Mateusz Bogucki. M. Gumowski, Moneta arabska w Polsce w IX i X wieku, Zapiski Historyczne, 1959, t. XXIV, z. 1, s

Transkrypt

1

2 Mateusz Bogucki WYSTĘPOWANIE DIRHEMÓW NA ZIEMIACH PRUSKICH 1 Jako osoba częściowo związana z archeologią bałtyjską, a częściowo z numizmatyką, z dużą ciekawością sięgnąłem po IV tom Pruthenii, gdzie wśród wielu fascynujących tekstów, znajduje się również artykuł Roberta Klimka, poświęcony występowaniu dirhemów na ziemiach pruskich. Cieszy, że to niezmiernie frapujące zjawisko interesuje coraz szerszą grupę badaczy. Niestety, początkowy entuzjazm został szybko rozwiany. Zanim przejdę do dyskusji nad wnioskami Autora, czuję się w obowiązku krytycznie zrecenzować bazę źródłową, na jakiej opierał się R. Klimek. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na istotne braki w literaturze, na jakiej opierał swoje rozważania Autor recenzowanej pracy. Dobór publikacji, z których korzystał, wydaje się bowiem w dużej mierze przypadkowy. Z jednej strony R. Klimek nie uwzględnił pozycji zupełnie podstawowych dla omawianego zagadnienia, z drugiej korzystał z opracowań drugorzędnych czy wręcz popularno-naukowych. Najwięcej szkody spowodowało opieranie się na wykazie znalezisk dirhemów, autorstwa Mariana (nie Macieja) Gumowskiego z 1959 r. 2 Wykaz ten, podobnie jak i wiele innych prac tego Autora, jest niestety pełen pomyłek i błędów. Świadomość takich mankamentów prac M. Gumowskiego w środowisku numizmatyków jest powszechna, niestety przedstawiciele innych dziedzin historycznych traktują dzieła tego bardzo płodnego, lecz niedbającego o szczegóły Autora, jako obowiązujące. Z drugiej strony zaniedbaniem R. Klimka było pominięcie podstawowego źródła do badań znalezisk monet wczesnośredniowiecznych z ziem polskich, jakim jest seria inwentarzy Polskie Skarby Wczesnośredniowieczne (dalej PSW). W tomie II, poświęconym Pomorzu 3, oraz w tomie IV, poświęconym między innymi terenom Warmii i Mazur 4, zebrano cały, ówcześnie znany materiał źródłowy z obszarów ziem pruskich, znajdujących się w granicach współ- 1 Uwagi o artykule Roberta Klimka, Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg ich rozprzestrzeniania się na obszarze plemion pruskich w VIII X wieku, Pruthenia, 2008 (2009), t. IV, s M. Gumowski, Moneta arabska w Polsce w IX i X wieku, Zapiski Historyczne, 1959, t. XXIV, z. 1, s T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Pomorza, Polskie Skarby Wczesnośredniowieczne. Inwentarze II, Polskie Badania Archeologiczne 4, Warszawa Wrocław R. Kiersnowski, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Warmii i Mazur, [w:] Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Małopolski, Śląska, Warmii i Mazur, Polskie Skarby Wczesnośredniowieczne. Inwentarze IV, Polskie Badania Archeologiczne 12, Wrocław Warszawa Kraków 1966, s Pruthenia, 2010, t. V, s

