Projekt wytycznych dotyczących identyfikacji części wód powierzchniowych dla zlewni rzeki Bug

Transkrypt

1 Unia Europejska Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Budowa polsko białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu Projekt NEB/PL/LUB/2.1/06/66 Komponent B. Dokumenty merytoryczno-techniczne Podkomponent B.2. Wytyczne dotyczące wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej Projekt wytycznych dotyczących identyfikacji części wód powierzchniowych dla zlewni rzeki Bug Autorzy: - Dr Hanna Soszka - Mgr Małgorzata Gołub - Mgr Agnieszka Kolada Koordynator Projektu: Paweł Błaszczyk Kierownik merytoryczny Projektu: Teresa Zań Listopad 2007r.

2 Partnerzy projektu: Instytut Ochrony Środowiska Partner Wiodący Główny Partner Finansowy Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie Partner Zwykły Brzeski Obwodowy Komitet Zasobów Naturalnych i Ochrony Środowiska Partner Zwykły Wołyński Zarząd Urządzeń i Gospodarki Wodnej w Łucku Partner Zwykły Sfinansowano ze środków: Unii Europejskiej Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Unii Europejskiej Fundusz TACIS/CBC Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku oraz Partnerów Projektu 1

3 Spis treści 1. Cel i zakres opracowania Wymagania Ramowej Dyrektywy Wodnej w zakresie identyfikacji i wyznaczania jednolitych części wód rzek i jezior Podejście krajów europejskich do wyznaczania części wód Metodyka wyznaczania części wód powierzchniowych przyjęta w Polsce Propozycja wytycznych do wyznaczenia części wód powierzchniowych w białoruskiej i ukraińskiej części zlewni Bugu Piśmiennictwo

4 Spis tabel Tab Jednolite części wód rzek zidentyfikowane w polskiej części zlewni rzeki Bug w podziale na typy abiotyczne Spis rysunków Rys Przykładowe transgraniczne odcinki rzek, dla których odcinki źródliskowe znajdują się w polskiej części zlewni Bugu, zaś odcinki przyujściowe-poza granicami Polski 3

5 1. Cel i zakres opracowania Niniejszy raport opracowany został podczas realizacji I etapu projektu Budowa polskobiałorusko-ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu, w ramach komponentu B. Dokumenty merytoryczno-techniczne, podkomponent B2. Wytyczne dotyczące wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej. Celem opracowania jest przygotowanie projektu wytycznych, które posłużą do identyfikacji części wód powierzchniowych w zlewni Bugu. Raport obejmuje: - przedstawienie wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej w zakresie wyznaczania części wód powierzchniowych, - zaprezentowanie podejścia państw europejskich do wyznaczania części wód powierzchniowych, - opis metodyki wyznaczania części wód powierzchniowych przyjętej w Polsce, - propozycje wytycznych do wyznaczenia części wód powierzchniowych w całej zlewni Bugu. W oparciu o niniejszy raport, podczas realizacji III etapu projektu Budowa polskobiałorusko-ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu, eksperci z Polski, Białorusi i Ukrainy wypracują i uzgodnią ostateczną wersję wytycznych dotyczących wyznaczania części wód powierzchniowych dla zlewni Bugu. 2. Wymagania Ramowej Dyrektywy Wodnej w zakresie identyfikacji i wyznaczania jednolitych części wód rzek i jezior Wszystkie wody, zarówno powierzchniowe (śródlądowe, przejściowe i przybrzeżne), jak i podziemne, powinny być podzielone na odrębne części wód i przypisane do poszczególnych jednostek gospodarowania wodami w dorzeczu, czyli obszarów dorzeczy. Części wód powinny być zidentyfikowane tak, aby umożliwić dokładny i jednoznaczny opis ich stanu ekologicznego oraz porównanie go z celami środowiskowymi, które osiągnąć należy do roku Są one jednostkami, które będą podstawą sprawozdawczości. Według RDW część wód powierzchniowych oznacza oddzielny i znaczący element, taki jak: jezioro, zbiornik, strumień, rzeka lub kanał, część strumienia, rzeki lub kanału, wody przejściowe lub pas wód przybrzeżnych. Aby część wód była oddzielnym elementem, nie może ona: 4

