał przypadek kobiety o kariotypie 46 XY. Choć miała ona żeńskie wewnętrzne i zewnętrzne narządy płciowe oraz żeńską identyfikację płciową, jej kariotyp miał charakter męski. Od nazwiska odkrywcy, zaburzenie to nazywane jest zespołem Swyera. Osoby nim dotknięte rozwijają się w kierunku żeńskim (obecność macicy, jajowodów i pochwy), wykazują żeńską identyfikację płciową, nie mają jednak jajników. Znane są również przypadki mężczyzn posiadających kariotyp 46 XX. Mężczyźni ci posiadają męskie zewnętrzne i wewnętrzne 15

16 w momencie zapłodnienia w wyniku odziedziczenia od ojca chromosomu X albo Y 21. Z uwagi na fakt, że zapładniana komórka jajowa zawsze posiada chromosom X, o płci genetycznej dziecka decyduje chromosom zawarty w męskiej komórce rozrodczej 22. Co do zasady, wniknięcie do komórki jajowej plemnika z chromosomem Y powoduje powstanie istoty ludzkiej o płci chromosomalnej męskiej, wniknięcie zaś plemnika z chromosomem X istoty ludzkiej o płci chromosomalnej żeńskiej 23. Ten poziom determinacji płci tworzy warunki rozwoju dla płci gonadalnej oraz płci hormonalnej 24. Co ciekawe, we wczesnym okresie życia płodowego zarodka, zawiązek przyszłych gruczołów i narządów płciowych tzw. pragonada jest jednakowy u obu płci 25. Pragonada, jako gruczoł płciowy, podejmuje w okresie wczesnopłodowym czynności wewnątrzwydzielnicze polegające na produkcji hormonów płciowych, w dojrzałym organizmie zaś, już jako jądra lub jajniki, wytwarza komórki rozrodcze 26. Pragonada, która narządy płciowe, męski fenotyp oraz męską identyfikację płciową, jednak kobiecy zestaw chromosomów zaburzenie to, od nazwiska naukowca, który opisał je w 1972 roku, określa się zespołem la Chappelle a. Powyższe prowadzi do wniosku, że osoba o kariotypie 46 XX może być według pozostałych cech płciowych mężczyzną, osoba o kariotypie 46 XY zaś kobietą. 21 E. Promińska, Płeć człowieka. Biologiczne podstawy różnic, Wrocław 1987, s A. Blaim, Różnicowanie się płci [w:] Rodzina i dziecko, red. M. Ziemska, Warszawa 1986, s Znaczenie chromosomu Y dla męskiej determinacji płci zostało potwierdzone dopiero w 1959 roku w pracach P. Jakobs oraz J. Strong a z Western General Hospital w Edynburgu. Autorzy ci, prowadząc badania nad zespołem Klinefeltera u 24-letniego mężczyzny stwierdzili, że zarówno w przypadku kariotypu 47 XXY, 48 XXXY a nawet 49 XXXXY, rozwój osobnika następuje w kierunku płci męskiej (za K. Boczkowskim, Intereseksualizm, Warszawa 1988, s. 18). Zasada ta ma charakter generalny, nie należy zapominać o występujących w tym zakresie wyjątkach (zob. wspomniany wyżej zespół Swyer a, w którym kobieta posiada męski zestaw chromosomów oraz zespół la Chappelle a, w którym mężczyzna wykazuje kariotyp 46 XX). 24 Celowo użyto tu sformułowania tworzy warunki rozwoju, jak to zostanie bowiem wykazane, sama płeć chromosomalna nie przesądza jeszcze o płci męskiej osobnika w innych aspektach. Innymi słowy, męski garnitur chromosomów nie musi oznaczać, że u osobnika rozwiną się męskie narządy płciowe (płeć wewnętrznych i zewnętrznych narządów płciowych), czy też, że odczuwać on będzie przynależność do tej płci (płeć psychiczna). 25 A. Blaim, Różnicowanie się [w:] Rodzina i, red. M. Ziemska, s Zaznaczyć należy, że wspomniane tu hormony płciowe, tj. androgeny i estrogeny produkowane są zarówno u mężczyzn jak i u kobiet, inny jest jednak ich proporcjonalny stosunek. U zarodków męskich poziom androgenów (w tym w szczególności testosteronu) jest znacznie wyższy od poziomu estrogenów, proporcja ta jest zaś odwrotna w przypadku zarodków żeńskich. 16