3 254 Mateusz Bogucki czesnej Polski. Seria PSW, pomimo znajdujących się tam drobnych błędów, do dzisiaj jest wzorcową publikacją tego rodzaju źródeł, która została skopiowana (i oczywiście zmodyfikowana) przez badaczy czeskich i szwedzkich 5. R. Klimek pominął również szereg drobniejszych prac, w których zawarte są istotne dane dotyczące znalezisk dirhemów na ziemiach pruskich 6. Nieznajomość podstawowej literatury przedmiotu spowodowała, że załączony do tekstu katalog znalezisk jest niestety pełen błędów. Ich liczba jest tak duża, że w zasadzie należy wyrazić nadzieję, że nikt nie będzie z niego korzystał, gdyż z pewnością doprowadziłoby to do powstania i powielania kolejnych pomyłek. W tym miejscu nie zamierzam wskazywać wszystkich popełnionych błędów, gdyż musiało by się to sprowadzić do opublikowania w niniejszej recenzji niemal pełnego katalogu znalezisk dirhemów z ziem pruskich. Ponieważ inwentarz taki zostanie wkrótce wydany w wersji niemieckojęzycznej w serii Polskie Badania Archeologiczne (por. przyp. 5), pozwalam sobie w tym miejscu zwrócić uwagę tylko na najbardziej rażące niedociągnięcia oraz zrezygnować z podawania pełnej literatury dotyczącej poszczególnych znalezisk, ograniczając się tylko do tej, która nie została uwzględniona w pierwszym wydaniu PSW. 5 Prawie 50 lat, jakie upłynęły od czasu ukazania się serii PSW, spowodowały że powstała konieczność uaktualnienia tego wykazu. Projekt taki został zrealizowany pod kierunkiem Prof. Stanisława Suchodolskiego i obecnie oczekuje na publikację (S. Suchodolski, Program reedycji inwentarza znalezisk monet wczesnośredniowiecznych z ziem polskich (VI-połowy XII wieku), [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce 15 lat później, red.: W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń 2006, s ). Niedawno ukazał sie osobny tom poświęcony znaleziskom ze Śląska (B. Butent-Stefaniak, D. Malarczyk, Obieg pieniężny na Śląsku we wczesnym średniowieczu (od X do połowy XII wieku), Wrocław 2009). Pełna reedycja PSW, w niemieckiej wersji językowej, ukaże się niebawem w serii Polskie Badania Archeologiczne. 6 Z literatury powojennej: R. Kiersnowski, Zagadnienie obiegu pieniądza wczesnośredniowiecznego na obszarze Polski północno-wschodniej, Acta Baltico-Slavica, 1964, t. I, s ; T.S. Noonan, Ninth-century dirhem hoards from European Russia: a preliminary analysis, [w:] Viking-Age coinage in the northern lands. The sixth Oxford Symposium on coinage and monetary history, t. I, Oxford 1981, s ; idem, Ninthcentury dirham hoards from northwestern Russia and the southeastern Baltic, Journal of Baltic Studies, 1982, t. XIII, No. 3, s ; M. Czapkiewicz, M.F. Jagodziński, A. Kmietowicz, Arabische Münze aus einer frühmittelalterlichen Handwerker- und Handelssiedlung in Janów Pomorski, Gem. Elbląg, Folia Orientalia, 1988, XXV, s ; W. Łosiński, Chronologia napływu najstarszej monety arabskiej na terytorium Europy, Slavia Antiqua, 1988, t. XXXI, s ; A. Bartczak, Finds of Dirhams in Central Europe Prior to the Beginning of the 10 th Century A.D., [w:] Origins of Central Europe, red. P. Urbańczyk,Warszawa 1997, s ; idem, Muntowo, gm. i pow. Mrągowo, Wiadomości Numizmatyczne, 2000, t. XLIV, z. 1, s. 70; W. Wróblewski, T. Nowakiewicz, M. Bogucki, Terra desolata. Wczesnośredniowieczna Galindia w świetle badań mikroregionu Jeziora Salęt, Studia Galindzkie, t. I, 2003, s ; M. Bogucki, D. Malarczyk, Szestno-Czarny Las, st. III, gm. i pow. Mrągowo, Wiadomości Numizmatyczne, 2004, t. XLVII, z. 2 (176), s ; M. Bogucki, Wczesnośredniowieczny skarb ozdób srebrnych ze wsi Brodzikowo, pow. Mrągowo, Studia Galindzkie, t. I, 2003, s ; idem, Frühmittelalterliche Silberschätze und Münzen aus dem ehemaligen Ostpreußen im Licht von Archivalien, [w:] Auf der Suche nach der verlorenen Archäologie, red. W. Nowakowski, M. Lemke, Warszawa 2003, s ; idem, Coin finds in Viking Age emporium at Janów Pomorski (Truso) and the Prussian phenomenon, [w:] Money circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, range, intensity. International Symposium on the 50th Anniversary of Wiadomości Numizmatyczne. Warsaw October 2006, red. S. Suchodolski, M. Bogucki, Warszawa s