6 1. zachodzić na inne elementy; 2. składać się z kilku elementów, które nie stanowią ciągłości; 3. należeć do różnych kategorii wód powierzchniowych; 4. należeć do różnych typów wód powierzchniowych. Obok części wód naturalnych RDW umożliwia krajom zidentyfikowanie i wyznaczanie części wód silnie zmienionych (SZCW) oraz sztucznych (SCW). Wody silnie zmienione (SZCW) to części wód, które na skutek fizycznych zmian spowodowanych działaniami człowieka wyraźnie zmieniły swój charakter i przez to nie mogą osiągnąć dobrego stanu ekologicznego. Wody sztuczne (SCW) to części wód stworzone na skutek działalności człowieka. Zamiast dobrego stanu ekologicznego celem środowiskowym dla części wód silnie zmienionych i sztucznych jest dobry potencjał ekologiczny. 3. Podejście państw europejskich do wyznaczania części wód Zarówno Dyrektywa, jak i opracowane na jej podstawie pomocnicze Wytyczne horyzontalne (2003), nie podają jednolitego i zdefiniowanego sposobu wyznaczania części wód, pozostawiając krajom możliwość samodzielnego podejmowania decyzji, co do sposobu postępowania i umożliwiając dostosowanie do lokalnych warunków, potrzeb oraz możliwości. Większość państw europejskich stosuje z reguły ogólne zasady określone w wytycznych horyzontalnych. Jeśli chodzi o minimalna wielkość części wód, to w Czechach, na przykład, przyjęto zasadę wyznaczania jako część wód cieku co najmniej IV rzędu według Strahlera. Natomiast we Francji długość odcinka, traktowanego jako odrębna część wód, zależy od rzędowości cieku, gdzie dla strumieni 1, 2 i 3 rzędu jest to odcinek 2-5 km, dla rzek 4 i 5 rzędu odcinek km, a dla rzek 6 rzędu i wyższych jest to odcinek km. W Austrii część wód płynących nie powinna w zasadzie mieć długości mniejszej od 5 km. 4. Metodyka wyznaczania części wód powierzchniowych przyjęta w Polsce Części wód rzek w Polsce wyznaczone zostały przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, a części wód jezior przez Instytut Ochrony Środowiska. W pierwszym etapie prac wyznaczone zostały silnie zmienione części wód oraz sztuczne części wód. Silnie zmieniona część wód powinna być zidentyfikowana wtedy, gdy zmiany fizyczne spowodowane działalnością człowieka wpływają na charakterystykę hydromorfologiczną i uniemożliwiają osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego tej części wód. 5