17 jako hormon dominujący produkuje androgeny, powoduje powstanie u zarodka jąder 27. Brak wydzielania androgenów kieruje zaś tor rozwoju zarodka na drogę żeńską i doprowadza do wytworzenia kobiecych wewnętrznych narządów płciowych 28. Istotne, że proces ten nie jest uzależniony od obecności żeńskich hormonów płciowych żeńskie narządy płciowe pojawią się więc bez względu na to czy estrogeny w ogóle będą wydzielane. W seksuologii wskazuje się na tej podstawie, że żeńskość jest czymś pierwotnym, bowiem do powstania osobnika płci żeńskiej nie jest konieczne, aby podczas życia płodowego zarodka produkowane były estrogeny 29. Hormony płciowe, przenikając do wszystkich komórek ustroju i wpływając na reakcje chemiczne składające się na proces przemiany materii, determinują następnie płeć metaboliczną człowieka. Androgeny produkowane przez męskie jądra w okresie pokwitania powodują szybsze dojrzewanie układu kostnego i wzrost masy mięśniowej, estrogeny zaś determinują budowę kobiecej sylwetki ciała, a także specyficzne odkładanie się tkanki tłuszczowej, co w efekcie prowadzi do zróżnicowania metabolizmu komórek i płci metabolicznej. Hormony, o których mowa mają również fundamentalny wpływ na płciowe zróżnicowanie mózgu, tj. na płeć mózgową. Nie ulega obecnie wątpliwości, że mózg kobiety różni się od mózgu mężczyzny. Różnica ta nie dotyczy przy tym wyłącznie jego wielkości, lecz również budowy i działania tych jego obszarów, które odpowiadają za gospodarkę hormonalną. Badania wskazują, że płciowe zróżnicowanie mózgu następuje około 6-7 tygodnia życia płodowego zarodka. Mózg ludzki jest początkowo zawsze żeński, a podstawową rolę w procesie jego płciowego różnicowania odgrywają hormony płciowe Proces ten rozpoczyna się około 7. tygodnia życia zarodka. 28 Jajniki zaczynają się rozwijać około 9. tygodnia życia zarodka. 29 K. Imieliński i S. Dulko dla uzasadnienia tej tezy przywołują wyniki badań przeprowadzonych na płodach królików. U płodów króliczych poddanych kastracji jeszcze w macicy matki zaobserwowano, że płód męski pozbawiony jąder rozwija się w kierunku żeńskim niezależnie od posiadania kariotypu XY, płód żeński zaś pozbawiony jajników rozwija się w kierunku żeńskim tak samo, jak płód posiadający jajniki. Na tej podstawie, autorzy ci wskazują, że nowopowstały zarodek jest co do zasady żeński, aby uzyskać zaś u osobnika cechy płci męskiej trzeba coś dodać zjawisko to określają zasadą Adama (za K. Imielińskim, S. Dulko, Przekleństwo, s. 28 i 29). Podobnie o wynikach ww. badań J. Niweliński, Dyskusja [w:] Zagadnienie determinacji płci, Zeszyty Problemowe Kosmosu z. 5/1956, s Wyniki badań doświadczalnych prowadzonych na zwierzętach pokazały, że w przypadku wstrzyknięcia testosteronu nowonarodzonym samicom szczura, samice te w okresie dojrzałości płciowej nie wykazywały cykliczności wydzielania hormonów płciowych. Obserwowano u nich ciągłe wydzielanie hormonów przysadki 17

18 Niedostateczna ilość androgenów powoduje, że mózg zarodka o płci chromosomalnej męskiej zachowuje schemat żeński. Poddanie zaś płodu o płci chromosomalnej żeńskiej działaniu męskich hormonów płciowych powoduje maskulinizację jego mózgu 31. Zróżnicowanie płciowe ośrodkowego układu nerwowego dotyczy przede wszystkim działania i funkcji uzyskiwanych przez przysadkę mózgową i podwzgórze 32. Żeńskie podwzgórze oraz przysadka mózgowa realizują istotne funkcje wydzielnicze, regulowane przez mechanizm tzw. pozytywnego sprzężenia zwrotnego. Mechanizm ten polega na samoregulowaniu się hormonów wydzielanych przez przysadkę mózgową na podstawie informacji uzyskiwanych z podwzgórza 33. Pomiędzy przysadką mózgową męską a męskim podwzgórzem owe sprzężenie zwrotne i wynikające z niego cykliczne oddziaływanie hormonów płciowych w ogóle nie występuje 34. Płeć wewnętrznych narządów płciowych (płeć gonadoforyczna) określana jest przez zróżnicowanie dróg rozrodczych prowadzących