4 Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich 255 Bartoszyce odnaleziono trzy dirhemy, zaś informacja o monetach europejskich jest niepewna; Braniewo nie zgadza się liczba monet z poszczególnych mennic (np. al-kufa wystąpiły dwa a nie dwanaście; Isbahan rozpoznano trzy dirhemy a nie pięć, itd.); Długobór określone są trzy dirhemy a nie jeden, w publikacjach źródłowych nie określono za to żadnej z mennic; Łążyn Autor nie uwzględnił informacji o monetach znajdujących się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie 7 ; Ramsowo podano błędne terminus post quem najmłodsza moneta pochodzi z 828/9, a nie z 831 r.; Rudnia dirhem z tej miejscowości jest określony (Haran ar-rasid, mennica al-muhammadija, 180 AH.) 8 ; Sępopol dirhem z tej miejscowości jest określony (al- Mahdi lub al-hadi, mennica nieokreślona, 169 AH.); Zalewo w rzeczywistości monet było co najmniej sto czterdzieści 9. W zestawieniu brakuje również monet już opublikowanych. Wśród znalezisk z obecnych ziem polskich uwaga ta dotyczy jedynie dwóch połówek dirhemów odkrytych niedaleko Mrągowa, na grodzisku w Szestnie-Czarnym Lesie 10 oraz na osadzie w Muntowie 11. Jednak w odniesieniu do znalezisk z dzisiejszego obwodu kaliningradzkiego braki są zdecydowanie poważniejsze. Autor uwzględnił bowiem zaledwie połowę znalezisk: Kaliningrad, Klincovka, Lobertshöff, Wiskiauten/Mohovoe (oprócz wzmiankowanych pięciu dirhemów z kurhanu nr 184, znane są jeszcze dwa dirhemy z kurhanu nr 11; jeden z kurhanu nr 48 oraz pięć z kurhanu nr 72) 12, Warnikam/Pierwomajskoje 13 oraz Gerdauen/Żeleznodorożnyj. Pojedyncze dirhemy odkryto także w Grebieten 14, Dollkeim/Kovrovo 15, Gross-Hubnicken/Sinjawino 16, Wargenau 17, 7 M. Widawski, Monety z X i XI w. z dawnych znalezisk pomorskich w Muzeum Narodowym w Warszawie, Wiadomości Numizmatyczne, 2005, t. XLIX, z. 1 (179), s nota, Altpreussische Monatsschrift, 1872, t. IX, s G. Bujack, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia vom 20. September 1878, Altpreussische Monatsschrift, 1879, Bd. 16, H. 3/4, s M. Bogucki, Malarczyk, Szestno-Czarny Las, s A. Bartczak, Muntowo, gm. i pow. Mrągowo, s nota, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia zu Königsberg, 1883, Bd. VIII, s. 45; E. Hollack, Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreussen, Glogau Berlin 1908, s ; B. v. zur Mühlen, Die Kultur der Wikinger in Ostpreussen, Bonner Hefte zur Vorgeschichte, IX, 1975, s. 124, 133, 134, W rzeczywistości dawne Warnikam obecnie nie istnieje, a Pierwomajskoje to dawne Kuggen. 14 E. Hollack, Erläuterungen, s. 44-b, 193; R. Kiersnowski, Zagadnienie obiegu pieniądza wczesnośredniowiecznego, s. 90; B. v. zur Mühlen, Die Kultur der Wikinger in Ostpreussen, s B. v. zur Mühlen, Die Kultur der Wikinger in Ostpreussen, s E. Hollack, Erläuterungen, s. 48; R. Kiersnowski, Zagadnienie obiegu pieniądza wczesnośredniowiecznego, s E. Hollack, Erläuterungen, s. 173; R. Kiersnowski, Zagadnienie obiegu pieniądza wczesnośredniowiecznego, s. 90.