7 RDW podaje następujące główne rodzaje działalności, które uznaje się za prawdopodobne przyczyny wskazania części wód jako silnie zmienionej: żegluga, rekreacja, zaopatrzenie w wodę pitną, wytwarzanie energii, nawadnianie, regulacja wód, ochrona przeciwpowodziowa, melioracja gruntów. W praktyce wyznaczenia silnie zmienionych części wód dokonuje się poprzez określenie znaczących zmian, spowodowanych poborami wody (zmiany hydrologiczne) oraz regulacjami odpływu (zmiany hydromorfologiczne związane z budowlami hydrotechnicznymi, zabudową koryta cieków, budowlami służącymi ochronie przeciwpowodziowej), a także urbanizacją terenu (zabudowa koryta cieku i strefy nadbrzeżnej). Sztuczna część wód to część wód powierzchniowych powstała na skutek działalności człowieka, w miejscu gdzie wcześniej nie istniała część wód. W Polsce za sztuczne części wód uznaje się kanały, rowy, jeziora powyrobiskowe, jeziora zaporowe. Przy identyfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce, poza zgromadzeniem i analizą dostępnych wykazów ujęć wód powierzchniowych, zbiorników retencyjnych i kanałów oraz danych literaturowych, wykorzystano wiedzę i doświadczenie terenowych jednostek zajmujących się gospodarką wodną, które wskazały na swoim terenie rzeki/odcinki rzek, zaliczające się do silnie zmienionych. Do wykonania tej pracy zostały wcześniej opracowane odpowiednie wytyczne do wyznaczania silnie zmienionych części wód. Podstawą do wyznaczenia części wód powierzchniowych była mapa MPHP z dołączoną wcześniej warstwą typologii rzek i jezior. Przy wyznaczeniu części wód rzek i jezior stosowano następujące zasady: Część wód może reprezentować tylko jedną kategorię wód i tylko jeden typ wód; Silnie zmienione i sztuczne części wód stanowią odrębne części wód; Jeśli na rzece głównej występuje sztuczny zbiornik, wówczas dzieli on rzekę na odrębne części wód, mimo że reprezentują one ten sam typ; Jeśli do rzeki głównej reprezentującej jeden typ, wpływają rzeki innego typu, rzekę główną traktuje się jako jedną część wód, a dopływy jako inne części wód; Zasięg jednej części wód określić można na podstawie cech fizycznych lub hydromorfologicznych, które mogą być znaczące w kontekście właściwości ekosystemu wodnego (np. zasięg zmian hydromorfologicznych w przypadku silnie zmienionej części wód), a także innych kryteriów, jak: - Stan jakościowy wód i związane z tym nasilenie presji i oddziaływań (jedna część wód powinna charakteryzować się jedną klasą stanu ekologicznego przy wystarczającym poziomie ufności i z wystarczającą precyzją); - Sposób korzystania z wód; 6

8 - Granice obszarów chronionych (granice obszarów chronionych i części wód powinny być zbieżne). Ze względów praktycznych (z punktu widzenia gospodarowania zasobami wodnymi) należy ograniczyć do minimum liczbę wyznaczonych części wód. W przypadku jezior każdy zbiornik wodny o powierzchni przekraczającej 50 ha potraktowany został jako jedna część wód, nawet w przypadku, gdy jego misa jeziorna składała się z dwóch lub więcej plos. Zadecydowały o tym względy praktyczne, a przede wszystkim dostępność danych morfometrycznych i zlewniowych, a także, z reguły, danych o jakości wód, które dotyczą jeziora jako całości, a nie poszczególnych jego części. Ponadto w Polsce, w grupie jezior o powierzchni większej od 50 ha, około 75 % stanowią jeziora o powierzchni do 200 ha. Znaczna ich część nie przekracza 100 ha. Zatem wydzielanie kilku części wód w obrębie jednego jeziora mogłoby wykluczyć je z grupy znaczących części wód, dla których przyjęto graniczną powierzchnię 50 ha. W polskiej części zlewni rzeki Bug, w obrębie kategorii rzek zidentyfikowano 254 jednolite części wód powierzchniowych (tab. 4.1). Tab.4.1. Jednolite części wód rzek zidentyfikowane w polskiej części zlewni rzeki Bug w podziale na typy abiotyczne Typ Opis typu Liczba JCW Udział (%) 0 Kanały (sztuczna część wód) 8 3,1 7 Strumienie wyżynne na skałach węglanowych, o gruboziarnistym substracie dna 4 1,6 16 Strumienie nizinne na lessach i utworach lessopodobnych 27 10,6 17 Strumienie nizinne piaszczyste ,6 19 Małe i średnie rzeki nizinne piaszczysto-gliniaste 6 2,4 21 Wielkie rzeki nizinne 6 2,4 23 Małe cieki i rzeki w dolinach wielkich rzek nizinnych pod wpływem procesów torfotwórczych 83 32,7 24 Średnie cieki i rzeki w dolinach wielkich rzek nizinnych pod wpływem procesów torfotwórczych 17 6,7 Razem: ,0 Rozpatrując kategorię wód stojących, w polskiej części zlewni rzeki Bug położone jest zaledwie jedno jezioro o powierzchni >50 ha, Białe Włodawskie, czyli jedna część wód, zaliczona do typu 7a. 7

