Podręcznik metodologiczny systemu monitoringu innowacyjności województwa mazowieckiego wraz ze Słownikiem

Transkrypt

1 Podręcznik metodologiczny systemu monitoringu innowacyjności województwa mazowieckiego wraz ze Słownikiem dokument powstał na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie w ramach projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Warszawa, wrzesień 2013 r.

2 Opracowanie autorskie wykonane przez firmę GEOPROFIT Wojciech Dziemianowicz oraz firmę ECORYS Polska Sp.z.o.o., w ramach prac zespołu w składzie: Wojciech Dziemianowicz, prof. UW Katarzyna Szmigiel-Rawska, dr Nina Baczyńska Jan Charkiewicz Bartłomiej Iwańczak Małgorzata Rybacka Aleksandra Sekuła Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie GEOPROFIT 2

3 Spis treści WYRÓŻNIENIA STOSOWANE W PODRĘCZNIKU... 5 WSTĘP MONITORING, EWALUACJA, BENCHMARKING POMIAR INNOWACYJNOŚCI PROBLEMY DOTYCZĄCE POMIARU INNOWACYJNOŚCI METODY POMIARU INNOWACYJNOŚCI NA POZIOMIE REGIONALNYM ANALIZA PORÓWNAWCZA WYBRANYCH PRZYKŁADÓW METOD POMIARU INNOWACYJNOŚCI REGIONALNEJ WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE WOJEWÓDZTWO WIELKOPOLSKIE WIELKA BRYTANIA HOLANDIA PODSUMOWANIE BENCHMARKING RODZAJE BENCHMARKINGU ETAPY BENCHMARKINGU CECHY DOBREGO BENCHMARKINGU EWALUACJA DEFINICJE EWALUACJI CELE EWALUACJI TYPY EWALUACJI ETAPY EWALUACJI KRYTERIA EWALUACYJNE STANDARDY EWALUACYJNE MONITORING DEFINICJE I CEL MONITORINGU ETAPY MONITORINGU METODY MONITORINGU MONITORING A EWALUACJA ISTOTA METODOLOGII MONITORINGU, EWALUACJI I BENCHMARKINGU INNOWACYJNOŚCI WSKAŹNIKI MONITORINGU INNOWACYJNOŚCI MAZOWSZA PODSTAWY METODOLOGICZNE DO PROJEKTOWANIA WSKAŹNIKÓW MONITORINGU INNOWACYJNOŚCI MAZOWSZA RODZAJE, BUDOWA, FUNKCJE, KATEGORIE I ŹRÓDŁA DANYCH O WSKAŹNIKACH WSKAŹNIKI CELÓW ZINTEGROWANY WSKAŹNIK PORÓWNANIA KRAJOWEGO SYNTETYCZNY WSKAŹNIK PORÓWNANIA EUROPEJSKIEGO KATALOG WSKAŹNIKÓW DZIAŁAŃ METODOLOGIA MONITORINGU INNOWACYJNOŚCI MAZOWSZA OBSZAR BADAŃ WYBÓR PODEJŚCIA BADAWCZEGO I METODY BADANIA TECHNIKI I NARZĘDZIA BADAWCZE

4 4. PRODUKTY I PROCEDURY MONITORINGU INNOWACYJNOŚCI MAZOWSZA PRODUKTY STRUKTURA RAPORTU ROCZNEGO RODZAJE WDRAŻANYCH PROCEDUR PROCEDURA SPRAWOZDAWCZA PROCEDURA BADAWCZA HARMONOGRAM BUDOWANIE PARTNERSTW NA RZECZ PODNOSZENIA POZIOMU INNOWACYJNOŚCI NA MAZOWSZU ZASADY WSPÓŁPRACY MECHANIZMY WSPÓŁPRACY POTENCJALNI UCZESTNICY I ICH CECHY SPOSOBY WIZUALIZACJI DANYCH NA MAPACH I WYKRESACH WIZUALIZACJA WIZUALIZACJA DANYCH NA WYKRESACH WIZUALIZACJA DANYCH NA MAPACH WNIOSKI I REKOMENDACJE INDEKS TABEL INDEKS RYSUNKÓW BIBLIOGRAFIA ANEKS I: SŁOWNIK POJĘĆ ANEKS III: REPOZYTORIUM ANEKS IV: KATALOG WSKAŹNIKÓW CELÓW* ANEKS III: SUMMARY

5 WYRÓŻNIENIA STOSOWANE W PODRĘCZNIKU Ciekawostka W tej ramce znajdować się będą praktyczne uwagi dotyczące przedmiotu opracowania, ale także informacje w jakimś stopniu wykraczające poza omawianą tematykę. Źródło Tutaj zostaną zaprezentowane źródła oraz cytaty zachęcające do pogłębionej analizy zagadnienia poruszanego w rozdziale. Podsumowanie Ramka zawierać będzie kluczowe myśli dotyczące wybranych zagadnień wypunktowania najważniejszych informacji. 5

6 WSTĘP Podręcznik powstał w związku z realizacją przez Samorząd Województwa Mazowieckiego projektu pod tytułem Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2 Transfer wiedzy, Poddziałanie Regionalne Strategie Innowacji. Za cel główny tego projektu przyjęto zapewnienie właściwego poziomu nadzoru procesów wdrażania Strategii w województwie mazowieckim poprzez budowę i uruchomienie systemu monitoringu tych procesów, a jako jeden z celów szczegółowych: określenie stanu i potrzeb regionu w zakresie innowacyjności wypracowanie mechanizmów bieżącego monitorowania i modelowania przyszłych trendów i diagnoz innowacyjności. Niniejszy Podręcznik wpisuje się przede wszystkim w realizację przywołanego celu szczegółowego, ale również w ogólne cele wynikające z wdrażania Regionalnej Strategii Innowacyjności. Przedmiotem publikacji jest w związku z powyższym zebranie i usystematyzowanie wiedzy dotyczącej monitorowania innowacyjności na poziomie krajów i regionów (szerokie wprowadzenie teoretyczne), ewaluacji i benchmarkingu oraz przedstawienie metod, procedur badawczych i wskaźników monitorowania innowacyjności w kontekście Mazowsza, co powinno umożliwiać pogłębienie i poszerzenie wiedzy dotyczącej innowacyjności w regionie. Podręcznik napisany jest głównie z myślą o osobach zaangażowanych w monitorowanie poziomu innowacyjności Mazowsza oraz osobach zatrudnionych w organizacjach przyczyniających się do pozytywnych zmian w zakresie innowacyjności regionu. Może być on jednak również wykorzystywany przez innych odbiorców zainteresowanych tym tematem studentów, przedsiębiorców, urzędników, pracowników instytucji otoczenia biznesu i inne osoby. Podręcznik stanowi jeden z elementów szerszego zbioru dokumentów. Dla łatwiejszego zrozumienia treści w nim zawartych, a przede wszystkim dla skutecznego ich stosowania w codziennej praktyce monitoringu poziomu innowacyjności na Mazowszu, dobrze jest z nich korzystać łącznie. Do tego zbioru należą także Założenia monitoringu innowacyjności województwa mazowieckiego oraz Instrukcja użytkownika SMS RIS MAZOVIA. SMS RIS MAZOVIA to nazwa przyjęta dla systemu monitorowania Regionalnej Strategii Innowacyjności województwa mazowieckiego, która odnosi się zarówno do systemu elektronicznych baz danych tworzonych i udostępnianych za pomocą internetu, jak i procedur wdrażanych przez samorząd wojewódzki na rzecz monitorowania Regionalnej Strategii Innowacji. Nazwa ta ma przyczynić się m.in. do łatwiejszego rozpowszechniania informacji o systemie i upraszczać komunikowanie się na temat systemu. Częścią Podręcznika jest Słownik pojęć, stanowiący jego uzupełnienie, zawierający uporządkowany tematycznie zbiór pojęć i ich definicji z zakresu innowacyjności i metod jej monitorowania oraz ewaluacji i benchmarkingu. Słownik ma ułatwiać korzystanie z danych zawartych w SMS RIS MAZOVIA, a także zapewniać zrozumienie zapisów Podręcznika przez różnych odbiorców. W głównej części Podręcznik składa się z: teoretycznego opisu zagadnień związanych z ewaluacją, monitoringiem i benchmarkingiem, z odniesieniami do sytuacji w województwie mazowieckim oraz z szeregiem przykładów z Polski i Europy; opisu metodologii monitorowania zmian poziomu innowacyjności na Mazowszu; 6

7 opisu wskaźników wykorzystywanych do mierzenia zmian poziomu innowacyjności na Mazowszu; opisu produktów i procedur tworzonych dla procesu monitorowania poziomu innowacyjności na Mazowszu; wskazówek na temat budowania partnerstw wieloorganizacyjnych na rzecz podnoszenia innowacyjności regionu. W ramach Słownika opracowano zbiór haseł z zakresu: terminologii standardowej terminy polskie i ich angielskie odpowiedniki oraz pojęcia związane z badaniami innowacyjności; statystyki innowacyjności, przygotowane w oparciu o międzynarodowe standardy metodologiczne (OECD, KE itp.), w tym związane z zagadnieniami monitoringu i ewaluacji innowacyjności na poziomie regionów, czyli NUTS 2; definicji odnoszących się do specyfiki polskiej, opartych na krajowych aktach prawnych i literaturze, w tym związanych z zagadnieniami monitoringu i ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza; benchmarkingu innowacyjności; podziałów i klasyfikacji; jednostek monitorowania innowacyjności; skrótów i akronimów używanych w ramach monitorowania innowacyjności. 7

8 1. MONITORING, EWALUACJA, BENCHMARKING Monitoring, ewaluacja i benchmarking stanowią istotne elementy zarządzania strategicznego jednostkami samorządu terytorialnego. Mechanizmy monitorowania i ewaluacji zapewniają czuwanie nad właściwym przebiegiem realizacji działań rozwojowych 1. System monitorowania i ewaluacji w dużym stopniu powinien czerpać z najlepszych doświadczeń i dobrych praktyk, dlatego metodą wspierającą jest benchmarking. Cechą monitoringu i badań ewaluacyjnych jest ciągłość. Stanowią więc istotne narzędzia w procesie realizowania polityki rozwoju pozwalają na stałe obserwowanie zmian i szybkie reagowanie na zjawiska nieodpowiadające wstępnie założonym planom. Są również narzędziem planowania strategicznego, czyli najbardziej upowszechnionego we współczesnej administracji modelu zarządzania jednostkami terytorialnymi POMIAR INNOWACYJNOŚCI Pierwsze próby pomiaru innowacyjności na świecie podejmowano już w latach 50. i 60. XX wieku. Opierały się one przede wszystkim na danych dotyczących wydatków na badania i rozwój. Wskaźniki odnosiły się do sposobów, w jaki przedsiębiorstwo wspiera lub finansuje działalność innowacyjną i koncentrowały się na możliwościach podmiotów prowadzących działalność innowacyjną, a nie na ich konkretnych działaniach czy rezultatach 3. Z czasem (lata 70.) naukowcy zajęli się pomiarem bezpośrednich efektów działalności innowacyjnej (ang. output measures) np. liczba patentów. Obrazują one produkty wytworzone w wyniku poniesionych nakładów na działalność innowacyjną. W latach 80. po raz pierwszy wprowadzono wskaźniki dotyczące zasobów ludzkich, a także mierniki oparte na badaniach ankietowych dotyczących działalności statystycznej (wówczas tylko w sektorze wytwórczym) (Tabela 1). W końcu XX wieku zaczęto nawiązywać zarówno do technologii produkcyjnych, jak i do rozwijających się wówczas intensywnie technologii ICT. W latach 90. po raz pierwszy zastosowano wskaźniki dotyczące inwestycji w wartości niematerialne i dokonano pomiarów kapitału wysokiego ryzyka. Pierwsze lata XXI wieku to przede wszystkim wskaźniki oparte na badaniach ankietowych nie tylko sektora wytwórczego, ale wszystkich sektorów gospodarki. Współcześni badacze statystyki innowacyjności dokonują pomiaru innowacji technologicznej, ale również organizacyjnej i marketingowej. Przedmiotem badania są równocześnie: zachęty podatkowe do podejmowania działalności innowacyjnej, komercjalizacja badań naukowych, gospodarka oparta na wiedzy, poziom kapitału intelektualnego (Tabela 1). 1 Strategicznie dla rozwoju. Polityka rozwoju w zintegrowanym podejściu, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Warszawa 2012, s Dziemianowicz, W., Szmigiel-Rawska K., Nowicka P., Dąbrowska A., 2012, Planowanie strategiczne - Poradnik dla pracowników administracji publicznej, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 3 Kozłowski J., Statystyka nauki, techniki i innowacji w krajach UE i OECD, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa

9 Tabela 1. Podstawowe wskaźniki statystyki innowacyjności Lata Lata 70. Lata 80. Lata 90. I 10-lecie XX w. Wydatki na działalność B+R Wydatki na działalność B+R, statystyka patentów, bilans płatniczy w dziedzinie techniki Wydatki na działalność B+R, statystyka patentów, bilans płatniczy w dziedzinie techniki, produkty wysokiej techniki, bibliometria, statystyka w zakresie zasobów ludzkich, badania ankietowe działalności innowacyjnej Wydatki na działalność B+R, statystyka patentów, bilans płatniczy w dziedzinie techniki, produkty wysokiej techniki, bibliometria, statystyka w zakresie zasobów ludzkich, badania ankietowe działalności innowacyjnej w sektorze wytwórczym, przegląd technologii produkcyjnych, innowacje opisane w literaturze technicznej, wsparcie budżetowe działalności innowacyjnej, inwestycje w wartości niematerialne, wskaźniki z zakresu technologii ICT, produktywność, kapitał wysokiego ryzyka Wydatki na działalność B+R, statystyka patentów, bilans płatniczy w dziedzinie techniki, produkty wysokiej techniki, bibliometria, statystyka w zakresie zasobów ludzkich, badania ankietowe działalności innowacyjnej we wszystkich sektorach, innowacje technologiczne, organizacyjne, marketingowe, wsparcie budżetowe działalności innowacyjnej, inwestycje w wartości niematerialne, wskaźniki z zakresu technologii ICT, produktywność, kapitał wysokiego ryzyka, zachęty podatkowe, statystyka biotechnologii i nanotechnologii, statystyka komercjalizacji badań naukowych, statystyka umiędzynarodowienia i globalizacji, gospodarka oparta na wiedzy, kapitał intelektualny Źródło: Kozłowski J., Statystyka nauki, techniki i innowacji w krajach UE i OECD, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2009, s. 4. 9

10 PROBLEMY DOTYCZĄCE POMIARU INNOWACYJNOŚCI Przy pomiarze innowacyjności napotyka się na następujące trudności 4 : Powszechnie stosowane wskaźniki charakteryzujące innowacyjność oparte na danych statystycznych częściej dotyczą podażowej strony innowacyjności niż popytowej. Pomiarom poddawane są przede wszystkim innowacje wprowadzane na rynek przez firmy bądź jednostki badawczo-naukowe, nie zaś realne potrzeby konsumentów (rynku), którzy mogą mieć wpływ na charakter innowacji tworzonych w danym regionie. Proponuje się więc, wzorem dobrych praktyk województw małopolskiego i wielkopolskiego (podrozdziały i 1.2.3), uwzględnianie założenia popytowopodażowego przy monitorowaniu innowacyjności w ramach SMS RIS MAZOVIA. Dane dotyczące rozwoju nowoczesnych technologii często są nieaktualne z różnych powodów zasad funkcjonowania statystyki publicznej czy istoty procesu innowacyjnego zaś cechą charakterystyczną innowacji jest to, że pełne efekty jej wdrożenia mogą ujawniać się po relatywnie długim czasie. Rozwiązaniem tego problemu ma być udostępnianie w ramach SMS RIS MAZOVIA raportów cząstkowych, przygotowywanych co pół roku, na bazie informacji niezależnych od statystyki publicznej. Będą one stanowiły zbiór informacji, do którego w każdej chwili będzie można sięgnąć w poszukiwaniu wyjaśnienia obserwowanych procesów. Z drugiej strony proces podejmowania strategicznych decyzji wymaga dysponowania aktualną wiedzą na temat procesów w regionie. Dane ze statystyki publicznej ukazują się z prawie rocznym opóźnieniem, włączając w kalkulację proces ich analizy i opracowania, decydenci dysponują informacją po około półtora roku od wydarzeń opisywanych danymi statystycznymi. W praktyce zarządzania administracyjnego jest to często przesunięcie w czasie nie do zaakceptowania. Dane zbierane od organizacji zlokalizowanych w regionie i opisywanie w Cząstkowych raportach mają sprzyjać zapełnianiu tej luki informacyjnej. Pojawiają się również trudności w ujęciu niektórych wskaźników mierzących poziom innowacyjności w regionach. Dotyczy to również wskaźnika: liczba patentów, który jest jednym z podstawowych, powszechnie stosowanych mierników efektywności. Fakt zarejestrowania patentu nie oznacza automatycznego wprowadzenia innowacji do praktyki gospodarczej, co powoduje konieczność uzupełniania powyższych danych o informacje dotyczące działalności innowacyjnej przedsiębiorstw rozumianej jako wdrożenia nowych produktów i procesów oraz innych rozwiązań innowacyjnych. Opis innowacyjności powinien być więc możliwie kompleksowy, aby był prawdziwy, ale jednocześnie przejrzysty, aby umożliwiał podejmowanie trafnych decyzji. Istotnym problemem pomiaru innowacyjności wciąż pozostaje opieranie się przede wszystkim na wskaźnikach statystycznych. Informacje te, choć wiarygodne i dające się stosunkowo łatwo pozyskać, opisują jedynie część rzeczywistości określającej przejawy innowacyjności regionów. Dla scharakteryzowania całości potencjału innowacyjnego badanej jednostki niezbędne jest również pozyskiwanie danych jakościowych. Choć pozyskanie danych tego typu bywa bardzo czasochłonne, to jednak stanowią one o kompleksowym podejściu do zjawiska innowacyjności w regionie. Ponadto oparcie systemu wskaźników SMS RIS MAZOVIA nie tylko na danych pozyskiwanych z ogólnodostępnych baz danych, lecz także przekazywanych bezpośrednio przez organizacje zaangażowane w system monitoringu będzie sprzyjało budowaniu i 4 Na podstawie: Feltynowski M., Nowakowska A. w: Nowakowska A. (red.), Zdolności innowacyjne polskich regionów, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź

11 umacnianiu partnerskich relacji między samorządem regionalnym a podmiotami zewnętrznymi instytucjami otoczenia biznesu, uczelniami wyższymi, jednostkami naukowymi i badawczo-rozwojowymi. Brak tego rodzaju kanałów przepływu informacji jest kolejnym istotnym problemem pomiaru innowacyjności wynikającym z natury tego zjawiska. Mierzenie innowacyjności na poziomie regionalnym utrudnia niejednakowe zaawansowanie standaryzacji metod zbierania i analizy danych statystycznych w statystyce nauki i techniki. O ile istnieją standardowe metody pomiaru działalności badawczo-rozwojowej czy liczby patentów, to trudniej jest badać jakość kapitału ludzkiego, aktywność instytucji naukowych i instytucji otoczenia biznesu, a jeszcze trudniej powiązania pomiędzy biznesem i sferą naukową, które w ogromnym stopniu determinują potencjał innowacyjny (złoty trójkąt innowacyjności), ale są trudne do skwantyfikowania. Z tego powodu warto rozważyć zastosowanie metod mierzenia innowacji w oparciu o wskaźniki nakładowe i wskaźniki produktu oraz metod pomiaru opartych na powiązaniach/sieciach. Problemy związane z porównaniami międzyregionalnymi uwarunkowane różnymi czynnikami: o statystycznymi klasyfikacja jednostek statystycznych NUTS, pomimo przyjętych założeń, obejmuje na tym samym poziomie dość odmienne jednostki z różnych krajów. Dlatego porównania obszarów na jednym poziomie NUTS jest utrudnione (w kontekście benchmarkingu); o poziomem rozwoju gospodarczego i rodzajem instrumentów implementowanych przez administrację na tym polu wspieranie działalności innowacyjnej rozpoczęto w niektórych państwach (i ich regionach) dużo wcześniej niż w Polsce; o charakterem działalności naukowej w regionach europejskich, uznawanych za liderów, który znacznie różni się od polskiego. Problemem pomiaru innowacyjności jest również niechęć przedsiębiorców do udzielania informacji o wdrażanych unowocześnieniach i wynalazkach. Ciekawy system zachęt dla przedsiębiorców do włączania się w kreowanie systemu monitoringu regionu zastosowano w Holandii, w ramach systemu BEVOS (więcej o rozwiązaniu zastosowanym w Holandii w podrozdziale ) METODY POMIARU INNOWACYJNOŚCI NA POZIOMIE REGIONALNYM Nie zaleca się prostego przenoszenia miar innowacyjności stosowanych na poziomie krajowym do oceny tego zjawiska na szczeblu regionalnym czynniki świadczące o innowacyjności całego kraju nie stanowią jednoznacznie o innowacyjności województwa i odwrotnie 5. Na szczególne wyróżnienie zasługuje ogólnoeuropejska Regionalna Tablica Wyników Innowacyjności (European Regional Innovation Scoreboard ERIS) jako miara uniwersalna, mająca jednolitą metodykę obliczania we wszystkich regionach UE, a więc pozwalająca na porównywanie poziomu rozwoju innowacyjności pomiędzy poszczególnymi jednostkami NUTS2. 5 Nowakowska A. (red.), 2009, Zdolności innowacyjne polskich regionów, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź; Dziemianowicz W., Mackiewicz M. i in., Wzorzec rozwoju Mazowsza, Geoprofit, Ecorys, Warszawa

12 EUROPEAN REGIONAL INNOVATION SCOREBOARD 6 European Regional Innovation Scoreboard to ranking bazujący na wskaźnikach wykorzystywanych na potrzeby tworzenia tablic innowacyjności na poziomie krajowym (EIS). Pierwsze raporty dotyczące innowacyjności regionów (w ramach EU15) zostały opublikowane przez Komisję Europejską w latach 2002 i 2003 pod nazwą European Trend Chart on Innovation. W 2006 roku Innovation Scoreboard po raz pierwszy dokonał pełnej oceny potencjału innowacyjnego europejskich regionów, przedstawił listę rankingową opartą na syntetycznym wskaźniku innowacyjności oraz przeanalizował mocne i słabe strony poszczególnych regionów we wszystkich krajach UE15. Dane statystyczne związane z działalnością innowacyjną są trudno dostępne na poziomie regionalnym, dlatego też w przypadku aktualnego (2012) rankingu regionów ograniczono liczbę stosowanych wskaźników do 12 (na poziomie krajów wyznacza się 24 wskaźniki innowacyjności) (Tabela 2.). Wskaźniki agregowane na potrzeby raportu European Regional Innovation Scoreboard są najczęściej wykorzystywane przez polskie regiony do monitorowania RIS jako dane ogólnodostępne i porównywalne. Inne proponowane wskaźniki zwykle stanowią tło analizy. Tabela 2. Wskaźniki European Regional Innovation Scoerboard Grupy wskaźników Wskaźniki potencjału Typ wskaźnika Zasoby ludzkie Finansowanie i wsparcie Inwestycje w przedsiębiorstwach Opis 1. Odsetek osób uczestniczących w kształceniu ustawicznym (w liczbie ludności w wieku 25-64) 2. Wydatki na B+R w sektorze publicznym jako % PKB 3. Wydatki na B+R w sektorze przedsiębiorstw jako % PKB 4. Wydatki na innowacje poza B+R jako % obrotów (w MŚP) Działalność przedsiębiorcza Powiązania i przedsiębiorczość 5. MŚP wprowadzające innowacje wewnątrzzakładowe jako % MŚP 6. Liczba MŚP aktywnych innowacyjnie, które współpracują w zakresie działalności innowacyjnej z innymi jednostkami jako % MŚP 7. Publiczno-prywatne wspólne publikacje na milion mieszkańców Aktywa intelektualne 8. Patenty zgłoszone do EPO na miliard euro regionalnego PKB Wskaźniki wyjścia (produkty i rezultaty) Innowatorzy Efekty ekonomiczne 9. MŚP wprowadzające innowacyjne produkty bądź innowacyjne procesy jako % MŚP 10. MŚP wprowadzające innowacje marketingowe bądź organizacyjne jako % MŚP 11. Zatrudnienie w usługach wysokiej technologii + udział osób zatrudnionych w sektorze produkcji medium-high i high tech w ogólnej liczbie zatrudnionych 12. Sprzedaż nowych dla rynku oraz nowych dla przedsiębiorstwa innowacji jako % obrotów Źródło: opracowanie własne na podstawie Regional European Innovation Scoreboard Rozdział powstał na podstawie: Regional Innovation Scoreboard 2012, EU 2012, ( 2012_en.pdf)( oraz Hollanders H. i inni, Regional Innovation Scoreboard 2012 Methodology report ( 12