5 256 Mateusz Bogucki Cranz/Zelenogradsk 18. Odnotowany jest też jeszcze jeden skarb z miejscowości nieznanej 19. Pewien sprzeciw budzi też wprowadzanie przez Autora nowych nazw miejscowych dla znalezisk o ustalonej już nazwie. Nawet jeśli R. Klimek ma rację (co z resztą uważam za bardzo prawdopodobne), że pochówek z 16 dirhemami znaleziono w bezpośredniej bliskości miejscowości Bogusze, to jednak pewności takiej mieć nie można. Biorąc pod uwagę, że znalezisko to funkcjonuje powszechnie w literaturze jako Grajewo-Prostki wydaje się, że wprowadzenie nowej nazwy spowodować może tylko zamieszanie. Bardziej uzasadniona byłaby zmiana nazwy w odniesieniu do dirhema znalezionego na grodzisku, znajdującym się między jeziorami Szymbarskim a Silma pod Iławą. Znalezisko to, w literaturze przedwojennej funkcjonuje jako Klein Steinersdorf, w powojennej zaś jako Silma. Mimo, że mogłoby się wydawać, że przedwojenne Klein Steinersdorf to dzisiejsza Kamionka, to jednak Komisja Ustalania Nazw Miejscowości nadała tej wsi nazwę Silma 20. Dodatkowo sprawę komplikuję fakt, że obecnie nazwa ta funkcjonuje wyłącznie w odniesieniu do części położonej nieco dalej na zachód wsi Nejdyki 21. Przy takim zamieszaniu wydaje się, że lepiej i bezpieczniej pozostać przy ustalonej w literaturze nazwie. W kontekście wyżej wymienionych błędów, do roli ciekawostki można sprowadzić mocno już archaiczne spolszczenie nazw miast i mennic arabskich. Mimo, że transkrypcja nazw arabskich nie jest sprawą łatwą i nawet orientaliści mają różne zdanie w niektórych kwestiach 22 (i nie chodzi tu o purystyczne stosowanie lub nie znaków diakrytycznych), to jednak nazwy takie jak Bałga (gdy mowa o stolicy starożytnej Baktrii a nie o siedzibie krzyżackiej komturii), Szasz czy Szasza, Wasyta, Zarenda, Abbazja i Basora (ponadto stosowane niekonsekwentnie), mimo że mają swoją historię w literaturze przedmiotu, są formą mocno archaiczną. Ponadto w całym tekście Omajjadom ukradziono jedno j. O ile przed półwieczem można było wybaczyć taką terminologię wykształconemu w XIX w. Marianowi Gumowskiemu, to już po ukazaniu się książki o dirhemach, autorstwa wybitnych polskich orientalistów Marii Czapkiewicz, Władysława Kubiaka i Tadeusza Lewickiego 23, gdzie między innymi uporządkowano kwestie związane z transkrypcją, używanie tego rodzaju nazw jest trudne do zaakceptowania. 18 B. v. zur Mühlen, Die Kultur der Wikinger in Ostpreussen, s R. Kiersnowski, Zagadnienie obiegu pieniądza wczesnośredniowiecznego, s S. Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej, t. I. Wrocław 1951, s Silma, identyfikator miejscowości: , jspa? searchstring=silma&level=miejscskl&wojewodztwo=&powiat=&gmina=&miejscowosc=&advanced=false 22 Chyba najlepszym przykładem jest termin określający srebrną monetę część orientalistów używa tradycyjnej formy dirhem, część zaś, nawiązując do transkrypcji obowiązującej w świecie anglosaskim, używa formy dirham. 23 M. Czapkiewicz, W. Kubiak, T. Lewicki, Niektóre wiadomości o monetach kufickich z VIII XI w. znajdowanych na ziemiach polskich, Kraków 1956.

