Zastosowanie terapii fotodynamicznej w chorobach przyzębia na podstawie piśmiennictwa

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2007, LX, 8, Polish Dental Society Zastosowanie terapii fotodynamicznej w chorobach przyzębia na podstawie piśmiennictwa Application of the photodynamic therapy in the treatment of periodontal diseases on the basis of literature Małgorzata Szulc, Marek Ziętek Z Katedry i Zakładu Periodontologii AM we Wrocławiu Kierownik Katedry: prof. dr hab. M. Ziętek Streszczenie Wprowadzenie: leczenie chorób przyzębia polega głównie na mechanicznym usuwaniu złogów nazębnych za pomocą skalingu i root planingu, lecz coraz częściej jest wspomagane ogólnym stosowaniem antybiotyków. Może to prowadzić do pojawienia się objawów ubocznych oraz oporności bakterii patogennych dla przyzębia na antybiotyki. Działanie bakteriobójcze terapii fotodynamicznej (PDT) było znane od dziesięcioleci, jednak dopiero w ostatnich latach zaczęto interesować się praktycznym zastosowaniem tego zjawiska. Liczne badania przeprowadzone in vitro udowodniły skuteczność PDT w leczeniu miejscowych zakażeń bakteryjnych. Cel pracy: na podstawie piśmiennictwa omówiono zastosowanie terapii fotodynamicznej w chorobach przyzębia. Podsumowanie: zastosowanie terapii fotodynamicznej w leczeniu chorób przyzębia może okazać się cennym uzupełnieniem standardowych procedur leczniczych, biorąc pod uwagę szerokie spektrum działania fotouczulaczy oraz ich selektywne działanie na komórki prokariotyczne. Summary Introduction: Treatment of periodontal diseases relies primarily on the mechanical removal of deposits by means of scaling and root planing procedures but has increasingly been augmented with systemic antibiotic therapy. This, however, may result in side effects and lead to drug resistance of the bacterial pathogens responsible for periodontal infections. Even though bactericidal properties of the photodynamic therapy (PDT) have been known for a long time, only recently has there been an increased interest in its practical application. Extensive research in vitro has demonstrated the potential of PDT in the treatment of localized microbial infections. Aim of the study: To discuss the application of the photodynamic therapy in periodontal treatment. Conclusion: The application of PDT to treat periodontal infections could prove a valuable adjunct to standard mechanical procedures considering broad- -spectrum activity of photosensitizers against bacterial pathogens and their selective effect on procaryotic cells. HASŁA INDEKSOWE: zapalenie przyzębia, terapia fotodynamiczna, antybiotyki KEYWORDS: periodontitis, photodynamic therapy, antibiotics 527

2 M. Szulc, M. Ziętek Czas. Stomatol., Wprowadzenie Jama ustna człowieka jest niszą ekologiczną dla wielu szczepów bakterii. Jak wykazały badania, ponad 600 różnych gatunków bakterii zasiedla jamę ustną, z czego nawet 500 może bytować w szczelinie dziąsłowej [9, 14]. Bakterie te, w znacznej większości komensale, grupują się w kompleksy tworząc specyficzne środowisko i są ze sobą powiązane wieloma złożonymi zależnościami, jak np. produkty przemiany materii jednych bakterii są substratem dla innych. Gdy dochodzi do zmiany warunków środowiska tych bakterii zmiany diety gospodarza, upośledzenia odporności itp., następują zmiany w ekosystemie. Jedne bakterie są wypierane przez inne, bardziej odporne