13 Wybór wskaźników podyktowany był potrzebą uzyskania danych porównywalnych dla 12 powyższych mierników odnotowano najwyższy poziom dostępności danych we wszystkich badanych regionach. Dane dla powyższych wskaźników wykorzystywane są do kalkulacji regionalnego syntetycznego wskaźnika innowacji, w oparciu o który tworzony jest ranking (Regional Innovation Index). Wskaźnik ten jest obliczany jako średnia ważona z powyższego katalogu znormalizowanych wskaźników (Tabela 2.). WSKAŹNIKI STOSOWANE NA POTRZEBY POMIARU INNOWACYJNOŚCI W POLSKICH REGIONACH W literaturze i w praktyce spotyka się bardzo dużo wskaźników innowacyjności o różnym poziomie wiarygodności i przydatności. Na podstawie przeglądu dostępnych źródeł pogrupowano najczęściej spotykane wskaźniki o największej wiarygodności i opisano ich najważniejsze cechy (Tabela 3.). Tabela 3. Grupy wskaźników opisujących innowacyjność regionów Grupy wskaźników Nakłady przedsiębiorstw na innowacje Wprowadzanie innowacji na rynek Potencjał sektora nauki i B+R Transfer technologii Opis Wskaźniki dotyczą nakładów finansowych ponoszonych przez przedsiębiorstwa na działania związane z opracowywaniem nowych produktów i usług, w tym współpracę z sektorem naukowym, realizację własnych projektów badawczych, zakup nowych maszyn i technologii. Wskaźniki odnoszą się do działań związanych z wdrażaniem na rynek nowych produktów i usług. Koncentrują się na określaniu wpływu tych działań na wyniki finansowe osiągane przez przedsiębiorstwa. Wskaźniki opisujące zasoby instytucji nauki i B+R należących do jednych z kluczowych wyznaczników potencjału innowacyjnego danego regionu czy kraju, w tym jakość dostępnej infrastruktury, liczba zatrudnionych pracowników naukowych. Wskaźniki dotyczą procesów wymiany wiedzy na temat nowych technologii pomiędzy różnymi podmiotami, głównie instytucjami naukowymi i przedsiębiorstwami, m.in. zakupione przez przedsiębiorstwa wyniki prac B+R. Przykłady wskaźników wydatki na B+R w przedsiębiorstwach jako procent PKB, nakłady na działalność innowacyjną, w % obrotu (intensywność innowacji) sprzedaż nowych i zmodernizowanych produktów z punktu widzenia rynku, w % obrotu udział personelu badawczo-rozwojowego w ogóle siły roboczej (w % ogółu pracujących),) uniwersytety i jednostki badawcze aktywne naukowo (aktywność naukowa jest tu mierzona ilością publikacji naukowych), nakłady (wewnętrzne) na działalność B+R wyższych uczelni pochodzące z przedsiębiorstw udział eksportu high-tech, w % eksporcie ogółem, liczba nawiązanych kontaktów/ częstotliwość kontaktów instytucji naukowobadawczych z biznesem, podmioty współpracujące w zakresie działalności innowacyjnej z potencjałem B+R w kraju i za granicą (tj. placówki PAN, JBR, szkoły wyższe) w % ogółu przedsiębiorstw innowacyjnych, przedsiębiorstwa przemysłowe, które współpracowały w zakresie działalności innowacyjnej, w % ogółu przedsiębiorstw 13

14 Ochrona własności przemysłowej 7 Klimat dla innowacji Wskaźniki odnoszą się do aktywności różnych instytucji z zakresu zgłaszania i uzyskiwania praw własności dla wygenerowanej przez siebie wiedzy, m.in. patentów, znaków towarowych, know-how. Wskaźniki określające, na ile środowisko biznesowe i okołobiznesowe sprzyja powstawaniu innowacji, np. jakość oferty instytucji otoczenia biznesu, realizowane programy wsparcia. patenty w zakresie high-tech zgłoszone do Biura Patentowego, liczba nowych znaków towarowych uznawanych na obszarze UE na milion mieszkańców, liczba nowych wzorów przemysłowych uznawanych na obszarze UE na milion mieszkańców liczba absolwentów kierunków ścisłych i technicznych na 1000 mieszkańców w grupie wiekowej 20 29, liczba parków naukowych, centrów innowacji, nakłady na działalność B+R jako % PKB, odsetek ludności z wyższym wykształceniem w wieku lat, pracujący w sektorze przemysłu wysokiej i średniowysokiej techniki Źródło: opracowanie własne. ŹRÓDŁA DANYCH DOTYCZĄCYCH INNOWACYJNOŚCI W Polsce funkcjonują trzy zasadnicze źródła danych wykorzystywanych dla pomiaru innowacyjności na szczeblu regionalnym: Główny Urząd Statystyczny, w tym głównie dane pozyskiwane z Banku Danych Lokalnych, Urząd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej (UPRP), Badania ilościowe i jakościowe realizowane na potrzeby RSI, obejmujące zbieranie opinii m.in. potencjalnych i obecnych odbiorców projektów realizowanych w ramach RIS, lokalnych liderów itp. Oprócz tego funkcjonują jeszcze inne zbiory danych o zasięgu ogólnopolskim, makroregionalnym lub regionalnym. Są to przede wszystkim dane Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego i uczelni (prywatnych i publicznych), na temat potencjału nauki polskiej, a w szczególności aktywności projektowej polskich naukowców, w tym międzynarodowej, dane Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości i samorządów regionalnych na temat realizacji projektów zakwalifikowanych jako innowacyjne, a finansowanych z funduszy przeznaczonych na finansowanie polityki regionalnej Unii Europejskiej ANALIZA PORÓWNAWCZA WYBRANYCH PRZYKŁADÓW METOD POMIARU INNOWACYJNOŚCI REGIONALNEJ WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE Pomiar innowacyjności województwa małopolskiego jest przeprowadzany przede wszystkim na potrzeby Regionalnej Strategii Innowacyjności Małopolski. System monitorowania RIS uwzględnia aż 53 wskaźniki. Metodologia przewidywała kilka etapów gromadzenia i analizy danych: 7 Rozumiane za Konwencją Związkową Paryską z dnia 20 marca 1883 roku o ochronie własności przemysłowej (Dz.U nr 2 poz. 8).) 14

15 1. Opracowanie listy wskaźników odpowiadających celom strategicznym RIS. 2. Zweryfikowanie jakości dostępnych danych składających się na wskaźniki. 3. Ocena stopnia pokrycia przez wskaźniki najważniejszych aspektów RIS. 4. Opracowanie sposobu zasilania systemu aktualizowanymi danymi. Poniżej zaprezentowano wybrane wskaźniki pomiaru innowacyjności, zastosowane w systemie monitoringu RIS województwa małopolskiego (Tabela 4.). Tabela 4. Przykłady wskaźników pomiaru innowacyjności w województwie małopolskim Grupy wskaźników Nakłady przedsiębiorstw na innowacje Wprowadzanie innowacji na rynek Potencjał sektora nauki i B+R Transfer technologii Ochrona własności przemysłowej Klimat dla innowacji Przykładowe wskaźniki przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną sprzedaż produktów nowych i zmodernizowanych na rynek w produkcji sprzedanej przemysłu liczba utworzonych/zmodernizowanych laboratoriów badawczych, liczba jednostek badawczo-rozwojowych i uczelni przypadająca na przedsiębiorstw liczba zrealizowanych projektów badawczych i wdrożeniowych realizowanych na zamówienie sektora przedsiębiorstw przez wyższe uczelnie, przedsiębiorstwa przemysłowe/usługowe, które współpracowały w zakresie działalności innowacyjnej w % przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie, współpraca z kooperantami z regionu: % firm współpracujących z jednostkami naukowymi /z jednostkami naukowymi/z instytucjami pośredniczącymi regionu, liczba usług wzorniczych świadczonych przez podmioty działające w Strefie Dizajnu na rzecz przedsiębiorstw odsetek przedsiębiorstw posiadających przynamniej jedną z następujących form własności intelektualnej: patent/ patent europejski/ licencja/ wzór użytkowy/ wzór przemysłowy/ znak towarowy/ know-how/ wyniki prac badawczych nakłady na wsparcie innowacyjności w regionie, jako % wydatków ogółem, liczba przedsiębiorstw dokapitalizowanych w ramach MRPO, PO IG i PO KL Źródło: opracowanie własne. SYNTETYCZNY WSKAŹNIK INNOWACYJNOŚCI W WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM W ramach tworzenia systemu monitoringu RIS dokonano również oceny pozycji Małopolski w krajowym rankingu innowacyjności regionów na podstawie syntetycznego wskaźnika potencjału innowacyjnego, zastosowano dziewięć zmiennych składowych: udział wydatków na badania i rozwój w PKB, liczba patentów i zgłoszonych wynalazków przypadająca na 1000 pracujących, liczba uczelni wyższych w stosunku do liczby ludności, zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej w stosunku do liczby przedsiębiorstw, udział przedsiębiorstw, które prowadziły działalność innowacyjną, 15

16 liczba jednostek badawczo-rozwojowych i uczelni przypadająca na przedsiębiorstwo, udział środków podmiotów gospodarczych w finansowaniu działalności badawczorozwojowej, zyski przedsiębiorstw do przychodów z całokształtu działalności, dynamika wzrostu nakładów na działalność badawczo-rozwojową. Istotną rolę w określaniu pozycji Małopolski na tle innych regionów odegrał ranking ERIS. Dobrą praktykę w zakresie pomiaru innowacyjności zastosowano również w projekcie Wzmacnianie Regionalnej Strategii Innowacji RIS Małopolska (InnoRegioMalopolska), na którego potrzeby przeprowadzono badania: analizy popytu na innowacje oraz analizy podaży innowacji. ANALIZA POPYTU I PODAŻY INNOWACJI Badanie popytu na innowacje 8 w województwie małopolskim dotyczyło analizy oczekiwań MŚP wobec dostępu do innowacji w regionie. Ocena została przeprowadzona w oparciu o takie informacje, jak: możliwości inwestowania w innowacje (na podstawie przychodów firm), struktura zatrudnionych z wykształceniem wyższym (zależność pomiędzy liczbą tego typu pracowników a skłonnością do działań innowacyjnych), wiedza firm na temat podaży innowacji i możliwości współpracy z jednostkami badawczymi, znaczenie innowacyjności w działalności firmy, zainteresowanie źródłami finansowania projektów rozwojowych, zgłaszane zapotrzebowanie na określone usługi i produkty. Badanie podaży innowacji 9 miało natomiast na celu określenie podaży innowacji generowanej przez instytucje naukowo-badawcze skupione w regionie. Badanie opierało się na opiniach przedstawicieli uniwersytetów, jednostek badawczych oraz innych instytucji akademickich. Na podaż innowacyjności województwa składało się osiem wskaźników: liczba zatrudnionych w badanych instytucjach badawczych, wyniki działalności jednostek (publikacje krajowe i zagraniczne), realizacja projektów europejskich, tworzenie firm akademickich, wartości kontraktów biznesowych, liczba sprzedanych patentów, liczba złożonych wniosków patentowych, nakłady finansowe na badania stosowane. Rysunek 1. Strona logowania serwisu Monitoring Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Małopolskiego 8 Frydrych Ł., Raport z badania popytu na innowacje, Kraków Działek J., Skalska O., Raport z badania podaży innowacji w Małopolsce, Kraków