6 Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich 257 Lista różnego rodzaju błędów i pomyłek jest w recenzowanej pracy o wiele dłuższa i nie sposób wykazać w krótkiej recenzji wszystkich 24. Zdecydowana większość z nich ma łatwo rozpoznawalną przyczynę, którą było czerpanie informacji głównie z opracowania M. Gumowskiego, a nie z PSW. Przykład ten pokazuje, jak wielkie szkody może wyrządzić nierzetelne zestawienie źródeł. Rozpoczął ten proces M. Gumowski, niestety kontynuuje R. Klimek i oby na tym się to zakończyło. Przejdźmy jednak do wniosków jakie przedstawił Autor w swojej pracy. Stwierdził on, że starsze monety, z VIII i IX w., dotarły na terytoria pruskie szlakiem morskim, przez Starą Ładogę i Skandynawię. Monety młodsze, z początku X w., dotarły na południowo-wschodnie pogranicze prusko-słowiańskie drogą rzeczno/lądową prowadzącą z Kijowa, wzdłuż Prypeci i Bugu. Z wnioskami takimi wypada się w pełni zgodzić, tym bardziej, że jest to koncepcja znana od dawna i stosunkowo dobrze udokumentowana w literaturze przedmiotu 25. Należy tylko zwrócić uwagę, że początki wschodniej drogi mogą mieć starszą metrykę 26, zaś grupa X-wiecznych znalezisk znajduje się na pograniczu prusko-słowiańskim i monety takie do właściwych Prus w zasadzie nie docierały 27. R. Klimek dużo miejsca poświęcił rekonstrukcji dróg lądowych wewnątrz terytoriów pruskich, którymi mieli przemieszczać się ludzie, biorący udział w dalekosiężnej wymianie handlowej i mający dostęp do zasobów srebra. Nie czuję się w pełni kompetentny, żeby dyskutować z tą częścią pracy, jednak metoda polegająca na liniowym łączeniu brodów na rzekach, grodzisk, osad i znalezisk monet i skarbów budzi pewne obawy. Szczególnie jeśli łączy się obiekty o nieustalonej chronologii, lub co również ma miejsce w recenzowanej pracy, łączy się linią obiekty o zdecydowanie różnej chronologii. Przykładem niech będzie rekonstruowany przez Autora szlak łączący Truso rejon Iławy północne Mazowsze (s. 222). Został on wytyczony na podstawie osady w Janowie Pomorskim (Truso), funkcjonującej jako interregionalne emporium od końca 24 Z bardziej rażących należy wspomnieć o rzymskim systemie miar funkcjonującym w strefie nadbałtyckiej (s. 218), o tym, że dirhemy c abbasydzkie wyróżniają się precyzyjniejszą robotą i wyraźniejszym napisem od omajjadzkich (s. 217), o znalezieniu na Wolinie dirhema Buwajhidów z 1056 r., podczas gdy jest to końcowa data panowania tej dynastii (447 AH. = 1055/56 A.D.), a nie rok wybicia monety (s. 217). 25 R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet wczesnośredniowiecznych z ziem pruskich, Wiadomości Numizmatyczne, 1960, t. IV, s. 1 14; idem, Zagadnienie obiegu pieniądza wczesnośredniowiecznego, s ; T.S. Noonan, Ninth-century dirham hoards from northwestern Russia, s ; W. Łosiński, Chronologia napływu najstarszej monety arabskiej, s ; idem, W sprawie wschodniej drogi dopływu monet arabskich do Wielkopolski w X wieku, [w:] Moneta Mediaevalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. B. Paszkiewicz, Warszawa 2002, s ; A. Bartczak, Finds of Dirhams in Central Europe, s S. Suchodolski, D. Malarczyk, Die Zustromwege der Dirhams nach Polen, [w:] Magister Monetae. Studies in honour of Jørgen Steen Jensen, red. M. Andersen, H.W. Horsnaes, J.Ch. Moesgaard, Copenhagen 2007, s M. Bogucki, D. Malarczyk, E. Marczak, Skarb dirhamów z X wieku z grodziska w Truszkach Zalesiu, pow. Kolno, woj. podlaskie, Wiadomości Numizmatyczne, 2005, t. XLIX, z. 2 (180), s ; M. Bogucki, Coin finds in Viking Age emporium at Janów Pomorski, s