na trudne warunki. W ten sposób dochodzi do nadmiernego rozwoju szczepów oportunistycznych, patogennych dla tkanek przyzębia. Do szczepów tych należą m.in. Porphyromonas gingivalis, Prevotella intermedia, Fusobacterium nucleatum, Tanerella forsythia, Treponema denticola, Actinobacillus actinomycetemcomitans. Bakterie te zasiedlają kieszonki przyzębne i są odpowiedzialne za rozwój agresywnego oraz przewlekłego zapalenia przyzębia, które to schorzenia dotyczą 30-50% dorosłych mieszkańców krajów rozwiniętych, często doprowadzając u nich do utraty zębów [33]. Leczenie chorób przyzębia według obowiązujących założeń, opiera się głównie na zmniejszeniu liczby lub całkowitym wyeliminowaniu patogennych bakterii z kieszonek przyzębnych oraz innych miejsc jamy ustnej, w których mogą bytować (grzbiet języka, błona śluzowa policzków). Zabiegi stosowane w tym celu to skaling, root planing oraz chemiczna kontrola płytki nazębnej, czyli stosowanie antyseptyków, a w niektórych przypadkach antybiotyków. Jednakże ze względu na szerokie zastosowanie antybiotyków także w innych dziedzinach medycyny, coraz częściej pojawiają się informacje o powstaniu nowych mutacji szczepów bakteryjnych, opornych na ich działanie [4, 28]. Dlatego też trwają poszukiwania nowych metod, które mogłyby znaleźć zastosowanie w eliminacji periodontopatogennych bakterii, a tym samym w leczeniu zapaleń przyzębia. Światło, jako czynnik leczniczy było wykorzystywane już przez starożytnych. Jego właściwości lecznicze jak również działania niepożądane były poznawane przez wieki. Na początku ubiegłego stulecia nasiliło się zainteresowanie medycznymi zastosowaniami światła, co miało swoje odzwierciedlenie w bardzo licznych badaniach, jakie były prowadzone w tamtym czasie, mających na celu poznanie istoty oddziaływania fal świetlnych na organizmy żywe a także poznanie jak największej liczby zastosowań terapeutycznych [15, 32, 40]. Wtedy też Raab, badając wpływ światła widzialnego na pantofelki w obecności barwników akrydynowych odkrył podstawy reakcji fotodynamicznych [1]. Terapia fotodynamiczna (PDT), jako forma światłoterapii jest złożoną metodą, która wykorzystuje fotouczulacze (fotosensybilizatory) w połączeniu ze światłem o długości fali dostosowanej do widma absorpcyjnego danego fotouczulacza. Istotne znaczenie ma fakt, że zarówno fotouczulacz, jak i zastosowane światło oddzielnie nie powodują cytotoksyczności [34]. Pierwotnie była to metoda wykorzystywana głównie do wykrywania oraz leczenia nowotworów będąc alternatywą dla chemio i radioterapii. Obecnie terapia fotodynamiczna, jako metoda z wyboru lub dopiero w fazie doświadczeń, znajduje zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny jak: dermatologia, okulistyka, gastroenterologia, kardiologia, neonatologia. Jest również stosowana w 528

3 2007, LX, 8 Terapia fotodynamiczna w chorobach przyzębia eliminacji zakażeń wirusowych i grzybiczych [8, 10, 21]. Pomimo, że działanie przeciwbakteryjne terapii fotodynamicznej było znane od dziesięcioleci, dopiero od kilku lat wzrosło zainteresowanie szerszym wykorzystaniem tej metody w praktyce. Znajduje ona zastosowanie np. w leczeniu miejscowych infekcji, leczonych do tej pory antybiotykoterapią lub w sterylizacji krwi i produktów krwiopochodnych. W odróżnieniu od klasycznej terapii fotodynamicznej, w mikrobiologii wykorzystywany jest fakt, że niektóre fotouczulacze