17 Opracowano internetową bazę danych 10, która umożliwia gromadzenie danych o innowacyjności, ich edytowanie, a także generowanie raportów (Rysunek 1.). System pozwala na monitorowanie sytuacji w województwie w trybie ciągłym (na tyle, na ile uaktualniane są informacje) WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE Regionalna Strategia Innowacji Województwa Śląskiego kładzie duży nacisk na pomiar innowacyjności w regionie. W ramach jej systemu monitorowania uwzględniono 24 zróżnicowane wskaźniki. Starano się, aby odpowiadały one na potrzeby informacyjne różnych poziomów realizacji RIS, takich jak: wizja, kamienie milowe wskaźniki na poziomie międzynarodowym i krajowym, priorytety, cele strategiczne wskaźniki na poziomie krajowym i regionalnym, metaprzedsięwzięcia wskaźniki szczególne, charakterystyczne dla regionu. Celem przyświecającym autorom dokumentu wydaje się być dywersyfikacja pomiarów zarówno ze względu na obszary innowacji, jak i na poziom planowania. Poniżej (Tabela 5.) przedstawiono wybrane wskaźniki monitoringu, którymi dla tego celu posłużyli się autorzy śląskiej strategii. Wskaźniki przedstawiono w podziale na grupy zaproponowane w rozdziale (Tabela 3., s.13). Tabela 5. Przykłady wskaźników pomiaru innowacyjności w województwie śląskim Grupy wskaźników Nakłady przedsiębiorstw na innowacje Wprowadzanie innowacji na rynek Potencjał sektora nauki i B+R Transfer technologii Ochrona własności przemysłowej Klimat dla innowacji Przykładowe wskaźniki udział wydatków przedsiębiorstw na B+R w PKB (BERD/PKB) udział eksportu wyrobów wysokiej techniki w produkcji sprzedanej województwa śląskiego liczba konsorcjów naukowo-badawczych dla realizacji projektów przedsiębiorstwa przemysłowe, które współpracowały w zakresie działalności innowacyjnej w ramach inicjatywy klastrowej, w % ogółu przedsiębiorstw, przedsiębiorstwa z sektora usług, które współpracowały w zakresie działalności innowacyjnej w ramach inicjatywy klastrowej, w % ogółu przedsiębiorstw liczba udzielonych patentów dla podmiotów z województwa śląskiego udział wydatków publicznych na B+R w PKB (GOVERD+HERD), wydatki na technologie informacyjne i telekomunikacyjne jako % PKB, liczba obiektów wspólnej infrastruktury badawczo-rozwojowej w regionie Źródło: opracowanie własne

18 Na potrzeby oceny potencjału innowacyjnego regionu oraz zmian, które w tym zakresie zaszły, wykorzystano także pięć syntetycznych wskaźników (indeksów), których wartości opisują potencjał innowacyjny regionu 11 : Smart index (SI) dla inteligentnych specjalizacji. Wskaźnik własny regionu obliczany na podstawie danych, takich jak: udział inteligentnych specjalizacji w przychodach, zatrudnienie w organizacjach inteligentnych specjalizacji, liczba studentów i naukowców w grupie inteligentnych specjalizacji, liczba klastrów w inteligentnych specjalizacjach, liczba przedsięwzięć i projektów w inteligentnych specjalizacjach, wartość projektów i przedsięwzięć w inteligentnych specjalizacjach. Knowledge Index (KI) wskaźnik własny regionu opierający się na trzech miarach: Edukacja i zasoby ludzkie : stopa alfabetyzacji dorosłych, udział osób odbierających edukację na poziomie średnim do ogółu populacji w wieku odpowiadającym uczniom szkół średnich, udział osób odbierających edukację na poziomie wyższym do ogółu populacji w wieku odpowiadającym studentom dla szkolnictwa wyższego; System innowacji : naukowcy w sektorze B+R, zgłoszenia patentowe przyznane, liczba artykułów naukowych w czasopismach naukowych i technicznych na milion obywateli; Technologie informatyczne : telefony na osób, komputery na osób, użytkownicy Internetu na osób. Indeks kapitału społecznego, w tym szczególnie poziom zaufania w sieciach współpracy. Wskaźnik własny regionu, bazujący na dwóch grupach danych: zaufanie w sieciach współpracy (klastry, konsorcja naukowo-badawcze, naukowobiznesowe itp.), zaufanie do usług publicznych. Indeks atrakcyjności inwestycyjnej opracowany przez Instytut Badań nad Gospodarką Regionu 12, analizowany w oparciu o czynniki atrakcyjności inwestycyjnej, takie jak: dostępność transportowa, zasoby pracy, chłonność rynku, infrastruktura gospodarcza, infrastruktura społeczna, poziom rozwoju gospodarczego, poziom bezpieczeństwa powszechnego, aktywność województw wobec inwestorów. Województwo stosuje także klasyfikację według rankingu Regional Innovation Scoreboard. Cenne źródło informacji o innowacyjności województwa śląskiego oraz komunikacji pomiędzy głównymi aktorami regionalnego systemu innowacji stanowi Regionalna Platforma i Obserwatorium Innowacji INNOOBSERVATOR SILESIA 13. Jest to serwis informacyjny dla osób oraz instytucji wdrażających RIS w województwie. W jego ramach zgromadzono również liczne publikacje krajowe i zagraniczne, a także opracowania dotyczące innowacyjności Śląska. 11 Regionalna Strategia Innowacji województwa śląskiego na lata Nowicki M. (red.), Atrakcyjność inwestycyjna polskich województw i podregionów, Warszawa

19 WOJEWÓDZTWO WIELKOPOLSKIE Aktualnym dokumentem opisującym poziom innowacyjności województwa wielkopolskiego jest Regionalna strategia innowacyjności na lata W Strategii założono realizację siedmiu programów strategicznych, którym przypisano odpowiadające im tematycznie wskaźniki realizacji (Tabela 6.). Wskaźniki te dotyczą przede wszystkim pomiaru efektów stosowanych interwencji publicznych. Tabela 6. Przykłady wskaźników pomiaru innowacyjności w województwie wielkopolskim Grupy wskaźników Nakłady przedsiębiorstw na innowacje Wprowadzanie innowacji na rynek Potencjał sektora nauki i B+R Transfer technologii Ochrona własności przemysłowej Klimat dla innowacji Przykładowe wskaźniki nakłady przedsiębiorstw na działalność innowacyjną, wydatki sektora prywatnego na działalność badawczorozwojową jako udział w PKB liczba przedsiębiorstw wprowadzających innowacje liczba nowych programów studiów licencjackich, magisterskich, podyplomowych dopasowanych do potrzeb rynku pracy, liczba nowych pracowni i laboratoriów w szkołach, liczba szkół wprowadzających innowacyjne metody kształcenia, liczba absolwentów szkół zatrudnianych w przedsiębiorstwach innowacyjnych liczba przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacyjne produkty lub usługi w wyniku otrzymanych informacji lub doradztwa, procent podmiotów systemu innowacji objętych systemem partnerstw, liczba nowych produktów i usług będących efektem wspólnie realizowanych projektów, liczba projektów z zakresu współpracy sektora nauki z przedsiębiorstwami liczba patentów na 1 mln mieszkańców wielkość budżetu przydzielonego na realizację działań proinnowacyjnych wewnątrz Urzędu Marszałkowskiego i dla Instytucji Wdrażającej, postrzeganie regionu, jako miejsca przyjaznego przedsiębiorczości i innowacji Źródło: opracowanie własne. W ramach pomiaru innowacyjności województwa wielkopolskiego (także przede wszystkim na potrzeby monitorowania regionalnej strategii innowacji) uwzględniono dwa podejścia: systemowe i popytowo-podażowe (podejście popytowo-podażowe zostało szczegółowo przedstawione w części poświęconej przypadkowi pomiaru innowacyjności województwa małopolskiego). Podejście systemowe Podejście systemowe zakłada, że kierunki rozwoju regionu wynikają nie tylko z decyzji władz lokalnych, lecz także z działań innych aktorów. Zwraca uwagę na współzależność podsystemu społecznego, gospodarczego i przestrzennego (sposobu zagospodarowania i jakości środowiska naturalnego), czyli podkreśla konieczność umocowania analizowanych działań (projektów/interwencji) w szerszym kontekście społecznogospodarczym. 19

20 W Wielkopolsce, jak i w pozostałych przywołanych przykładach, ocenia się poziom innowacyjności na tle pozostałych województw za pomocą wskaźnika ERIS jest to najczęściej wykorzystywany przez regiony zestaw wskaźników innowacyjności. Samorząd województwa wielkopolskiego podobnie jak samorząd województwa małopolskiego opracował ponadto swój system internetowy służący wymianie informacji i zbieraniu danych o innowacyjności (Rysunek 2.). Serwis internetowy służy wspieraniu działań monitoringowych, dzięki umożliwieniu agregacji danych o innowacjach, a także ich udostępnianiu. System pozwala na podgląd danych przez Rysunek 2. Serwis internetowy Innowacyjnej Wielkopolski użytkowników oraz na generowanie raportów i porównań zgodnie z potrzebami określonych odbiorców (uczestników systemu RIS, samorządów lokalnych, przedstawicieli nauki, ośrodków badawczych, mieszkańców regionu, mediów i innych). Internetowy system bazodanowy pozwala gromadzić informacje o innowacyjności regionu na bieżąco, a także analizować je w dowolnym czasie, w zależności od potrzeb (jest to szczególnie istotne z punktu widzenia monitoringu i ewaluacji) WIELKA BRYTANIA Monitoring innowacyjności w Wielkiej Brytanii opiera się na analizie danych pochodzących z baz krajowych i międzynarodowych. Wyniki przeprowadzonych analiz publikowane są w raporcie wydawanym co roku przez brytyjski Departament Przedsiębiorczości, Innowacyjności i Umiejętności. Annual Innovation Report jest opracowaniem o charakterze analitycznym, diagnozującym obecny stan i kierunki rozwoju działań innowacyjnych. Tabela 7. Wybrane mierniki poziomu innowacyjności w Wielkiej Brytanii Innowacyjność w gospodarce Wynalazki i rozwój Innowacyjność przedsiębiorstw nakłady na B+R nakłady na inwestycje w wartości niematerialne Atrakcyjność inwestycyjna nakłady na B+R pochodzące z zagranicy innowacyjne przedsiębiorstwa działające na zagranicznych rynkach patenty triady nakłady szkół wyższych na B+R cytowania publikacji i artykułów naukowych osoby zatrudnione w sektorze B+R Finansowana publicznie infrastruktura innowacyjna bezpośrednie i pośrednie nakłady na wsparcie publiczne na B+R nakłady przedsiębiorstw na działalność innowacyjną firmy, które wprowadziły nowe lub istotnie ulepszone produkty lub usługi zgłoszenia patentowe Źródło: Departament for Business Innovation & Skills, Annual Innovation Report 2012, UK. 20