9 5. Propozycja wytycznych do wyznaczenia części wód powierzchniowych w białoruskiej i ukraińskiej części zlewni Bugu Ustalenie typologii wód jest jednym z warunków wyznaczenia części wód. Część wód powierzchniowych oznacza oddzielny i znaczący element, taki jak: jezioro, zbiornik, strumień, rzeka lub kanał, część strumienia, rzeki lub kanału, wody przejściowe lub pas wód przybrzeżnych. Ze względu na to, że części wód są jednostkami, będącymi postawą sprawozdawczości wymaganej Ramową Dyrektywą Wodną, muszą one być zidentyfikowane w sposób umożliwiający dokładny i jednoznaczny opis ich stanu ekologicznego. Identyfikacja części wód to proces iteracyjny i ciągły. Podlegać będzie weryfikacji w miarę uzyskiwania nowych danych, które pozwolą na udoskonalenie kryteriów wyznaczania części wód i metodyki prac. Wyznaczanie granic pomiędzy częściami wód należy przeprowadzić w kilku następujących krokach: 1). Określenie granic pomiędzy kategoriami wód powierzchniowych Jednolita część wód musi być przypisana tylko do jednej kategorii wód. Nie może to więc być np. jezioro wraz z zasilającym je ciekiem. Granica pomiędzy częściami wód musi być ustalona tam, gdzie spotykają się dwie różne kategorie wód. 2). Określenie granic typów wód powierzchniowych w zlewni Część wód może reprezentować tylko jeden typ wód powierzchniowych. Nie można łączyć w jedną część wód dużej rzeki i jej małego dopływu. Granica między częściami wód musi być ustalona tam, gdzie spotykają się dwa różne typy. W praktyce jednak wymóg ten czasem może być trudny do spełnienia. Z sytuacją taką mieliśmy do czynienia w Polsce, gdy brak odpowiednich danych morfometrycznych uniemożliwiał wydzielenie dwóch lub więcej części wód w obrębie jednego jeziora o rozczłonkowanej misie jeziornej. 3). Ustalenie kryteriów wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód Silnie zmienione to takie części wód, które na skutek fizycznych zmian spowodowanych działaniami człowieka wyraźnie zmieniły swój charakter i przez to nie mogą osiągnąć dobrego stanu ekologicznego. Sztuczne części wód to takie, które zostały utworzone przez człowieka w miejscach, gdzie wcześniej wód powierzchniowych nie było. Możliwe jest ewentualnie 8