są cytotoksyczne selektywnie dla komórek bakterii nawet bez dodatkowego użycia światła. Zjawisko to jest niedopuszczalne podczas leczenia nowotworów. Z tej przyczyny działanie mikrobiologiczne PDT jest często nazywane przeciwbakteryjną chemioterapią fotodynamiczną (ang. photodynamic antimicrobial chemotherapy PACT) [34, 35]. Ograniczenia tradycyjnych metod leczenia chorób przyzębia Obecne algorytmy postępowania leczniczego w chorobach przyzębia bazują na walce z płytką nazębną nad i poddziąsłową i zawartymi w niej bakteriami. W większości przypadków postępowanie lecznicze z zastosowaniem skalingu, root planingu i dezynfekcji jamy ustnej doprowadza do zahamowania rozwoju choroby, jednakże jak wskazują badania, żadna dotychczasowa metoda leczenia nie jest w stanie całkowicie usunąć bakterii z rezerwuarów, jakimi niewątpliwie są kieszonki przyzębne [27]. Bakterie bytujące w jamie ustnej gospodarza, aby jak najdłużej przeżyć tworzą kolonie, wytwarzają między sobą zależności a w konsekwencji dochodzi do utworzenia bardzo złożonej struktury zwanej biofilmem [29, 39]. Główną masę biofilmu (75-80%) stanowi matrix lub glikokaliks, natomiast kolonie bakterii stanowią 15-20%. Badania mikrobiologiczne wykonane na bardzo dużej liczbie próbek poddziąsłowej płytki bakteryjnej dowiodły, że w biofilmie bakterie o określonych właściwościach grupują się tworząc kompleksy. Wewnątrz danego kompleksu bakterie ściśle ze sobą współpracują i prawie nigdy nie zachodzi sytuacja, że jeden gatunek bakterii z danego kompleksu występuje w płytce przy absencji innych gatunków z tego samego kompleksu. I tak u osób z przewlekłym zapaleniem przyzębia występują bakterie wchodzące w skład czerwonego kompleksu, czyli: Porphyromonas gingivalis, Tanerella forsythia, Treponema denticola. Często w obecności czerwonego kompleksu ujawniały się bakterie wchodzące w skład kompleksu pomarańczowego: Fusobacterium nucleatum, Prevotella intermedia, Prevotella nigrescens, Peptostreptococcus micros [30]. Taka organizacja bakterii ma dla nich wiele zalet. Przede wszystkim chroni obecne w biofilmie bakterie przed negatywnym działaniem czynników środowiska, tj. czynników obronnych gospodarza oraz przed potencjalnie toksycznymi substancjami np. chemioterapeutykami i antyseptykami [19]. Kolejną korzyścią wynikającą dla bakterii z utworzenia biofilmu jest ułatwienie przyjmowania i przetwarzania składników pokarmowych (jedne gatunki bakterii wydalają jako produkty metabolizmu substancje będące czynnikami wzrostu dla innych gatunków), usuwanie potencjalnie szkodliwych produktów przemiany materii (produkty metabolizmu jednych bakterii są utylizowane przez inne). Poza tym w strukturach biofilmu wytwarza się bardzo korzystne dla rozwoju bakterii środowisko fizykochemiczne z właściwym potencjałem oksydo-redukcyjnym [29]. Wobec tak sprzyjających warun- 529

4 M. Szulc, M. Ziętek Czas. Stomatol., ków, bakterie w biofilmach bardzo szybko się rozwijają. Wszystkie te mechanizmy w znacznym stopniu utrudniają niszczenie bakterii za pomocą antyseptyków jak również antybiotyków. Niewielka przenikalność antybiotyku do biofilmu sprawia, że jego stężenie jest zbyt małe, aby lek mógł zadziałać bakteriobójczo. Badania wykazują, że do osiągnięcia bakteriobójczego działania antybiotyku w biofilmie należy zwiększyć zalecaną dawkę leku około 500 razy. Podobny problem opisują autorzy odnośnie