od gonad. W pierwszym stadium rozwoju zarodka obok przewodów Müllera, stanowiących zawiązki jajowodów, macicy i pochwy, rozwijają się równolegle przewody Wolffa, które w przyszłości przekształcić się mają w najądrza i nasieniowody. Działanie męskich hormonów płciowych w okresie płodowym powoduje inwolucję przewodów Müllera i rozwój przewodów Wolffa, brak ich działania determinuje zaś rozwój przewodów Müllera i degenerację przewodów Wolffa 35. Co istotne, przewody Müllera rozwiną się w prawidłowo zbudowaną macicę, jajowody i pochwę bez względu na funkcjonowanie jajników i wydzielanie przez nie żeńskich hormonów płciowych. Również płeć wewnętrznych narządów płciowych prezentuje zatem wrodzoną tendencję do feminizacji. Płeć zewnętrznych narządów płciowych (płeć genitalną) rozróżnia się na podstawie prącia i moszny u mężczyzn oraz łechtaczki i sromu u kobiet. To właśnie płeć zewnętrznych i podwzgórza, charakterystyczne dla samców. Nie były one ponadto zdolne do wydawania potomstwa, ani do współżycia płciowego z samcami. 31 J. Miluska, Tożsamość kobiet i mężczyzn, s A. Baim, Różnicowanie się [w:] Rodzina i, red. M. Ziemska, s Miesięczny cykl kobiety podlega kontroli dwóch hormonów przysadki: FSH (hormon folikulotropowy) oraz LH (hormon luteinizujący). Wytwarzanie tych hormonów przez przysadkę kontrolowane jest przez podwzgórze, które odbiera sygnały hormonalne generowane w jajnikach. Sygnały te informują o zbyt małym lub zbyt dużym stężeniu danego hormonu we krwi. Stymulowana przez podwzgórze przysadka wydziela odpowiedni hormon, kierując w ten sposób procesem dojrzewania komórki jajowej. 34 S. Dulko, Saga o płci, Rocznik Lubuski z 2006 roku, t. III, cz. 2, s E. Promińska, Płeć człowieka, s

19 narządów płciowych pozostaje jedyną determinantą dla określenia płci prawnej człowieka, podlegającej wpisowi do aktu urodzenia. Płeć fenotypowa określana jest przez trzeciorzędowe cechy płciowe, tj. przez wygląd zewnętrzny człowieka (biust, owłosienie, rozłożenie tkanki tłuszczowej, proporcje budowy ciała, głos). Już powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że kształtowanie się drugorzędowych i trzeciorzędowych cech płciowych nie pozostaje pod bezpośrednim wpływem czynników genetycznych (chromosomów płciowych), a zależy od substancji produkowanych przez gruczoły płciowe. Sama zmiana fenotypu nie powoduje oczywiście zmiany genotypu, nie ulega jednak wątpliwości, że to hormony płciowe determinują powstawanie poszczególnych cech płciowych 36. Płeć psychiczna, która pozostawać będzie przedmiotem zaprezentowanych tu wywodów, manifestuje się w poczuciu przynależności do danej płci i identyfikowaniu się z przedstawicielami tej płci. W seksuologii wskazuje się, że poczucie płci psychicznej nie da się sprowadzić do subiektywnego jej odczuwania, zależnego od ludzkiej woli na zasadzie chcę być kobietą lub chcę być mężczyzną. U podłoża płci psychicznej leżą bowiem czynniki biologiczne, w tym gonadalne i neurohormonalne 37. Jak wskazuje się w medycynie, poczucie przynależności do danej płci zostaje zdeterminowane już w życiu płodowym zarodka i jako takie nie ulega późniejszym zmianom 38. W momencie przyjścia na świat noworodek nie jest zatem psychoseksualnie neutralny, o czym będzie mowa szeroko w dalszej części. Płeć psychiczna zostaje ukształtowana jako cecha stała i nieulegająca czasowym przekształceniom, w równym stopniu dotyczy przy tym każdej sfery życia człowieka (własnej świadomości i przekonań, życia rodzinnego, seksualnego, towarzyskiego, społecznego etc.). Przedstawiona tu wielość obszarów manifestowania się płci prowadzi do wniosku, że sama budowa zewnętrznych narządów płciowych nie stanowi wyłącznej determinanty dla określenia płci człowieka. Innymi słowy, mając na względzie powyższe rozważania, za 36 L. Kaufman, Poglądy na determinację płci w genetyce formalnej [w:] Zagadnienie determinacji płci, Zeszyty Problemowe Kosmosu z. 5/1956, s. 21. Autorka wskazuje, że u ryb i niektórych płazów działanie hormonów może doprowadzić nawet do całkowitego odwrócenia płci, tj. wytworzenia gonady płci przeciwnej do tej, która wynikałaby z genotypu. 