10 rozważenie przyjęcia kryteriów opracowanych w Polsce (dostępnych w Krajowym Zarządzie Gospodarki Wodnej oraz regionalnych zarządach gospodarki wodnej). 4). Wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód Na podstawie dostępnych materiałów kartograficznych, danych literaturowych, danych niepublikowanych, wywiadu terenowego, wizji lokalnej należy zebrać dane o występowaniu i lokalizacji w zlewni Bugu silnie zmienionych i sztucznych części wód. 5). Określenie granic między częściami wód Granice dwóch sąsiadujących części wód nie mogą na siebie zachodzić. Część wód nie może też składać się z elementów, które nie stanowią ciągłości. Przy ustaleniu granic należy wziąć pod uwagę czynniki geograficzne, hydrologiczne i hydromorfologiczne, które mogą wpływać na właściwości ekosystemu. Część wód powinna charakteryzować się jednolitym stanem jakościowym, czyli musi być możliwe jej zakwalifikowanie do jednej tylko klasy stanu ekologicznego. Stąd dodatkowymi kryteriami, ułatwiającymi wyznaczenie granic części wód, mogą być: analiza stanu wód, analiza presji i oddziaływań i sposobów wykorzystania wód. Istotne jest również uwzględnienie lokalizacji obszarów chronionych, ponieważ granice części wód i granice tych obszarów powinny się pokrywać. a tym etapie pracy nie jest możliwe podanie bardziej szczegółowych wytycznych do wyznaczenia części wód w zlewni Bugu poza Polską, bez rozpoznania danych jakimi dysponują Partnerzy z Białorusi i Ukrainy. Bezpośrednie kontakty ekspertów w kolejnym etapie pracy powinny pozwolić na wypracowanie ostatecznych wytycznych do wyznaczenia części wód z uwzględnieniem realnych uwarunkowań. Niezależnie od powyżej sformułowanej uwagi generalnej, przy wyznaczaniu części wód w białoruskiej i ukraińskiej części zlewni Bugu, warto wziąć pod uwagę następujące rekomendacje: Grupowanie części wód Wyznaczanie granic części wód musi być dostosowane do potrzeb. Należy znaleźć kompromis pomiędzy spełnieniem wymogu stosunkowo precyzyjnego opisu stanu wód a koniecznością uniknięcia nadmiernej fragmentacji wód i wyznaczenia zbyt dużej liczby części wód, nad którą trudno byłoby zapanować ze względów administracyjnych i ekonomicznych. 9

11 Według systemów typologicznych rekomendowanych w Ramowej Dyrektywie Wodnej, najmniejsze wydzielenie obejmuje części wód o powierzchni zlewni >10 km 2 w przypadku rzek i o powierzchni >0,5 km 2 w przypadku jezior. Nie oznacza to jednak, że należy unikać wyznaczania mniejszych części wód, zwłaszcza w regionach, gdzie znajduje się ich wiele i osiągnięcie celów środowiskowych może okazać się niemożliwe w przypadku nieuwzględnienia tych najmniejszych części wód. W takiej sytuacji możliwe jest grupowanie małych części wód, poprzez: przyłączenie ich do większej części wód tej samej kategorii i tego samego typu lub zgrupowanie większej liczby małych części wód, tej samej kategorii i typu oraz pozostających pod tym samym rodzajem i poziomem presji, w jedną grupę. Agregacja części wód może być przeprowadzona także na potrzeby monitoringu, zarządzania i sprawozdawczości. Transgraniczne odcinki rzeczne w zlewni Bugu Przy określaniu części wód w białoruskiej i ukraińskiej części zlewni Bugu należy zwrócić uwagę na transgraniczne odcinki rzeczne, którym typy przypisane już zostały przez stronę polską, również poza granicami Polski (o ile dostępne były informacje dotyczące krajobrazów wodnych w rejonach przygranicznych). Nie zostały natomiast wyznaczone jednolite części wód dla tych odcinków rzecznych. W zlewni Bugu zostało zidentyfikowanych 16 granicznych jednolitych części wód rzek, których odcinki źródliskowe znajdują się na terenie Polski, a które następnie kierują swój bieg poza granice państwa (rys. 5.1). Są to: Leśna do Przewłoki, Dopływ spod Białej Straży, Biała, Pulwa do granic RP, Dopływ z Klukowicz, Dopływ z Wólki, Dopływ z Dołhobyczowa, Dopływ z Horoszczyc do granicy RP, Warężanka od źródeł do granic RP, Dopływ spod Oserdowa, Rzecyca do granic RP, Dopływ spod Tarnoszyna, Dopływ I spod Żurawiec, Dopływ II spod Żurawiec, Sołokija od źródeł do granic RP, Rata od źródeł do granic RP). Dla tych odcinków rzecznych wyznaczono jednolite części wód do granic administracyjnych kraju. W kolejnych etapach projektu, przy współpracy z partnerami białoruskimi i ukraińskimi, powinny zostać określone, lub zweryfikowane, typy na transgranicznych odcinkach rzek oraz wyznaczone granice jednolitych części wód. 10