stężenia w kieszonce przyzębnej oraz płynie dziąsłowym leków stosowanych ogólnoustrojowo [17, 27]. Coraz większym problemem, zwłaszcza dla szpitali, jest wzrastająca liczba szczepów bakterii opornych na antybiotyki. Przyczyną takiego stanu jest fakt, że antybiotyki są przepisywane pacjentom przez lekarzy bardzo często, nie tylko w niezbędnych wskazaniach. Antybiotyki są również szeroko stosowane podczas produkcji żywności tj. w szklarniach, przy produkcji mięsa a także w wielu środkach chemicznych stosowanych w gospodarstwach domowych. W badaniach przeprowadzonych na bakteriach periodontopatogennych wykryto, że najszybciej pojawiają się szczepy bakterii opornych na metronidazol [4]. Ponadto, często stosowane antybiotyki o szerokim spektrum działania eliminując bakterie patogenne doprowadzają także do eliminacji wielu innych szczepów bakterii komensalnych. Naruszają w ten sposób naturalną równowagę ekosystemu jamy ustnej [28, 29]. Trudnym zagadnieniem jest także występowanie objawów ubocznych lub nietolerancji antybiotyków. Najczęściej pacjenci skarżą się na objawy dyspeptyczne, alergie, bóle głowy, zmiany smaku itd. Natomiast mechaniczne metody usuwania płytki (skaling, root planing) niszczą jej strukturę, jednakże nie mają działania bakteriobójczego. Dlatego muszą być skojarzone z działaniem antyseptyków. Poza tym wyżej wymienione zabiegi u pacjentów w immunosupresją wiążą się z ryzykiem bakteriemii. Ważnym odnotowania również jest fakt, że bakterie patogenne zasiedlają całą jamę ustną, co sprzyja bardzo szybkiej rekolonizacji [7, 9]. Mechanizm działania przeciwbakteryjnej chemioterapii fotodynamicznej Kluczową rolę w terapii fotodynamicznej odgrywają fotouczulacze barwniki, które kumulują się w docelowych komórkach szybciej i intensywniej niż w otaczających tkankach i łatwo ulegają aktywacji pod wpływem światła o odpowiedniej długości fali. Kooperacja fotouczulacza nagromadzonego w komórkach ze światłem określonej długości fali powoduje aktywację procesów fotobiochemicznych, które są cytotoksyczne dla bakterii [34]. Eliminacja komórek bakteryjnych zachodzi poprzez dwa rodzaje procesów. Pierwszy to mechanizm wolnorodnikowy, gdzie dochodzi do zaburzenia integralności błon komórkowych, co prowadzi do utraty ich ciągłości i zwiększonej przepuszczalności, jak również następuje inaktywacja enzymów błonowych i zaburzenie funkcji receptorów. Drugi typ reakcji przebiega z udziałem tlenu singletowego, który reaguje z cząsteczkami odpowiedzialnymi za utrzymanie struktury i funkcje błon (fosfolipidy, peptydy, sterole) oraz z cząsteczkami wchodzącymi w skład ściany komórkowej. Pomimo krótkiego czasu półtrwania (4μs w wodzie), tlen singletowy wyzwala silne reakcje cytotoksyczne, uszkadzając organella komórek. Drugi typ reakcji uszkodzenia bakterii jest dominujący w PACT i dochodzi w nim do uszkodzenia DNA i RNA mikroorganizmów 530