21 Część diagnozy oparta jest na analizie ogólnodostępnych danych dotyczących innowacyjności gospodarki. Zakres tematyczny tej części opracowania jest szeroki wskaźniki poddawane ocenie charakteryzują działalność brytyjskiego sektora nauki, administracji i przedsiębiorstw. Jednym z elementów analizy jest badanie atrakcyjności inwestycyjnej kraju, uwzględniające międzynarodową działalność innowacyjną realizowaną przy współudziale przedstawicieli z Wielkiej Brytanii. Dane wykorzystywane w opracowaniu pochodzą z trzech głównych źródeł danych: OECD, Eurostat oraz wyników krajowej ankiety UK Innovation Survey (Tabela 7.). Raport odnosi się do mierników UK Innovation Index. Jest to projekt realizowany dla rządu przez brytyjską fundację Nesta. Jego celem jest rozwój wskaźników monitorowania innowacyjności, które będą w stanie uwzględnić specyfikę działalności bardzo istotnych dla rozwoju brytyjskiej gospodarki przedsiębiorstw usługowych, z sektora kreatywnego oraz dostawców usług publicznych. W ramach projektu powstały trzy opracowania opisujące nowatorskie podejście metodologiczne do badania innowacyjności gospodarki (Tabela 8.). Tabela 8. UK Innovation Index modele pomiaru innowacyjności Wielkiej Brytanii Driving economic growth (2009) Measuring sectoral innovation capability in nine areas of the UK economy (2009) The wider conditions for innovation in UK (2009) Model bada relację między wzrostem gospodarczym a generowaniem innowacji rozumianej jako: powstawanie kapitału materialnego, kapitału niematerialnego oraz gotowych do konsumpcji produktów i usług. Źródło: opracowanie własne. Model analizuje innowacyjność brytyjskich przedsiębiorstw usługowych. Głównym celem badania było porównanie potencjału innowacyjnego firm z różnych branż usługowych, m.in. informatycznych, konsultingowych, finansowych. Model dotyczy analizy klimatu dla powstawania innowacji w Wielkiej Brytanii. Analizie poddane zostały m.in. infrastruktura dla firm, podaż zasobów ludzkich, dostęp do kapitału, popyt, wyniki badań finansowanych publicznie. W raporcie Annual Innovation Report prezentowane są ponadto dane monitoringowe związane z realizacją przyjętej przez rząd w grudniu 2011 roku Strategii innowacji i badań na rzecz rozwoju i innowacji 14. Dokument ten wyznaczył na kilka najbliższych lat główne kierunki działań na rzecz zwiększenia innowacyjności brytyjskiej gospodarki. W raporcie znajdują się dane 14 Departament for Business Innovation & Skills, 2011, op. cit. 21

22 odnoszące się do wszystkich priorytetowych obszarów działań przewidzianych w strategii, pozwalając na bieżące śledzenie postępu w jej realizacji. W raporcie identyfikuje się również główne wyzwania z zakresu zwiększania innowacyjności, które mogą stanowić podstawę przyszłych działań rządu. Dane wykorzystywane w analizach pochodzą z trzech głównych źródeł: MSTI OECD ( Eurostat ( wyników krajowej ankiety UK Innovation Survey ( UK Innovation Survey jest badaniem dobrowolnym, przeprowadzanym co dwa lata, opartym na unijnej metodologii stosowanej w kwestionariuszach CIS (ang. Community Innovation Survey) HOLANDIA Dobrą praktyką Holandii w zakresie tworzenia monitoringu innowacyjności jest system monitorowania zaproponowany dla realizacji Regionalnej Strategii Innowacyjności w regionie Limburgia. System monitoringu RIS opiera się tam na trzech poziomach, uwzględniających różne wymiary jej oddziaływania (Tabela 9.). Tabela 9. Poziomy monitoringu RIS w Limburgii Innovos Provos Bevos Źródło: opracowanie własne. Ogólne wskaźniki statystyczne związane z innowacyjnością regionu Projekty i strategie związane z realizacją strategii Innowacje w przedsiębiorstwach Nowatorskim rozwiązaniem z zakresu monitoringu innowacyjności był komponent BEVOS (System monitoringu przedsiębiorstw). Został on opracowany w ramach RIS przez Syntens (regionalne biuro krajowej agencji innowacji), LIOF (regionalną agencję rozwoju) i region Limburgii w celu gromadzenia informacji, które mogłyby zostać wykorzystane do określania polityki innowacyjnej regionu. Miał także służyć do oceny rezultatów promocji innowacyjności w Limburgii 15. System opierał się na opracowaniu specjalnego programu, narzędzia dla monitoringu i konsolidacji wskaźników innowacji, pozwalającego na przechowywanie i przetwarzanie danych o firmach z regionu. Program umożliwiał tworzenie przekrojowych analiz (np. sektorowych, historii firm na przestrzeni lat) oraz raportów na temat zdolności i wyników innowacyjnych firm. System obejmował 35 wskaźników dotyczących różnych obszarów funkcjonowania firmy (Tabela 10.). Bevos, oprócz dostarczania cennych informacji dla monitorowania wdrażania RIS, stanowił również cenne narzędzie benchmarkingowe dla samych firm, które mogły porównać swój poziom innowacyjności z poziomem innych firm z branży. 15 Komponent Bevos został opisany szczegółowo w Koncepcji systemu monitorowania i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata

23 Tabela 10. BEVOS przykładowe wskaźniki monitoringowe Finansowe Orientacja rynkowa Produkty i usługi obrót na zatrudnionego zysk brutto na zatrudnionego zysk brutto jako % obrotu zysk brutto w stos. do euro kosztów zatrudnienia zysk netto jako % obrotu wypłacalność Nastawienie strategiczne business plan Intranet zespół managementu % eksportu plan marketingowy literatura fachowa Internet/targi bazy danych/bazy patentowe dostawcy/klienci Zasoby ludzkie % osób z wykształceniem wyższym proces oceny pracowników wydatki na szkolenia/koszty płac plan szkoleń sondaż satysfakcji pracowników % obrotu z nowych w stosunku do obrotu firmy % obrotu z nowych w stosunku do obrotu na rynku liczba patentów % wydatków na własne B+R w stos. do obrotu % wydatków na zewnętrzne B+R w stos. do obrotu plan B+R Źródło: Książek E., Doświadczenia IRE pomocne w przygotowaniu i wdrażaniu regionalnych strategii innowacji, Kielce Dane wykorzystywane w bazie Bevos pochodziły bezpośrednio od firm. Wprowadzane były za pośrednictwem niezależnych konsultantów Syntens. Firmy biorące udział w ankietach miały zagwarantowane zachowanie poufności PODSUMOWANIE Na podstawie systemów gromadzenia danych o innowacyjności na przykładzie trzech analizowanych województw można wyróżnić trzy główne etapy gromadzenia i analizy danych o innowacyjności na poziomie regionu: 1. Opracowanie listy wskaźników charakteryzujących innowacyjność regionu. 2. Weryfikacja dostępności danych. 3. Opracowanie systemu aktualizacji danych składających się na opracowane wskaźniki innowacyjności. Wyróżnić można także sześć zasadniczych grup wskaźników: nakłady przedsiębiorstw na innowacje, wprowadzanie innowacji na rynek, potencjał sektora nauki i B+R, transfer technologii, ochrona własności przemysłowej, klimat dla innowacji. 23

24 Wszystkie analizowane województwa korzystają ze wskaźnika ERIS w ramach pomiaru poziomu innowacyjności regionu. Podstawowym źródłem informacji o innowacyjności regionów jest statystyka publiczna oraz dostępne opracowania dotyczące różnych aspektów innowacyjności. Specyfika zagadnienia, szczególnie w kontekście podażowo-popytowym, niejednokrotnie wymaga przeprowadzenia dodatkowych badań ilościowych i jakościowych. Metody te, choć często kosztowne i czasochłonne, dostarczają wiedzy znacznie głębszej (odzwierciedlającej rzeczywiste potrzeby regionu) niż ogólnodostępne opracowania i bazy danych. Powszechnie wykorzystywanym narzędziem gromadzenia danych o innowacyjności są systemy internetowych baz danych tworzone na potrzeby monitorowania RIS. Analizowane regiony mają ponadto oficjalne strony internetowe wspierające wymianę informacji w ramach realizowanej polityki innowacyjności. Najważniejsze cechy wskaźników opracowanych na potrzeby monitoringu RIS dla Mazowsza: opisane przez dostępność określających je danych, zdefiniowane źródła danych, określona wartość bazowa (początkową) i wartość docelowa, zdefiniowany sposób pomiaru wskaźnika BENCHMARKING Benchmarking definiowany jest jako porównywanie efektywności zrealizowanych przedsięwzięć przez daną organizację z efektami działań innych podobnych jednostek, które postrzegane są jako udane. Z zagadnieniem benchmarkingu wiąże się więc również pojęcie dobrych praktyk (ang. best practices) 16. W procesie porównania analizie poddaje się silne i słabe strony przedsięwzięcia, identyfikuje się czynniki wpływające na efektywność jego realizacji, a także poszukuje się nowych, lepszych rozwiązań podnoszących skuteczność podejmowanych działań 17. Benchmarking stosowany jest w celu ograniczenia kosztów oraz czasu niezbędnego do podjęcia decyzji o zmianach w działalności organizacji, wówczas, gdy trudno jest ocenić jednoznacznie przyszłą efektywność działań za pomocą z góry określonych wskaźników. Benchmarking poza wskazaniem najlepszych rozwiązań danego problemu, służyć może również ograniczeniu ryzyka podjęcia nietrafnej decyzji o zmianie, szczególnie gdy sytuacja wymaga zdecydowanych kroków. W literaturze zwraca się jednak uwagę na fakt, że benchmarking nie jest prostym przeniesieniem rozwiązań lub naśladownictwem działania innej organizacji będącej przedmiotem porównania 18. Służy on uczeniu się na przykładach poprzez wypracowanie 16 Kaszubska E, Benchmarking nowoczesna metoda planowania strategicznego, PARP, Warszawa 2012; Ekspertyza. Analiza porównawcza innowacyjności regionów w Polsce w oparciu o metodologię European Inovation Scoreboard, Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2008; Kuczewska J., Europejska Procedura Benchmarkingu. Programy i działania, PARP, Warszawa Kuczewska J., op. cit. 18 Kuczewska J., op. cit. 24

25 najlepszych rozwiązań dla danej jednostki, dostosowanych do posiadanych przez nią zasobów wewnętrznych. Jest to poszukiwanie sposobów na efektywniejsze realizowanie zadań z uwzględnieniem możliwości danej organizacji. Termin benchmarking nie ma polskiego odpowiednika. Angielskie pojęcie bench-mark oznacza znacznik, punkt orientacyjny wykorzystywany w pomiarach niwelacyjnych. Wyróżnić można wiele definicji pojęcia benchmarking, wszystkie jednak mają pewne wspólne elementy, opierające się na założeniach, że proces ten polega na ciągłym porównywaniu się z innymi (liderami w danej branży/dziedzinie), poszukiwaniu na tej podstawie najefektywniejszych metod rozwiązywania problemów i usprawniania podejmowanych działań poprzez uczenie się i bazowanie na doświadczeniach najlepszych RODZAJE BENCHMARKINGU Ze względu na specyfikę opisywanej organizacji (województwo) kluczowe jest wyróżnienie dwóch rodzajów benchmarkingu 19 : Zewnętrznego najczęściej omawianego w literaturze, polegającego na porównaniu pozycji organizacji na tle pozostałych, podejmujących podobne działania. W przypadku przedsiębiorstw jest to metoda wskazywana jako najtrudniejsza w realizacji, wymaga bowiem uzyskania od konkurencji danych do porównania. Z benchmarkingiem zewnętrznym wiąże się ponadto ryzyko dokładnego powielania (kopiowania) rozwiązań stosowanych w innej organizacji, co ograniczyć może innowacyjność podejmowanych działań. Wewnętrznego polegającego na porównaniu przeprowadzanym wewnątrz organizacji. Może być to zarówno porównanie mniejszych jednostek wchodzących w skład większej organizacji (w badanym przypadku gmin lub powiatów składających się na województwo mazowieckie), jak i porównanie procesów zachodzących w danej organizacji w czasie bazowanie na dobrych rozwiązaniach wypracowanych w organizacji w przeszłości. Ograniczenie się jednak wyłącznie do tej metody może prowadzić do izolacji organizacji od dobrych praktyk z zewnątrz. Istotnym jest, aby łączyć oba typy benchmarkingu. Benchmarking zewnętrzny pozwala czerpać wiedzę z doświadczeń wyróżniających się jednostek, w tym wypadku charakteryzujących się najwyższą innowacyjnością. Z drugiej strony wprowadzane dobre praktyki muszą odpowiadać wewnętrznym uwarunkowaniom, możliwościom rozwoju regionu w określonej dziedzinie tylko wówczas podejmowane działania odpowiedzą na realne potrzeby rozwojowe obszaru. 19 Kaszubska E., op. cit.; Kuczewska J., op. cit.; Mikulski H., Mikulska A., 2006, Benchmarking jako nowoczesna metoda zarzadzania przedsiębiorstwem, w: Monitor Rachunkowości i Finansów nr 6/