7 258 Mateusz Bogucki VIII do poł. X w., przez kilka osad i grodzisk (większość niedatowana, część w ogólnych ramach od IX do XIII w.). Punktem kluczowym na tym szlaku ma być grodzisko (wraz z odnalezionym tam skarbem t.p.q r.) w Łążynie, funkcjonujące w XII i XIII w. W innym przypadku Autor rekonstruuje szlak prowadzący z Bałgi, przez całą Warmię w stronę północnej Barcji (s. 225). Ważnym znaleziskiem na tym szlaku ma być pojedynczy dirhem z byłego Warnikam. Problem tylko w tym, że dirhem ten jest jedynym świadectwem tego, z grubsza licząc, 100-kilometrowego szlaku handlowego. To oczywiście najbardziej jaskrawe przykłady, pokazujące jednak, że rekonstruując szlaki handlowe nie należy łączyć wszystkich wczesnośredniowiecznych stanowisk, które układają się wzdłuż oczekiwanego kierunku. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do terenów byłych Prus Wschodnich, gdzie poza nielicznymi wyjątkami, stan rozpoznania archeologicznego utrzymuje się na poziomie z 1945 r. Podjęcie nowoczesnych badań archeologicznych na dowolnym stanowisku wczesnośredniowiecznym z terenów dawnych Prus Wschodnich oznacza zazwyczaj wywrócenie całej dotychczasowej wiedzy do góry nogami. Stąd zalecałbym daleko idącą ostrożność w wytyczaniu szlaków handlowych na podstawie tak niepewnych danych. W literaturze można znaleźć wiele szlaków komunikacyjnych i handlowych, rekonstruowanych poprzez liniowe łączenie na mapie punktów oznaczających wyjątkowe znaleziska (skarby, pojedyncze monety i innego rodzaju cymelia), punkty przeprawy, grody, osady, itd. Jednak takie rekonstrukcje zazwyczaj nie uwzględniają całego szeregu istotnych czynników, jak chociażby chronologia czy struktura znalezisk, czy możliwość istnienia wielu alternatywnych dróg łączących te same miejscowości. Niewątpliwie w kilku odosobnionych przypadkach można wskazać na konkretne drogi, którymi podążali starożytni i średniowieczni kupcy 28, jednak w większości przypadków jest to niemożliwe. Bezpieczniej jest zdefiniować szlak jako dość szeroką strefę przepływu ludzi, towarów, a nawet idei między różnymi, często dość odległymi skupiskami ludzi 29. Bez wątpienia wiele lądowych szlaków komunikacyjnych i handlowych funkcjonowało w oparciu o system rzeczny. Ale pomijając duże spławne rzeki, wydaje się, że pomniejsze rzeki i jeziora wykorzystywane były nie tyle do spławiania się w głąb kontynentu, co mogły służyć jako drogowskazy. Poruszano się zapewne wzdłuż dolin rzecznych. Niekiedy blisko nich, niekiedy daleko. Powyższe uwagi nie oznaczają wcale, że kwestionuję istnienie szlaków w przeszłości. Uważam, że mogły one funkcjonować nawet formie zbliżonej do tej nakreślonej przez R. Klimka. Sądzę jednak, że ich rekonstrukcja powinna być lepiej udokumentowana. 28 W. Filipowiak, Najstarszy trakt Pomorza, [w:] Munera Archaeologica Iosepho Kostrzewski quinquagesimum annum optimarum atrium studiis deditum peragenti ab amicis collegis discipulis oblata, red. K. Jażdzewski, W. Hensel, Poznań 1963, s W. Wróblewski, T. Nowakiewicz, M. Bogucki, Terra desolata, s Nie wchodząc w szczegóły, trzeba zwrócić uwagę, że sam termin szlak nie jest jednoznaczny A. Zalewska, Methodological reflections over the terms rzeka szlak (river route) used in scientific discourse, Situne Dei 2009, s

8 PRUTHENIA Tom V Olsztyn 2010

9 Pruthenia Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec (sekretarz), Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Tłumaczenia streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki: Marek M. Pacholec Wydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego Pruthenia oraz Towarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, ISSN: Olsztyn 2010