37 K. Imieliński, S. Dulko, Przekleństwo, s S. Dulko, Transseksualizm. Wybrane aspekty kliniczne, referat wygłoszony na Uniwersytecie Gdańskim w ramach Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Prawne, Medyczne i Psychospołeczne Aspekty Transseksualizmu, Gdańsk 28 listopada

20 mężczyznę powinna być uznana ta osoba, która posiada: chromosom Y w swym kariotypie, jądra, męski zestaw hormonów, męski system metaboliczny, zmaskulinizowany mózg, męskie wewnętrzne narządy płciowe (nasieniowody i najądrza), męskie zewnętrzne narządy płciowe (prącie i mosznę), męski fenotyp, prawnie określoną płeć męską oraz psychiczne poczucie przynależności do płci męskiej. Odpowiednio, kobietą winna być określona ta osoba, która nie posiada w swym kariotypie chromosomu Y, a jednocześnie posiada: jajniki, żeński zestaw hormonów, żeński system metaboliczny, żeńskie zróżnicowanie mózgu, żeńskie wewnętrzne narządy płciowe (macicę, jajowody i pochwę), żeńskie zewnętrzne narządy płciowe (łechtaczkę i srom), żeński fenotyp, prawnie określoną płeć kobiecą oraz psychiczne poczucie przynależności do płci kobiecej 39. Proces różnicowania płci charakteryzuje się przechodzeniem każdej z wymienionych płaszczyzn w kolejną i ich wzajemnym przenikaniem się. Zaburzenia owego procesu przechodzenia mogą wystąpić na każdej płaszczyźnie determinacji płci, w wyniku czego dany element konstytuujący płeć staje się charakterystyczny dla płci przeciwnej. Sytuację, w której wśród wyżej wskazanych dziesięciu elementów cechujących płeć chociaż jeden należy do płci odmiennej, literatura medyczna określa mianem transpozycji płci. Przedmiotem niniejszych rozważań będzie taka transpozycja płci człowieka, w której płeć metrykalna nie jest zgodna z płcią przeżywaną psychicznie, a poczucie owej niezgodności ma charakter trwały. Zjawisko to funkcjonuje w medycynie pod nazwą transseksualizm. 2. Istota transseksualizmu próba zdefiniowania 2.1. Zagadnienia podstawowe W literaturze przedmiotu transseksualizmem określa się rozbieżność pomiędzy poczuciem psychicznym płci a budową morfologiczno-biologiczną ciała oraz płcią metrykalną, które są odczuwane jako obce i należące do płci odmiennej 40. Transseksualista nie utożsamia się z własną płcią anatomiczną, odczuwa odrazę względem swych narządów płciowych, których zwykle pragnie się pozbyć, oraz dąży do przesądzenia na drodze prawnej, 39 A. Kępiński wskazuje, że człowiek nigdy nie jest (nie staje się) w zupełności kobietą lub mężczyzną. Jego zdaniem zawsze istnieje rozbieżność pomiędzy autoportretem seksualnym, tj. rzeczywistym postrzeganiem siebie, a autoportretem idealnym. Człowiek więc jedynie dąży do swej męskości lub kobiecości, nigdy ich jednak nie osiągając (A. Kępiński, Z psychopatologii życia seksualnego, Kraków 2003, s. 60). 40 K. Imieliński, Seksiatria. Patologia seksualna, Warszawa 1990, s