26 ETAPY BENCHMARKINGU W literaturze wyróżnia się od siedmiu do dziesięciu zasadniczych etapów procesu benchmarkingu (Rysunek 3.). Pierwszym krokiem jest zdefiniowanie elementów, które będą stanowić przedmiot porównania. Na tym etapie zaleca się wyłonienie przedsięwzięć kluczowych dla rozwoju danego zagadnienia (tu zwiększania konkurencyjności województwa). Metodą wspomagającą wybór tych działań może być analiza SWOT. Drugi etap benchmarkingu polega na przeanalizowaniu sposobów dotychczasowego realizowania przedsięwzięć z danego zakresu przez organizację. Na tym etapie należy również określić, jakie dane (ilościowe i jakościowe) będą wskaźnikami realizacji danego przedsięwzięcia i będą służyć ocenie jego efektywności oraz wykazaniu, czy nastąpiła poprawa po wprowadzeniu zmian zaproponowanych w wyniku benchmarkingu. Istotne jest, aby opracować metodykę zbierania danych (etap trzeci), określić, jakiego typu informacje opiszą badane zjawisko, czy będą one możliwe do porównania z danymi dla innej organizacji/jednostki oraz opracowanie sposobu gromadzenia niezbędnych danych (określenie ich źródeł). Kolejnym etapem jest wybór organizacji bądź takiego elementu wewnątrz organizacji (województwa), który stanowi przykład dobrych praktyk, z którym będziemy się porównywać, i który stanowić będzie podstawę do wypracowania rozwiązań podnoszących efektywność działań własnych naszej organizacji. Rysunek 3. Etapy procesu benchmarkingu; Opracowano na podstawie: Bienias S., Gapski T., Jąkalski J., Lewandowska I., Opałka E., Strzęboszewski P., 2012, Ewaluacja. Poradnik dla pracowników administracji publicznej, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, s. 107 oraz Mikulski H., Mikulska A., 2006, op. cit. Cztery początkowe etapy zapewnić mają ciągłość i analogię działań w określaniu narzędzi badawczych tak, aby możliwe było porównanie badanej organizacji z organizacjami stanowiącymi przykłady dobrych praktyk. Etap piąty i szósty stanowi zebranie i analiza danych. 26

27 Celem analizy danych jest wskazanie przyczyny występowania różnicy w efektywności badanych procesów pomiędzy porównywanymi organizacjami/jednostkami. Na tym etapie istotne jest, aby odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób organizacja, do której się porównujemy, osiągnęła tak wysoki poziom w analizowanym zakresie oraz jak wykorzystać jej doświadczenia i przenieść je na warunki naszego województwa, aby móc oczekiwać poprawy. Wyniki analizy danych pozwalają na przygotowanie wniosków i zaleceń dotyczących rodzajów i sposobów zmian zalecanych w organizacji (etap siódmy). Kolejnym etapem (ósmym), realizowanym po zgromadzeniu informacji o czynnikach wpływających na sukces organizacji, na której się wzorujemy, jest przystąpienie do wdrożenia zmian. Na koniec prowadzony jest monitoring postępu wdrażania zmian. Benchmarking jako proces powinien charakteryzować się ciągłością. Funkcjonowanie organizacji podlega nieustającym zmianom, których przebieg i efekty powinny podlegać monitorowaniu dla zapewnienia systematycznego usprawniania działania tej organizacji, a tym samym ciągłości jej rozwoju. Skuteczny benchmarking, poza ciągłością pomiaru, wymaga jednak przede wszystkim zastosowania odpowiednich narzędzi i metod pomiaru wskaźników danego zjawiska (realizacji zadania) w taki sposób, aby uzyskane dane dla poszczególnych organizacji (albo dla danej organizacji w różnych przedziałach czasowych) były porównywalne. Benchmarking nie jest więc jedynie analizą porównawczą, dobrze przeprowadzony pozwala wyciągać wnioski przyczynowo-skutkowe. Pomaga zrozumieć przyczyny dotychczasowych niepowodzeń oraz wypracować sposoby dochodzenia do lepszych rozwiązań na przykładzie organizacji odnoszących sukcesy CECHY DOBREGO BENCHMARKINGU Dobrze przeprowadzony benchmarking pozwala: zidentyfikować najlepsze dla danej organizacji rozwiązania podnoszące efektywność działań, na bieżąco modyfikować procesy realizowane w organizacji, odpowiednio wcześnie wyeliminować działania nieefektywne (gdy porównujemy nasze działania z działaniami innych), ocenić konkurencyjność organizacji na tle innych jej podobnych, podnieść motywację do wprowadzania zmian. Aby jednak osiągnąć powyższe efekty, warto uwzględnić zasady wypracowane przez pioniera w zakresie porównań pomiędzy przedsiębiorstwami korporację Xerox, która pierwsze działania benchmarkingowe podjęła już w 1979 r. 20 : 1. Podjęcie decyzji o przeprowadzeniu benchmarkingu wymaga dogłębnej analizy w celu wybrania najlepszej organizacji stanowiącej przykład dobrych praktyk dla naszej jednostki. 2. Niezbędne jest przeanalizowanie dostępnych zasobów wewnętrznych oraz sposobu podejmowania dotychczasowych decyzji. 20 Mikulski H., Mikulska A., 2008, op. cit. 27

28 3. Benchmarking musi być procesem ciągłym, bowiem konkurencja stale się zmienia. 4. Nie należy się koncentrować jedynie na wynikach, trzeba przede wszystkim rozpoznać stosowane rozwiązania i procesy. 5. Niezbędna jest wola dokonania zmian opartych na ustaleniach benchmarkingu EWALUACJA Cechą charakterystyczną współczesnej administracji publicznej jest stosowanie coraz bardziej zaawansowanych metod zarządzania jednostkami samorządu terytorialnego. Przechodzenie z administracji ograniczającej się do świadczenia wyłącznie usług publicznych do tzw. good governance objawia się m.in. przejęciem pewnych metod zarządzania charakterystycznych dla przedsiębiorstw. Elementem współczesnego zarządzania JST na różnych poziomach administracyjnych jest koncepcja evidence based policy, której podstawą jest zorientowanie organizacji na realizację zadań w oparciu o obiektywne informacje i wyniki. Działaniem wspomagającym ocenę skuteczności podejmowanych decyzji jest ewaluacja. Pozwala ona doskonalić proces realizacji polityk publicznych, dzięki dostarczaniu informacji zwrotnych o efektach realizowanych działań 21. Obecne ramy prawne dla procesu ewaluacji obowiązujące kraje członkowskie UE odnoszą się przede wszystkim do oceny wdrażania pomocy finansowej z funduszy strukturalnych UE. Podstawowy dokument stanowi rozporządzenie Rady Unii Europejskiej Nr 1083/2006 z 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności. Dokumentem stanowiącym podstawę prawną dla zagadnienia ewaluacji w Polsce jest również Ustawa z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. Nr 227, poz z późn. zm.). Nakłada ona na organizacje publiczne opracowujące programy operacyjne obowiązek wykonania ewaluacji ex-ante (art. 15 ust. 6) oraz na organizacje zarządzające programami wymóg ewaluacji bieżącej (art. 26 ust. 1 pkt 12). Na podstawie art. 35 ust. 3 pkt 7 niniejszej ustawy powstały ponadto Wytyczne nr 6 w zakresie ewaluacji programów operacyjnych na lata , które zapewnić mają zgodność oraz spójność metod przeprowadzania ewaluacji polskich programów operacyjnych z prawem unijnym. Poniżej przedstawiono przykłady istotnych pytań ewaluacyjnych, w przypadku których podstawą do sformułowania odpowiedzi mogą być wyniki benchmarkingu 22 : 1. Jakie wnioski można wyciągnąć z analizy wybranego przypadku (sukcesu/porażki)? 2. Czy i w jaki sposób można ustalić relacje przyczynowo-skutkowe w ramach danego przypadku? 3. Jaka jest możliwość wprowadzenia zmian w naszej organizacji na podstawie analizy tego przypadku? 21 Bienias S., Gapski T., i in., 2012, op. cit 22 Klepka M., Opieczyński M., 2009, Przywództwo, współpraca i doskonalenie, czyli co świadczy o sukcesie wdrażania Regionalnych Strategii Innowacji, PARP, Warszawa, s

29 DEFINICJE EWALUACJI Jedną z najczęściej stosowanych definicji pojęcia ewaluacji przypisać można Krajowej Jednostce Oceny, która opisuje ewaluację jako osąd (ocenę) wartości interwencji publicznej dokonany przy uwzględnieniu odpowiednich kryteriów (skuteczności, efektywności, użyteczności i trwałości) i standardów. Osąd dotyczy zwykle potrzeb, jakie muszą być zaspokojone w wyniku interwencji oraz osiągniętych efektów. Ewaluacja oparta jest na specjalnie w tym celu zebranych i zinterpretowanych informacjach za pomocą odpowiedniej metodologii 23. Podobnie często przytaczana jest definicja opracowana przez Radę UE w ramach Rozporządzenia nr 1083 z dnia 11 lipca 2006 r. wprowadzającego ogólne przepisy dotyczące funduszy strukturalnych ( ). Według tej definicji ewaluacja ma na celu poprawę jakości, skuteczności i spójności pomocy funduszy oraz strategii i realizacji programów operacyjnych w odniesieniu do konkretnych problemów strukturalnych dotykających dane państwo członkowskie i regiony, z jednoczesnym uwzględnieniem celu w postaci trwałego rozwoju i właściwego prawodawstwa wspólnotowego dotyczącego oddziaływania na środowisko oraz strategicznej oceny oddziaływania na środowisko. W poradniku skierowanym do pracowników administracji publicznej opracowanym przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 24 proces ten definiowany jest natomiast jako badanie społeczno-ekonomiczne, realizowane w celu oceny jakości i efektów prowadzonych działań. Ocena taka dokonywana jest w oparciu o odpowiednie kryteria. Bank Światowy 25 zwraca uwagę na konieczność zachowania użyteczności, wiarygodności oraz przejrzystości badania ewaluacyjnego. Podkreśla również rolę ewaluacji jako podstawy do wyciągania wniosków na przyszłość oraz doskonalenia przyszłych przedsięwzięć. Proces ten opiera się na podejściu naukowym i ma własną ustrukturyzowaną metodologię wykorzystującą jednak różne podejścia naukowe dostosowane do badanego zagadnienia 26. Ewaluację odróżnia się od innych metod oceny funkcjonowania instytucji publicznych (audytu, kontroli, analizy) jako odrębny rodzaj badań posiadający własne kryteria, standardy i metodologię. Innymi słowy, ewaluacja pozwala na dokonanie oceny, czy przyjęty plan działań, bądź wdrażane już interwencje, sprawdzą się w rzeczywistości i czy będą odpowiadały na potrzeby regionu/społeczności/sektora. Jest ona narzędziem doskonalenia przyjętej polityki, bowiem dostarcza informacji o efektach podejmowanych działań. Efektem badania ewaluacyjnego powinny być wnioski i rekomendacje na przyszłość służące poprawie wdrażania interwencji publicznej CELE EWALUACJI Głównym celem ewaluacji jest wspieranie instytucji publicznych w wyborze, zarządzaniu, wartościowaniu i doskonaleniu prowadzonych interwencji (działań, projektów bądź programów). Ewaluacja ma racjonalizować działania publiczne, odpowiadając na pytanie, czy nasze działania przyniosą bądź przyniosły oczekiwane efekty 27, równocześnie jest zagadnieniem znacznie 23 Wytyczne nr 6 w zakresie ewaluacji programów operacyjnych na lata , s Bienias S., Gapski T. i in., 2012, op.cit, s Olejniczak K., Kozak M., Ledzion B. (red.), 2008, Teoria i praktyka ewaluacji interwencji publicznych podręcznik akademicki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. 26 Olejniczak K. i in. (red.), 2008, op. cit., s Olejniczak K. i in. (red.), 2008, op. cit.; 29