5 2007, LX, 8 Terapia fotodynamiczna w chorobach przyzębia [17, 34, 35]. Poza tym PACT doprowadza do zahamowania wydzielania bakteryjnych czynników wirulencji takich jak endotoksyny i enzymy np. proteazy. Bakterie patogenne dla przyzębia mogą wnikać w tkanki otaczające kieszonkę przyzębną. Dlatego też wzmożona penetracja niektórych fotouczulaczy do tkanek przyzębia może okazać się korzystna dla procesu leczniczego. Ponadto, wyniki badań wskazują, że terapia fotodynamiczna, oprócz działania przeciwbakteryjnego może wpływać na zmniejszenie stanu zapalnego tkanek przyzębia a nawet zmniejszenie utraty tkanki kostnej [11]. Fotouczulacze Na przestrzeni lat zbadano wiele związków o właściwościach fotosensybilizatorów [31, 34]. Corocznie pojawiają się nowe, lecz cały czas trwają prace nad opracowaniem formuły idealnego fotouczulacza, który powinien się charakteryzować wybiórczą kumulacją w docelowych komórkach (tkankach), brakiem cytotoksyczności (fototoksyczności, mutagenności) w zdrowych tkankach, dużą efektywnością niszczenia chorych tkanek, przy jednoczesnym minimalnym oddziaływaniu na tkanki zdrowe [32]. Do najczęściej używanych fotouczulaczy w PACT należą (tab. 1): fenotiazyny niebieskie barwniki, używane od 1930 roku. Zaliczamy do nich błękit metylenowy i błękit toluidyny, barwniki akrydynowe znane fotouczulacze od 1900 roku. Należą tu oranż akrydynowy i proflavina. Powodują uszkodzenie DNA mikroorganizmów, są dla nich mutagenne, porfiryny i chloryny pochodne hematoporfiryny. W formie kationowej skuteczne przeciw bakteriom Gram-ujemnym, ftalocyjaniny działają na wirusy otoczkowe (m.in. HIV), znajdują zastosowanie w sterylizacji krwi, pochodne psoralenu do tej pory stosowane w fotochemioterapii (PUVA), przydatne w PACT ze względu na ich działanie uszkadzające kwasy nukleinowe. Niektóre bakterie izolowane z kieszonek przyzębnych, tzw. czarno-pigmentowe (zaliczają się do nich bakterie z gatunków Porphyromonas i Prevotella) potrzebują do życia i prawidłowego funkcjonowania jonów żelaza. Bakterie te produkują więc porfiryny aby wiązać ten metal. Ponadto gromadzą one protoporfiryny (porfiryny wolne od żelaza), które to związki pod działaniem promieni ultrafioletowych zachowują się jak fotouczulacze. Z tego względu bakterie z tych grup są bardziej uczulone na działanie terapii fotodynamicznej i znaczne ograniczenie ich ilości w kieszonkach przyzębnych można uzyskać już po naświetlaniu światłem o długości fali zbliżonej do maksimum absorpcji porfiryn (660 nm), nawet bez dodatkowego zastosowania innych fotosensybilizatorów [6, 20, 36]. T a b e l a 1. Maksima absorpcyjne niektórych fotouczulaczy Rodzaj fotouczulacza λ max (nm) Pochodne fenotiazyny Barwniki akrydynowe Cyjaniny Pochodne porfiryn Ftalocyjaniny Pochodne psoralenu Wyniki badań in vitro Odkąd ponownie zwrócono uwagę na zastosowanie PDT w leczeniu zakażeń mikrobiologicznych, przeprowadzono bardzo liczne 531

6 M. Szulc, M. Ziętek Czas. Stomatol., badania in vitro, również w celu oceny, które fotouczulacze stosowane w detekcji i leczeniu nowotworów będą przydatne w PACT [11, 12, 13, 16, 23, 24, 37, 38, 39]. Na podstawie tych badań stwierdzono wysoką skuteczność terapii fotodynamicznej w likwidacji bakterii w warunkach hodowli (tab. 2). Badania Sigusch i wsp. przeprowadzone na psach rasy beagle wykazały dużą skuteczność PACT w likwidacji oznak stanu zapalnego tkanek przyzębia (zmniejszone zaczerwienienie oraz wskaźniki krwawienia w porównaniu z grupą kontrolną) [26]. De Almeida i wsp. a także Shibli i wsp. wykonali badania na szczurach i psach w których udowodnili, że terapia fotodynamiczna skutecznie zapobiega utracie kości w przebiegu zapalenia przyzębia [3, 25]. Hayek i wsp. w badaniach na psach, u których indukowano zapalenie okołowszczepowe, otrzymali znaczącą statystycznie redukcję bakterii periodontopatogennych po zastosowaniu PDT [5]. Inne badania, przeprowadzane