21 że przynależy do płci przeciwnej niż ta wpisana w jego akcie urodzenia. Zjawisko to może dotyczyć zarówno kobiet jak i mężczyzn. Transseksualizm nie jest zjawiskiem nowym, można zaryzykować twierdzenie, że towarzyszy człowiekowi od zawsze 41. Termin transseksualizm, w znaczeniu zbliżonym do obecnego, został użyty po raz pierwszy przez D. O. Cauldwell a. Opisując przypadek dziewczyny, która obsesyjnie chciała być chłopcem, Cauldwell określił jej stan mianem psychopathia transsexualis, publikując w 1949 roku artykuł pod tym samym tytułem 42. Wcześniej, literatura medyczna nie odróżniała zjawiska transseksualizmu od transwestytyzmu, a nawet od homoseksualizmu 43. Nazwę transseksualizm spopularyzował ostatecznie H. Benjamin, amerykański endokrynolog niemieckiego pochodzenia, autor wieloletnich, pionierskich badań obejmujących problematykę identyfikacji z płcią 44. Benjamin jako pierwszy rozpoczął stosowanie względem osób transseksualnych terapii hormonalnej, uczestniczył również 41 Niektórzy autorzy twierdzą, że transseksualizm istnieje od momentu, w którym człowiek zaczął zdawać sobie sprawę z własnej płciowości. Na tej podstawie wywodzą, że już neandertalczycy mogli odczuwać niezadowolenie ze swej płci (tak J. Narożniak, Płeć w pułapce, WiŻ nr 7/2001, s. 15). Motyw transseksualizmu, choć zdecydowanie rzadziej niż motyw transwestytyzmu, pojawia się już w mitologii (za przykład niech posłuży postać Tejrezjasza, który, zamieniony za karę w kobietę, pozostawał nią przez siedem lat po to, by po odbyciu kary na powrót stać się mężczyzną: zob. M. Pietrzykowski, Mitologia starożytnej Grecji, Warszawa 1985, s. 42 i n.). Historia starożytnego Rzymu przywołuje przykład cesarza Heliogabala, który poślubił swojego niewolnika Hieroklesa, obwołując się jego panią i małżonką. Źródła historyczne podają, że w efekcie owego związku Heliogabal nakazał swoim lekarzom przeprowadzenie zabiegu kastracji jego męskich narządów płciowych (A. Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich, Warszawa 2001, s. 327). Szeroko omawiany jest w seksuologii przypadek brytyjskiego lekarza Jamesa Barry, urodzonego w 1812 roku, chirurga i oficera, który przez całe życie skutecznie ukrywał swą płeć biologiczną. Dopiero sekcja jego zwłok wykazała, że posiadał w pełni kobiece narządy rozrodcze i kobiecą budowę ciała (za K. Imielińskim, S. Dulko, M. Filarem, Transpozycje, s. 16; zob. również S. Pain, The male military surgeon who wasn t, New Scientist z dnia 8 marca 2008, s ). 42 D. O. Cauldwell, Psychopathia transsexualis, Sexology nr 16/1949, s W pionierskiej monografii z 1910 roku niemiecki lekarz pochodzenia żydowskiego M. Hirschfeld opisał przypadki osób, które współczesna medycyna określiłaby transseksualistami. Hirschfeld jako pierwszy wyodrębnił zachowania transwestytyczne od homoseksualnych (M. Hirschfeld, Die Transvestiten. Eine Untersuchung über den erotischen Verkleidungstrieb. Mit umfangreichen casuistischen und historischen Material, Berlin 1910, za M. Fajkowską-Stanik, Transseksualizm. Definicje, klasyfikacje i symptomatologia zjawiska, Psychiatria Polska t. XXXIII, nr 5/1999, s. 770). 44 Zob. H. Benjamin, Transvestism and transsexualism, International Journal of Sexology nr 7/1953 oraz The Transsexual Phenomenon, Nowy Jork

22 w jednej z pierwszych na świecie operacji chirurgicznej zmiany płci narządów płciowych. Do najwybitniejszych badaczy zjawiska transseksualizmu w Polsce należą K. Imieliński 45 oraz S. Dulko, który prace w tym zakresie kontynuuje do dziś 46. W literaturze wskazuje się, że transseksualizm jest zjawiskiem rzadkim statystyki częstości jego występowania różnią się jednak od siebie, niekiedy znacznie. Zwykle podaje się, że w skali światowej zaburzenie to dotyczy 1 na osób o płci anatomicznej męskiej oraz 1 na osób o płci anatomicznej kobiecej. Co ciekawe, według polskich statystyk, transseksualizm występuje znacznie częściej u anatomicznych kobiet niż u anatomicznych mężczyzn szacuje się, że transseksualizmem może być dotknięta 1 na Polek oraz 1 na Polaków 47. Pojęcie transseksualizmu definiują obecnie Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób (ang. International Classification of Diseases) z 2010 roku (tzw. ICD-10), przygotowana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) 48 oraz Diagnostyczna i Statystyczna Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych sporządzona przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, funkcjonująca pod skróconą nazwą DSM (ang. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) i stanowiąca podstawową klasyfikację zaburzeń psychicznych na świecie. ICD-10 zalicza transseksualizm do zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania (ICD-10: F.00-F.99 ang. mental and behavioral disorders), do subkategorii zaburzeń osobowości i zachowania u osób dorosłych (ICD-10: F.64-F.69 ang. disorders of adult 45 K. Imieliński był pierwszym w Polsce specjalistą seksuologiem, wieloletnim kierownikiem Zakładu Seksuologii i Patologii Więzi Międzyludzkich Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie (obecnie: Zakład Seksuologii, Psychiatrii i Psychoterapii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego), trzykrotnie nominowanym do Pokojowej Nagrody Nobla. 46 S. Dulko przez lata współpracował z K. Imielińskim wynikiem tej współpracy stały się liczne publikacje naukowe dotyczące zjawiska transseksualizmu, jedyne tego rodzaju opracowania w literaturze polskiej. S. Dulko jest obecnie jednym z najwybitniejszych znawców zjawiska transseksualizmu w Polsce (w swej pracy klinicznej spotkał się z ok. 5 tysiącami przypadków osób transpłciowych), czynnym zawodowo psychiatrą i seksuologiem, swą wiedzą i doświadczeniem podzielił się również przy powstawaniu niniejszej pracy, co w jej treści wyraźnie zaznaczono. 47 Rozmowa z S. Dulko z dnia 24 lipca 2012 roku. 48 Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób (ICD-10) jest standardowym i powszechnie stosowanym narzędziem diagnostycznym, który opisuje wszelkie poznane dotąd choroby i klasyfikuje je według ich etiologii, patogenezy i objawów chorobowych. 22

23 personality and behavior), o typie zaburzeń identyfikacji płciowej (ICD-10: F.64 ang. gender identity disorders). Według zaprezentowanej tam definicji, transseksualizm polega na pragnieniu przynależności do płci przeciwnej, któremu zwykle towarzyszy dyskomfort związany z płcią biologiczną, poczucie jej nieodpowiedniości (ang. inappropriateness) i w konsekwencji pragnienie przeprowadzenia chirurgicznego lub hormonalnego leczenia w celu dostosowania ciała do płci preferowanej (ICD-10: F.64.0 ang. transsexualism) 49. Wśród kryteriów diagnostycznych transseksualizmu, ICD-10 wymienia trwałą, utrzymującą się od co najmniej dwóch lat tożsamość transseksualną, która nie wynika z innych zaburzeń psychicznych, nieprawidłowości interseksualnych, genetycznych lub aberracji chromosomalnych 50. Ciekawie prezentuje się ewolucja pojęcia transseksualizmu w klasyfikacji DSM 51. Termin transseksualizm pojawił się po raz pierwszy w III edycji DSM (DSM-III) z 1980 roku, w której został zaliczony do zaburzeń psychoseksualnych i zdefiniowany jako zaburzenie heterogeniczne objawiające się w stałym poczuciu niezgodności płci biologicznej z płcią przeżywaną psychicznie, któremu towarzyszy dążenie do pozbycia się genitaliów, wynikające z pragnienia funkcjonowania jako osoba płci przeciwnej 52. W poprawionej (ang. revised), III edycji DSM (DSM-III-R) z 1987 roku, transseksualizm zaliczono do zaburzeń pojawiających się zwykle w okresie niemowlęctwa, dzieciństwa lub w okresie dojrzewania (ang. disorders usually first evidend in infancy, childhood or adolescence), nie zmieniając właściwie jego definicji. Zmiana ta podyktowana była odejściem od przyznawania prymatu czynnikom psychologicznym w dyskusji na temat etiologii transseksualizmu 53. Taka klasyfikacja zjawiska transseksualizmu nie zyskała jednak aprobaty środowisk lekarskich, które wskazywały, że nie każde zaburzenie identyfikacji płciowej powstałe w dzieciństwie przeradza się w transseksualizm 54. Z tych względów w IV edycji DSM (DSM-IV) z 1994 roku, a następnie w poprawionej wersji tej edycji (ang. text revised) (DSM-IV-TR) z 2000 roku, zrezygnowano z pojęcia transseksualizmu, stworzono zaś stosunkowo szeroką kategorię 49 Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób (ICD-10): F.64.0 transseksualizm: icd10/browse/2010/en#/f60-f69 (pobrano w dniu 2 lipca 2012 roku). 