30 szerszym od zagadnienia oceny. Celem przeprowadzania ewaluacji jest zrobienie kroku naprzód przez organizację publiczną wypracowanie wniosków i rekomendacji możliwych do zastosowania przy planowaniu i realizacji przyszłych, podobnych projektów bądź programów. Szczegółowe cele ewaluacji różnią się w zależności od typu, przedmiotu i podmiotu ewaluacji. Ewaluacja może spełniać dodatkowe funkcje w procesie zarządzania publicznego, m.in. stanowi narzędzie wspierające włączanie się społeczeństwa w proces zarządzania, gdyż prezentowanie efektów działań podejmowanych przez władze publiczne może zwiększać poparcie społeczne dla kolejnych przedsięwzięć oraz wpływać na większe zaangażowanie się różnych grup interesariuszy w proces zarządzania, kształtując tradycje partnerstwa skupionego wokół określonej tematyki. Ewaluacja równocześnie zwiększa transparentność działań władz publicznych 28. Ewaluacja ponadto stanowi istotny element procesu uczenia się, zarówno na bazie własnych, dotychczasowych doświadczeń, jak i na podstawie doświadczeń innych. Pojęcie pojawia się również w związku z coraz bardziej rozpowszechnionym podejściem good governance (dobrego zarządzania), jako proces stymulujący efektywne zarządzanie w sektorze publicznym TYPY EWALUACJI W literaturze wyróżnia się trzy rodzaje ewaluacji ze względu na moment jej przeprowadzania 29 : Ewaluację ex-ante (wstępną) przeprowadzaną w trakcie tworzenia koncepcji/projektu danego przedsięwzięcia. Jej celem jest ocena trafności zakładanych działań oraz ich przewidywanej skuteczności przed wdrożeniem określonego działania, projektu bądź programu. Podstawę analizy ex-ante stanowią wyniki podobnych interwencji z przeszłości. Celem ewaluacji ex-ante jest ocena możliwości wdrożenia planowanego działania z uwzględnieniem zdiagnozowanych zasobów wewnętrznych JST bądź, na przykład, analizowanego sektora gospodarki. Ewaluację on-going (bieżącą/ciągłą) badanie tego typu ma na celu poprawę wdrażanego już projektu/programu. Bieżąca ewaluacja pozwala na wczesne wykrycie błędów, udoskonalenie procesu realizacji założonych działań. W trakcie ewaluacji na tym etapie podstawę stanowi ocena aktualności podejmowanej interwencji (czy wobec zmieniających się warunków i zasobów wewnętrznych realizowane działania będą efektywne), a także ocena sprawności dotychczasowego jej wdrażania. Badanie stanowi podstawę dla ewentualnych zmian w projekcie/programie. Ewaluację ex-post (końcową) przeprowadzaną po zakończeniu przedsięwzięcia (projektu/programu). Ma ona na celu pokazanie, jakie efekty udało się osiągnąć, jakich zamierzeń nie udało się zrealizować, oraz wykazanie, jakie były powody powodzenia lub niepowodzenia określonych interwencji. Tego typu ewaluacja może mieć miejsce albo bezpośrednio po realizacji przedsięwzięcia, albo dłuższej perspektywie czasowej, w Bienias S. Gapski T. i in., 2012, op. cit. 28 Bienias S., Gapski T. i in., 2012, op. cit.; Górniak J., Keler K., 2008, w: Olejniczak K. i in., 2008, op. cit.; 29 Bienias S., Gapski T. i in., 2012, op. cit.; Pylak K., 2009, Podręcznik ewaluacji efektów projektów infrastrukturalnych. Czy Twój projekt przyniósł oczekiwane korzyści?, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 30

31 przewidywanym czasie wystąpienia rezultatów wdrożonej interwencji. Jest to szczególnie istotne badanie przy planowaniu kolejnych, podobnych przedsięwzięć. Wyróżnić możemy również pięć rodzajów badania ewaluacyjnego ze względu na jego przedmiot 30 : ewaluację projektu, skoncentrowaną na ocenie pojedynczego przedsięwzięcia, ewaluację programu/strategii, czyli całego programu, ale również poszczególnych działań czy priorytetów w ramach programu, ewaluację polityk szereg badań przeprowadzanych etapami zwykle w ciągu kilku lat, ewaluację tematyczną/horyzontalną, skupioną na określonym temacie będącym elementem polityki publicznej (chociażby omawiany rozwój innowacyjności województw), metaewaluację której przedmiot stanowią inne, dotychczasowe ewaluacje. Stanowi podsumowanie wniosków i rekomendacji z kilku innych badań. Natomiast uwzględniając sposób organizacji procesu ewaluacji, możemy wyróżnić ewaluację zewnętrzną (przeprowadzana przez niezależny, zewnętrzny zespół ewaluacyjny) i wewnętrzną (realizowana przez podmioty zaangażowane we wdrażanie danej interwencji) ETAPY EWALUACJI Wyróżnia się cztery zasadnicze etapy badania ewaluacyjnego: 1) planowanie i strukturalizacja, 2) zbieranie danych, 3) analiza danych, 4) ocena. Należy zwrócić uwagę, że powyższe cztery etapy opisują sam proces badawczy bez bardzo ważnych działań towarzyszących, jakie mają miejsce zarówno przed ściśle rozumianym badaniem ewaluacyjnym, jak i po nim. Świadomość tego ograniczenia skłania do przyjęcia szerszej perspektywy, obejmującej trzy odmiennie zdefiniowane etapy 31 (Tabela 11.): 1) planowanie i zlecanie ewaluacji kroki od decyzji o przeprowadzeniu badania po wybranie wykonawcy, 2) realizacja badania zasadnicze etapy badania ewaluacyjnego, opisane powyżej, 3) wykorzystanie wyników praktyczne zastosowanie wiedzy zdobytej w badaniu. Tabela 11. Grupy działań podejmowanych w ramach ewaluacji Planowanie i zlecanie ewaluacji Realizacja badania Wykorzystanie wyników konceptualizacja badania, przygotowanie zamówienia na badanie, konkurs/przetarg i wybranie wykonawcy strukturalizacja (opracowanie szczegółowego planu badawczego), gromadzenie danych, analiza i ocena, przedstawienie wyników Źródło: Opracowanie na podstawie Olejniczak i in., 2008, op. cit. s wdrożenie strategii rozpowszechniania wyników, sprawdzenie stanu wdrażania rekomendacji (follow up) 30 Bienias S., Gapski T. i in, 2012, op. cit. 31 Olejniczak i in. 2008, op.cit.teoria i praktyka ewaluacji interwencji publicznych podręcznik akademicki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, s

32 KRYTERIA EWALUACYJNE W definicji ewaluacji zaproponowanej przez KJO wymienionych zostało pięć kryteriów, jakie powinny być uwzględniane przez ewaluatora w trakcie oceny całości podejmowanego przedsięwzięcia (projektu/programu). Do kryteriów ewaluacyjnych zaliczyć należy 32 : Trafność (ang. relevance) określa, w jakim stopniu realizowana interwencja odpowiada na realne potrzeby regionu/społeczności/sektora oraz wyzwania społecznoekonomiczne zidentyfikowane w wyniku diagnozy. Oceniana przed realizacją przedsięwzięcia bądź w początkowych jego fazach, przede wszystkim na etapie ewaluacji ex-ante. Efektywność (ang. efficency) oceniana poprzez odpowiedź na pytanie, czy stosunek poniesionych kosztów jest współmierny dla osiągniętych korzyści; pozwala ocenić poziom ekonomiczności danego programu/działania. Skuteczność (ang. effectiveness) kryterium określające, na ile założone początkowo (na etapie programowania/formułowania założeń projektu lub programu) cele zostały osiągnięte w wyniku realizacji przedsięwzięcia. Użyteczność (ang. utility) stanowi ocenę osiągniętych efektów interwencji jako całości, jej zamierzonych i niezamierzonych wyników. Pozwala określić, na ile wytworzone produkty i rezultaty odpowiedziały na zidentyfikowane potrzeby. Trwałość (ang. sustainability) ocena, na ile efekty zastosowanej interwencji będą trwałe w dalszej perspektywie czasowej. Pamiętając, że powyższe kryteria zwracają uwagę badacza na kwestie najważniejsze dla danego projektu lub typu działań, określono kryteria, w oparciu o które zasadniczo należy przeprowadzać poszczególne typy ewaluacji, aby najpełniej wykorzystać stwarzane przez nie możliwości 33. Ewaluacja ex-ante i on-going zasadniczo spełniać powinny te same kryteria (trafności, skuteczności i efektywności), natomiast ewaluacja ex-post przeprowadzana winna być w oparciu o kryteria skuteczności, efektywności, użyteczności oraz trwałości (Tabela 12.). Tabela 12. Kryteria ewaluacji Ex-ante On-going Ex-post Trafność + + Skuteczność Efektywność Użyteczność + Trwałość + Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bienias S., Gapski T. i in., 2012, op. cit., s Pylak K., Podręcznik ewaluacji efektów projektów infrastrukturalnych. Czy Twój projekt przyniósł oczekiwane korzyści?, MRR, Warszawa 2009; Olejniczak i in., 2008, Teoria i praktyka ewaluacji interwencji publicznych podręcznik akademickiop. cit. 33 Bienias S., Gapski T. i in., Ewaluacja. Poradnik dla pracowników administracji publicznej, MRR, Warszawa 2012, s. 17,

33 Podanych powyżej pięć kryteriów nie jest jedynymi możliwymi przy realizacji ewaluacji, choć najczęściej uwzględnianymi innymi często branymi pod uwagę są: kryterium spójności i komplementarności 34. Kryterium spójności oceniane na etapie ewaluacji ex-ante, dotyczy spójności założeń programu/interwencji z założeniami dokumentów wyższego rzędu. Kryterium komplementarności pozwala sprawdzić, czy założenia ocenianej polityki bądź interwencji uzupełniają się z innymi przedsięwzięciami realizowanymi w ramach innych projektów bądź programów. Zgodnie z metodologią ewaluacji, ocenę tego, czy dany projekt bądź program spełnia główne kryteria ewaluacyjne, wspomagają tak zwane pytania ewaluacyjne. W literaturze omówiony został zestaw pytań, który można stosować przy okazji różnego typu badań ewaluacyjnych (Tabela13.). Tabela 13. Główne pytania ewaluacyjne Kryterium Trafność Skuteczność Efektywność Użyteczność Pytania badawcze Czy projekt odpowiada na problemy wynikające z diagnozy stanu regionu/sektora? Czy interwencja uwzględnia uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne badanego obszaru? Czy podejmowane działania są również aktualne w trakcie prowadzenia interwencji? (on-going) Czy realizacja projektu/programu przyczyniła się do osiągnięcia założonych celów (w jakim stopniu?) Jakie udało się osiągnąć sukcesy w czasie trwania bądź w wyniku interwencji a jakie napotkano przeszkody? Czy system wdrażania okazał się skuteczny? Jaki jest stosunek poniesionych kosztów interwencji do uzyskanych efektów? Czy podobne efekty można było osiągnąć przy mniejszych kosztach bądź przy wykorzystaniu innych narzędzi? Czy projekt/program odpowiada na zidentyfikowane potrzeby adresatów interwencji? Czy podjęte działania przyczyniły się do zminimalizowania problemów? Czy pojawiły się jakieś pozytywne bądź negatywne efekty uboczne działań? Trwałość Czy po projekcie/programie pozostaną trwałe zmiany po zakończeniu wsparcia finansowego przypisanego projektowi/programowi? Czy zmiany pozostaną użyteczne dla ich adresatów po zakończeniu wsparcia finansowego? Źródło: opracowanie własne na podstawie: Krajowa Jednostka Oceny, 2009, Podręcznik ewaluacji efektów projektów infrastrukturalnych, Warszawa oraz Bienias S., Gapski T. i in., 2012, op. cit., s. 42. Dobrze jest jednak pamiętać o tym, że badania społeczne zwykle zasadniczo różnią się od siebie i że kluczem do wiarygodności i skuteczności badań jest zachowanie elastyczności i otwartej głowy. Oznacza to, że w zależności od badanego problemu zakres pytań ewaluacyjnych może ulec poszerzeniu. Prezentowany powyżej katalog stanowi jedynie minimum, które pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czy dany proces ewaluacji przeprowadzony został z uwzględnieniem odpowiadających mu kryteriów. 34 Bienias S., Gapski T., i in., 2012, op. cit.; Olejniczak i in., 2008, op. cit.. 33