także na zwierzętach dają pogląd na szkodliwość terapii fotodynamicznej dla zdrowych tkanek, które otaczają komórki docelowe. Zeina i wsp. [41] stwierdzili, że keratynocyty są bardziej odporne na działanie terapii fotodynamicznej w porównaniu do komórek bakteryjnych. Jest to prawdopodobnie spowodowane błoną jądrową, która stanowiąc dodatkową barierę opóźnia przyswajanie fotouczulacza. Dużą rolę może również odgrywać wielkość komórek gdyż keratynocyty są razy większe od komórek niektórych bakterii. Meyer i wsp. [18] w badaniach wykonanych na królikach stwierdzili, że podanie ogól- T a b e l a 2. Zestawienie badań in vitro Rodzaj fotouczulacza Długość fali (λ) Bakterie Piśmiennictwo pozycja TBO MRSA 28 TBO 635 P.g. 20 Porfiryny Beztlenowe 16 Ftalocyjaniny Bakterie płytki 11 Chloryn wzbogacony poli-lizyną 671 A.v., P.g. 10 Chloryn e P.g., C.g., F.n. 5 TBO Chloryn wzbogacony poli-lizyną S.m., S. sobrinus, S. sanguinis Prevotella spp., Porphyromonas spp. P.g., A.a., B.f., C.r., E.c., F.n., A.v. MB 650 P.g., P.i. 2 MRSA Staphylococcus aureus metycylinooporny, A.v. Actinomyces viscosus, P.g. Porphyromonas gingivalis, C.g. Capnocytophaga gingivalis, F.n. Fusobacterium nucleatum, S.m. Streptococcus mutans, A.a. Actinobacillus actinomycetemcomitans, B.f. Bacteroides forsythus, C.r. Campylobacter rectus, E.c. Eikenella corrodens, P.i. Prevotella intermedia

7 2007, LX, 8 Terapia fotodynamiczna w chorobach przyzębia noustrojowe fotouczulacza (pochodnych ftalocyjaniny) i naświetlanie światłem lasera o dużej mocy może doprowadzić do uszkodzenia tkanek u królików wystąpiło owrzodzenie i martwica niektórych mięśni oraz ślinianek. Jednakże większość autorów stwierdza, że do skutecznej eliminacji bakterii za pomocą PACT wystarczy działanie fotosensybilizatora przez krótki czas nawet 60s oraz naświetlanie laserami o niskiej mocy, co pozwala uniknąć tak poważnych objawów niepożądanych [2, 11]. Podsumowanie Pomimo dużego zainteresowania nową metodą leczenia oraz licznych badań wykonanych in vitro, które udowodniły wysoką skuteczność przeciwbakteryjnej chemioterapii fotodynamicznej, nadal brak jasnego schematu, mogącego służyć jako wytyczna do stosowania leczenia u pacjentów z zapaleniem przyzębia. Próby stosowania PACT u pacjentów nie potwierdzają skuteczności metody, prawdopodobnie ze względu na nieprawidłową stosowaną metodykę [22]. Innym problemem mogą być warunki jamy ustnej, które różnią się znacznie od warunków in vitro. Obecność w kieszonkach przyzębnych krwi oraz innych płynów ustrojowych może spowodować brak dostępu światła lasera do komórek docelowych z powodu jego rozproszenia. Ponadto barwniki zawarte we krwi mogą niekiedy konkurować z fotouczulaczami. Dlatego też niezbędne są dalsze badania uwzględniające warunki jamy ustnej. Należy podkreślić, że przeciwbakteryjna chemioterapia fotodynamiczna nie zastąpi antybiotykoterapii, może jednak sprawić, że antybiotyki będą mogły być wykorzystywane w stomatologii tylko w ograniczonym, niezbędnym zakresie, co zmniejszy koszty leczenia oraz ograniczy ryzyko powstawania oporności bakterii. Piśmiennictwo 1. Ackroyd R, Kelty C, Brown N, Reed M: The history of photodetection and photodynamic therapy. Photohem Photobiol 2001, 74, 5: Cortes M: The elimination of bacteria and biofilms in disease via the thermal laser. Int Congress Series 2003, 1248: de Almeida J M, Theodoro L H, Bosco