50 Światowa Organizacja Zdrowia prowadzi obecnie prace nad nową klasyfikacją chorób ICD-11, która ma zostać opublikowana w 2015 roku. 51 Szerzej na ten temat P. T. Cohen-Kettenis, F. Pfäfflin, The DSM Diagnostic Criteria for Gender Identity Disorder in Adolescents and Adults, Archives of Sexual Behavior nr 2/2010, s M. Fajkowska-Stanik, Transseksualizm, s Tamże, s Tamże, s

24 zaburzeń seksualnych i zaburzeń identyfikacji płciowej (ang. sexual and gender identity disorders), w której obok parafilii i dysfunkcji seksualnych wyodrębniono subkategorię zaburzeń identyfikacji płciowej (ang. gender identity disorder). W ramach tej subkategorii wyróżniono następnie zaburzenie identyfikacji płciowej u dzieci (DSM-IV-TR: ang. gender identity disorder in children) 55 oraz zaburzenie identyfikacji płciowej u młodzieży lub dorosłych (DSM-IV-TR: ang. gender identity disorder in adolescents or adults) 56. Wśród symptomów zjawiska u młodzieży i dorosłych wymieniono silną i trwałą identyfikację z płcią przeciwną (ang. strong and persistent identification with the opposite gender), której towarzyszy poczucie dyskomfortu i urodzenia się z niewłaściwą płcią (ang. born the wrong sex), pragnienie bycia osobą płci przeciwnej i obstawanie przy tym, że się nią jest. W najnowszej, piątej edycji DSM (DSM-5), ogłoszonej podczas rocznego zgromadzenia Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego w dniach 8-12 maja 2013 roku, zaburzenia identyfikacji płciowej nie są już sklasyfikowane w kategorii zaburzeń seksualnych i zaburzeń identyfikacji płciowej. Stworzono dla nich odrębną kategorię o nazwie gender dysphoria. Klasyfikacja nie posługuje się już zatem pojęciem gender identity disorder, co ma na celu odejście od stygmatyzacji osób z zaburzoną identyfikacją płciową jako zaburzonych psychicznie i objęcie klasyfikacją wyłącznie tych, u których owe zaburzenie powiązane jest z dyskomfortem, stresem i cierpieniem. Wciąż utrzymano podział na dysforię płciową występującą u dzieci oraz dysforię płciową występującą u młodzieży lub dorosłych. Kryteria diagnostyczne pozostały właściwie niezmienione wśród symptomów zjawiska u młodzieży i dorosłych wymienia się silne i trwałe poczucie przynależności do dowolnej, innej płci (ang. some alternative gender), nie wskazując, że może być to tylko płeć przeciwna, oraz poczucie urodzenia się w niewłaściwej płci 57. Takie opisanie zjawiska transseksualizmu w ICD-10 oraz w DSM pozwala na wyprowadzenie dwóch wniosków, istotnych dla dalszych rozważań. Po pierwsze, transseksualizm nie jest obecnie traktowany jako zaburzenie związane z seksualnością, odnosi 55 Diagnostyczna i Statystyczna Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, edycja IV poprawiona (DSM-IV-TR): zaburzenie identyfikacji płciowej u dzieci: (pobrano w dniu 2 lipca 2012 roku). 56 Diagnostyczna i Statystyczna Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, edycja IV poprawiona (DSM-IV-TR): zaburzenie identyfikacji płciowej u młodzieży lub dorosłych: (pobrano w dniu 2 lipca 2012 roku). 57 Na ten temat w dokumencie Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego Highlights of Changes from DSM-IV-TR to DSM-5, dostępnym pod adresem: (pobrano w dniu 15 maja 2013). 24