10 Pruthenia Band V Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek Pacholec (Sekretär), Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Joachim Stephan Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek M. Pacholec Wissenschaftlicher Verein Pruthenia und Wojciech-Kętrzyński-Wissenschaftlicher Verein und Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Allenstein ISSN: Olsztyn 2010

11 326 Pruthenia, 2010, t. V, Spis treści Spis treści Od redakcji 5 Bartosz Kontny, Profesorowi Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin 7 I. Studia i artykuły Mateusz Bogucki, Między wagą a mieczem. Kupcy wikińscy w świetle źródeł pisanych i archeologicznych 17 Marek M. Pacholec, Pruskie obrzędy religijno-magiczne sfery wojny 67 Grzegorz Białuński, Ród Pipina 91 Alicja Dobrosielska, Uwagi o udziale Jaćwięgów w kolonizacji krzyżackiej 113 Seweryn Szczepański, Czy pruskie miejsca święte? Nazwy miejscowe i fizjograficzne z obszaru historycznej Pomezanii i obszarów sąsiednich w dokumentach krzyżackich 133 Izabela Lewandowska, Stosunek władz i społeczeństwa Warmii i Mazur do dziedzictwa archeologicznego regionu po 1945 roku. Wprowadzenie do zagadnienia 161 II. Materiały i źródła Joachim Stephan, Przywileje lokacyjne komornictwa Huntenau 201 III. Polemiki i dyskusje Mateusz Bogucki, Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich 253 Robert Klimek, O dirhamach, Prusach i poszanowaniu prawa, czyli w odpowiedzi dr. Mateuszowi Boguckiemu 259 IV. Recenzje i omówienia V. Sprawozdania i komunikaty A.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii litewskiej ( Justyna Prusinowska) 269 А.С. Кибинь, Ятвяги в Х XI вв.: «балтское племя» или «береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich) 275 Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański) 285 Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska) 293 Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu symbole dziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie und Wirkung historische Symbole (Marek M. Pacholec) 297 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Pruthenia za rok 2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki) 301 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Pruthenia za rok 2009 (Bogdan Radzicki) 313

12 Pruthenia, 2010, Bd. V, Inhaltsverzeichnis 327 Inhaltsverzeichnis Von der Redaktion 5 Bartosz Kontny, Professor Jerzy Okulicz-Kozaryn zum achtzigsten Geburtstag 7 I. Studien und Artikel Mateusz Bogucki, Zwischen Waage und Schwert. Die frühmittelalterlichen Kaufleute im Ostseeraum 17 Marek M. Pacholec, Die mit Krieg verbundenen prußischen religiös-magischen Riten 67 Grzegorz Białuński, Das Geschlecht Pipins 91 Alicja Dobrosielska, Bemerkungen zur Beteiligung von Jadwingern am Landesausbau des Deutschen Ordens 113 Seweryn Szczepański, Sind es heilige Orte der Prußen? Ortsnamen und physiographische Namen aus dem historischenraum Pomesanien und den Nachbargebieten in Dokumenten des Deutschen Ordens 133 Izabela Lewandowska, Das Verhältnis der Behörden und der Gesellschaft in Ermland und Masuren zum archäologischen Erbe der Region nach Einführung ins Problem 161 II. Materialien und Quellen Joachim Stephan, Die Handfesten des Kammeramtes Huntenau 201 III. Polemiken und Diskussionen Mateusz Bogucki, Das Vorkommen von Dirhems in den prußischen Gebieten 253 Robert Klimek, Über Dirhems, Prußen und die Achtung des Rechts, oder eine Antwort an Dr. Mateusz Bogucki 259 IV. Rezensionen und Besprechungen V. Sprawozdania i komunikaty A.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii litewskiej ( Justyna Prusinowska) 269 А.С. Кибинь, Ятвяги в Х XI вв.: «балтское племя» или «береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich) 275 Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański) 285 Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska) 293 Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu symbole dziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie und Wirkung historische Symbole (Marek M. Pacholec) 297 Tätigkeitsbericht des Vereins Pruthenia für das Jahr 2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki) 301 Tätigkeitsbericht des Vereins Pruthenia für das Jahr 2009 (Bogdan Radzicki) 313

13