A F, Nagata M J, Oshiiwa M, Garcia V G: Influence of photodynamic therapy on the development of ligature-induced periodontitis in rats. J Periodontol 2007, 78, 3: Feres M, Haffajee A D, Allard K, Som S, Goodson S, Socransky S S: Antibiotic resistance of subgingival species during and after antibiotic therapy. J Clin Periodontol 2002, 29: Hayek R R, Araujo N S, Gioso M A, Ferreira J, Baptista-Sobrinho C A, Yamada A M, Ribeiro M S: Comparative study between the effects of photodynamic therapy and conventional therapy on microbial reduction in ligature-induced peri-implantitis in dogs. J Periodontol 2005, 76, 8: Henry C A, Dyer B, Wagner M, Judy M, Matthews J L: Phototoxicity of argon laser irradiation on biofilms of Porphyromonas and Prevotella species. J Photochem Photobiol Biol, 1996, 34: Hutter G, Schlagenhauf U, Valenza G, Horn M, Burgemeister S, Claus H, Vogel U: Molecular analysis of bacteria in periodontitis: evaluation of clone libraries, novel phylotypes and putative pathogens. Microbiol 2003, 149: Kawczyk-Krupka A, Wiczkowski A, Adamek M, Sieroń A: Terapia fotodynamiczna i jej znaczenie immunomodulujące w leczeniu chorób skóry i leukoplakii jamy ustnej. Acta Bio-Opt Inform Med 2001,

8 M. Szulc, M. Ziętek Czas. Stomatol., 9. Kazor C. E, Mitchell P M, Lee A M, Stokes L N, Loesche W J, Dewhirst F E, Paster B J: Diversity of Bacterial Populations on the Tongue Dorsa of Patients with Halitosis and Healthy Patients. J Clin Microbiol 2003, 2, Kormelli T, Yamauchi P S, Lowe N J: Topical photodynamic therapy in clinical dermatology. Br J Dermatol 2004, 150: Kömerik N, Nakanishi H, MacRobert A J, Henderson B, Speight P, Wilson P: In Vivo Killing of Porphyromonas gingivalis by Toluidyne Blue-Mediated Photosensitization in an Animal Model. Antimicrob. Agents Chemother 2003, 3: Kömerik N, Wilson M, Poole S: The effect of photodynamic action on two virulence factors of gram-negative bacteria. Photochem Photobiol 2000, 72: Krespi Y. P, Slatkine M, Marchenko M, Protic J: Lethalphotosensitization of oral pathogens via red-filtered halogen lamp. Oral Diseases 2005, II (suppl. I): Kroes I, Lepp P W, Relman D A: Bacterial diversity within the human subgingival crevice. PNAS: 1999, 96, 25: Ledo E, Ledo A: Phototherapy, Photochemotherapy and Photodynamic Therapy: Unapproved Uses or Indications. Clin Dermatol 2000, 18: Matevsky D, Weersink R, Tenenbaum H C, Wilson B, Ellen R P, Lepine G: Lethal photosensitization of periodontal pathogens by a red-filtered Xenon lamp in vitro. J Periodont Res 2003, 38: Meisel P, Kocher T: Photodynamic therapy for periodontal diseases: State of the art. J Pchotochem Pchotobiol 2005, 79: Meyer M, Speight P, Bown S G: A study of the effects of photodynamic therapy on the normal tissues of the rabbit jaw. Br J Cancer 1991, 64: Müller P, Guggenheim B, Schmidlin P R: Efficacy of gasiform ozone and photodynamic therapy on a multispecies oral biofilm in vitro. Eur J Oral Sci 2007, 115: Nitzan Y, Wexler H M, Finegold S M: Inactivation of Anaerobic Bacteria by Various Photosensitized Porphyrins or by Hemin Curr Microbiol 1994, 29: Osiecka B J, Ziółkowski P, Woźniak Z, Bronowicz A, Jankowski B: Miejscowe zastosowanie kwasu aminolewulinowego w leczeniu nowotworów złośliwych skóry. Acta Bio- Opt Inform Med 2001, Peterson-Jęckowska R, Wolf-Smentek A, Woch G: Porównanie dwóch metod laserowej ilości bakterii w