12 Rys Przykładowe transgraniczne odcinki rzek, dla których odcinki źródliskowe znajdują się w polskiej części zlewni Bugu, zaś odcinki przyujściowe-poza granicami Polski Kodowanie obiektów Nadanie jednoznacznych kodów identyfikacyjnych każdemu obiektowi przestrzennemu odwzorowanemu w GIS jest niezbędnym warunkiem harmonijnej współpracy na obszarze zlewni Bugu. Kodyfikacja musi zapewnić zachowanie jednoznaczności zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Weryfikacja danych Dostarczone warstwy GIS powinny być kontrolowane pod względem ich jakości. Analiza jakości danych obejmuje uzupełnienie warstw GIS w ogólne opisy dotyczące celu, wykorzystania i pochodzenia warstwy. Poza tym warstwy powinny zawierać informacje o wybranych elementach jakości danych takich jak: 11

13 kompletność (pożądany poziom generalizacji i abstrakcji), spójność logiczna (brak wyraźnych sprzeczności w zbiorze danych, bazie danych lub przesyłanym pliku) dokładność położenia (różnica pomiędzy lokalizacją obiektów zapisaną w zbiorze a lokalizacją uznaną za rzeczywistą) dokładność tematyczna (poprawność klasyfikacji). Układ odniesienia Zastosowanie wspólnego geodezyjnego układu odniesienia umożliwia harmonizację informacji geograficznych na poziomie międzynarodowym. Pozwala na utrzymanie bezszwowych rozproszonych danych geograficznych przypisanym różnym podmiotom je przechowującym i jednocześnie upraszcza prace związane z harmonizacją geometryczną danych. Metadane W Wytycznych GIS (2002) zaproponowano standardy dotyczące metadanych (informacji i dokumentacji) w celu zunifikowania sposobu inwentaryzacji danych. Mogą one być zaadoptowane w ramach projektu w zlewni Bugu lub można wypracować własne standardy, z tym że powinny być one możliwe do porównania w skali międzynarodowej. Harmonizacja Punktem krytycznym przy scalaniu informacji pochodzących z kilku krajów jest geometryczna harmonizacja danych. Dotyczy to spójności topologicznej wewnątrz i pomiędzy klasami obiektów (np. czy występują obszary nakładania się lub luk pomiędzy poszczególnymi klasami obiektów). Rzeki przepływające przez kilka krajów powinny być połączone i spójne w swojej geometrii, a obiekty przedstawione w postaci poligonów nie powinny nakładać się. W tym celu, nie wystarczy przyjęcie wspólnych standardów (ten sam geodezyjny układ odniesienia, czy dokładność położenia), ale również przedyskutować i ustalić, jaka klasa obiektów będzie uwzględniana w obszarach transgranicznych. Przykładowo, granice jednolitych części wód w Polsce są spójne z geometrią granic administracyjnych, lecz istnieje duże prawdopodobieństwo, że nie są one spójne z granicami administracyjnymi Białorusi i Ukrainy. W ramach wspólnych prac należy również przedyskutować kwestie dotyczące uzgodnionej jakości przedkładanych danych, zharmonizowania granic ponadkrajowych obszarów zlewni (w tym połączenia sieci rzecznej), przyjęcia zharmonizowanych granic do działań krajowych i utrzymania ich w możliwie długim okresie, czy naniesienia ewentualnych zmian. 12

14 6. Piśmiennictwo Wytyczne GIS Poradnik Wytyczne w zakresie wdrażania elementów Systemu Informacji Geograficznej Ramowej Dyrektywy Wodnej. WSW RDW, Grupa Robocza ds. GIS 13