kieszonkach patologicznych u pacjentów z chorobą przyzębia dorosłych doniesienia wstępne. Stomatol Współcz 2003, Suplement nr 1, Pfitzner A, Sigusch B W, Albrecht V, Glockman E: Killing of Periodontopathogenic Bacteria by Photodynamic Therapy. J Periodontol 2004, 75: Rovaldi C R, Pievsky A, Sole N A, Friden P M, Rothstein D M, Spacciapoli P: Photoactive Porphyrin Derivative with Broad-Spectrum Activity against Oral Pathogens In Vitro. Antimicrob. Agents Chemother 2000, 12: Shibli J A, Martins M C, Theodoro L H, Lotufo R F M, Garcia V G, Marcantonio E: Lethal photosensitization in microbiological treatment of ligature-induced peri-implantitis: a preliminary study in dogs. J Oral Sci: 2003, 45, 1: Sigusch B W, Pfitzner A, Albrecht V, Glockmann E: Efficacy of Photodynamic Therapy on Inflammatory Signs and Two Selected Periodontopathogenic Species in a Beagle Dog Model. J Periodontol 2005, 76: Slots J.: Selection of antimicrobial agents in periodontal therapy. J Periodont Res 2002, 37: Slots J, Jorgensen M G: Effective, safe, practical and affordable periodontal antimicrobial therapy: where are we gong, and are we there yet? Periodontol 2000, 2002, 28:

9 2007, LX, 8 Terapia fotodynamiczna w chorobach przyzębia 29. Socransky S S, Haffajee A D: dental biofilms: difficult therapeutic targets. Periodontol 2000, 2002, 28: Socransky S S, Haffajee A D, Cugini M A, Smith C, Kent Jr R L: Microbial complexes in subgingival plaque. J Clin Periodontol 1998, 25: Soukos N S, Ximenez-Fyvie L A, Hamblin M R, Socransky S S, Hasan T: Targeted Antimicrobial Photochemotherapy. Antimicrob Agents Chemother 1998, 10: Tudaj A, Podbielska H, Zychowicz J, Stręk W: Światło leczy wprowadzenie do terapii i diagnostyki fotodynamicznej. w: Diagnostyka i terapia fotodynamiczna. Red: Podbielska H, Sieroń A, Stręk W. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław van Winkelhoff A J, Loos B G, van der Reijden W A, Van der Velden U: Porphyromonas gingivalis, Bacteroides forsythus and other putative periodontal pathogens in subjects with and without periodontal destruction. J Clin Periodontol 2002, 29: Wainwright M: Photodynamic antimicrobial chemotherapy (PACT). J Antimicrobiol Chemotherpy 1998, 42: Wainwright M, Crossley K B: Photosensitizing agents circumventing resistance and breaking down biofilms: a review. Int Biodeter Biodegr 2004, 53: Wilson M.: Bactericidal effect of laser light and its potential use in the treatment of plaque-related diseases. Int Dent J 1994, 44: Wilson M, Yianni C: Killing of methicillin-resistant Staphylococcus aureus by low-power laser light. J Med Microbiol 1994, 42: Wood S, Nattress B, Kirkham J, Shore R, Brookes S, Griffiths J, Robinson C: An in vitro study of the use of photodynamic therapy for the treatment of natural oral plaque biofilms formed in vivo. J Photochem Photobiol Biol 1999, 50: Zanin I C J, Lobo M M, Rodrigues L K A, Pimeta L A F, Heling J F, Goncalves R B: Photosensitization of in vitro biofilms by toluidyne blue O combined with a light-emitting diode. Eur J Oral Sci 2006, 114: Zanolli M.: The Modern Paradigm of Phototherapy. Clin Dermatol 2003, 21: Zeina B, Greenman J, Corry D, Purcell W M: Cytotoxic effects of antimicrobial photodynamic therapy on keratinocytes in vitro. Br J Dermatol 2002, 146: Otrzymano: dnia 30.VII.2007 r. Adres autorów: Wrocław, ul. Krakowska 26 Tel paradont@stom.am.wroc.pl 535