34 STANDARDY EWALUACYJNE Obok podstawowych kryteriów przeprowadzania ewaluacji w literaturze wyróżnia się również katalog standardów ewaluacyjnych (Tabela 14.), czyli zbiór cech, jakie powinno mieć poprawne badanie ewaluacyjne 35. Nie są to wymogi formalne ani prawnie egzekwowane w stosunku do ewaluatorów. Są to wskazówki do zastosowania w praktyce dla osób/organizacji zajmujących się ewaluacją projektów/programów. Wskazówki te zostały przedstawione w poradniku dla administracji publicznej dotyczącym ewaluacji 36, w oparciu o standardy Polskiego Towarzystwa Ewaluacyjnego oraz Rekomendacje Komisji Europejskiej. Tabela 14. Standardy realizacji ewaluacji Uzasadnienie przeprowadzania ewaluacji Identyfikacja interesariuszy Etap planowania ewaluacji Określenie celów, przedmiotu i kryteriów ewaluacji Ocena wykonalności ewaluacji Ocena efektywności kosztowej Obiektywizm oraz przejrzystość badania Etap prowadzenia ewaluacji Wiarygodność i rzetelność pozyskiwanych informacji Poszanowanie praw osób uczestniczących w badaniu Neutralne raportowanie Etap raportowania i rozpowszechniania wyników Zapewnienie jasności oraz spójności logicznej raportu ewaluacyjnego Oddziaływanie ewaluacji Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bienias S., Gapski T. i in., op. cit., s Na etapie planowania ewaluacji należy uzasadnić konieczność przeprowadzenia tego typu procesu oraz zidentyfikować interesariuszy badania, a więc zarówno osoby zlecające przedsięwzięcie, wykonawców, jak i osoby/grupy osób, których dotyczy projekt/program poddawany badaniu ewaluacyjnemu. Kolejnym działaniem powinno być określenie celów, przedmiotu, a także kryteriów badania ewaluacyjnego oraz ocena wykonalności badania ewaluacyjnego (określenie, czy pozyskanie niezbędnych informacji jest możliwe w określonym czasie i przy założonym budżecie, a także czy mamy odpowiednią wiedzę do przeprowadzenia badania). Pod rozwagę powinna zostać również poddana efektywność kosztowa przedsięwzięcia. Istotna jest bowiem odpowiedź na pytanie, czy korzyści z przeprowadzonego badania ewaluacyjnego przewyższają przewidywane koszty, które się z nim wiążą. Istotnym jest również zachowanie obiektywizmu i przejrzystości procesu badawczego. Na etapie realizacji badania ewaluacyjnego należy dołożyć wszelkich starań, aby zachować wiarygodność pozyskiwanych informacji oraz poszanowanie dla osób poddawanych badaniu (szczególnie zasad poufności i anonimowości, a także obiektywizmu wobec przekazywanych informacji). Tak 35 Bienias S., Gapski T. i in., 2012, op. cit. 36 Ibidem. 34

35 jak na etapie planowania ewaluacji również na etapie raportowania zachowany powinien być obiektywizm. Dla bezpośrednich i pośrednich odbiorców raportu istotne będzie zapewnienie jasności oraz spójności logicznej raportu (przejrzysta struktura, spójność logiczna opracowania oraz prosty język). Ostatnią istotną kwestią jest jasne określenie potencjalnego oddziaływania ewaluacji poprzez określenie sposobów wdrażania rekomendacji wypracowanych w ramach ewaluacji (Tabela 14.) MONITORING DEFINICJE I CEL MONITORINGU Monitoring to proces ciągłego zbierania i analizowania informacji na temat wdrażanej interwencji publicznej zarówno na poziomie projektu, grupy działań, programu (tzw. monitoring zagregowany), jak i całych polityk publicznych. Najpopularniejszą formą monitoringu jest jednak ta przeprowadzana na poziomie całych programów pozwala na ocenę sytuacji w szerszej perspektywie niż dzieje się to na poziomie pojedynczego projektu (należy jednak zaznaczyć, że dane zebrane na potrzeby monitorowania pojedynczych projektów są bazą dla analiz dotyczących całego programu) 37. Podstawą rzetelnego monitoringu jest określenie, na wstępnym etapie planowania projektu/programu, wskaźników pomiaru realizacji planowanego przedsięwzięcia. Możemy wyróżnić dwa podstawowe rodzaje monitoringu 38 : monitoring rzeczowy monitorowanie wyjściowych wskaźników, prowadzone w celu kompletnej realizacji celów strategicznych i cząstkowych, monitoring finansowy służący pełnemu wykorzystaniu alokacji przeznaczonej na dany cel/program. Podstawową cechą dobrego monitoringu jest systematyczność. Bieżąca ocena realizacji celów programu i wykorzystywania alokowanych środków ma tę zaletę, że umożliwia niemal natychmiastową reakcję na wykryte problemy, przez co wpływa na podniesienie poziomu jakości wdrażania interwencji i dostosowanie go do oczekiwanych założeń. Monitoring umożliwia: przeprowadzanie kontroli realizacji działań (wewnętrznej i zewnętrznej) systematyczne gromadzenie danych monitoringowych umożliwia realizatorom, organizacjom zlecającym, ale także niejednokrotnie bezpośrednim odbiorcom działań kontrolowanie, czy wszystkie zaplanowane działania przebiegają zgodnie z założeniami; dane te mogą być również wykorzystywane na potrzeby różnego typu kontroli zewnętrznych; 37 Pylak K., 2009, op. cit.; Olejniczak K. i in., 2008, op. cit. 38 Pylak K., 2009, op. cit.; Górniak J., Mazur S., 2012, Zarządzanie strategiczne rozwojem, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 35

36 uzupełnianie zbioru danych opisujących jednostkę terytorialną w ramach monitoringu często zbierane są dane, których nie obejmuje statystyka publiczna; dane te pozwalają lepiej, pełniej opisać wybrane dziedziny czy obszary (np. działalność innowacyjną przedsiębiorstw); rzetelną ewaluację dane monitoringowe są kluczowym źródeł informacji dla bieżącej ewaluacji końcowej i okresowej projektu/programu; aby ewaluacja mogła zostać przeprowadzona w sposób rzetelny, bardzo istotne jest uwzględnienie w systemie monitoringu takiego zestawu danych, który umożliwiłby odpowiednią ocenę efektów zrealizowanych działań; aktualizację dokumentów strategicznych monitoring może dostarczyć realizatorom informacji o konieczności wprowadzenia zmian w dotychczasowej strategii działania (np. danych o zyskującym na znaczeniu problemie, który wcześniej potraktowano zbyt powierzchownie); ocenę działań realizatorów monitoring pozwala ocenić jakość działania bezpośrednich i pośrednich realizatorów przedsięwzięcia (np. samorządu czy innych organizacji); marketing terytorialny dane monitoringowe mogą być wykorzystywane w ramach promocji regionu czy innej jednostki terytorialnej; można je wykorzystać w ramach różnego rodzaju kanałach komunikacji marketingowej, np. na stronie internetowej, w broszurze, filmie reklamowym; przygotowywanie wniosków o finansowanie zewnętrzne dane monitoringowe mogą posłużyć do opracowywania wniosków o finansowanie zewnętrzne (np. dotację czy kredyt); dostarczenie szczegółowych danych w tego typu dokumentach podnosi wiarygodność wnioskodawcy w oczach komisji oceniającej wnioski ETAPY MONITORINGU Monitoring jest z zasady procesem ciągłym, można jednak wyróżnić cztery etapy w całym procesie obserwacji 39 : 1) diagnoza obecnej sytuacji poszukiwanie źródeł i gromadzenie danych (w jakim punkcie się znajdujemy?); 2) określenie sytuacji docelowej analiza danych (dokąd chcemy dotrzeć?); 3) bieżąca ocena realizacji zamierzeń analiza danych (czy wybraliśmy dobrą drogę?); 4) ocena osiągniętych efektów wykorzystanie i upowszechnienie wyników (czy pozostaliśmy w początkowym punkcie?). Monitorowanie nie może odbywać się wyłącznie dla samego monitorowania i prezentacji wyników w postaci raportów. Wyniki muszą być analizowane przez decydentów i służyć podejmowaniu decyzji na szczeblu regionalnym odnośnie całej polityki regionalnej (np. w kontekście strategicznych obszarów rozwoju czy synergii pomiędzy branżami) Olejniczak K. i in., 2008, op. cit., s Pylak K., Czyż P., Klimczak T., 2012, Raport badawczo-analityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa, s

37 Monitoring jest procesem ciągłym (od początku wdrażania interwencji aż do jej zakończenia), powtarzalnym i zestandaryzowanym. Te właśnie cechy decydują o jego skuteczności. Wpływają na nią również trzy następujące elementy procesu 41 : stworzone ramy wskaźników, a więc filozofia i sposób kwantyfikacji planowanych nakładów, działań, produktów i efektów, system zbierania danych obejmujący zarówno infrastrukturę danych (bazy danych), jak i procedury ich wprowadzania, przechowywania, weryfikacji, obróbki, agregacji, jakość kadr zajmujących się monitoringiem ich umiejętności i doświadczenie. Monitoring jest procesem wymagającym dobrej organizacji pracy. Wszelkie zadania powinny być bardzo dokładnie podzielone pomiędzy zespoły i pracowników tak, aby każdy odpowiadał za dany proces, a jednocześnie, aby zadania nie nakładały się na siebie 42. Więcej na temat rekomendacji dla osób wykonujących monitoring w Raporcie badawczo-analitycznym dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, dostępnym pod adresem METODY MONITORINGU Wyróżniamy kilka metod monitoringu: zbieranie danych do sprawozdawczości, gromadzenie informacji dotyczących danego obszaru bądź związanych z projektem/programem (bazy danych), wstępna analiza danych, przede wszystkim ilościowych (trendy, porównania). Wymienione wyżej metody są stosowane w odniesieniu do informacji pozyskiwanych w trakcie realizacji danej interwencji publicznej. Można wyróżnić różne rodzaje metod w zależności od etapów, na których odbywa się monitorowanie (Rysunek 4). Etap I. Poszukiwanie źródeł i gromadzenie danych Na etapie poszukiwania i gromadzenia danych podstawowym działaniem jest identyfikacja i zbieranie istotnych dla systemu monitoringu danych pochodzących ze statystyki publicznej (GUS, Urząd patentowy RP, urzędy pracy itp.). Ze względu na to, że dla przyszłej ewaluacji istotne jest ujęcie jak najszerszego spektrum informacji o badanym obszarze tematycznym, uzupełnieniem danych statystyki publicznej są informacje pozyskiwane bezpośrednio od uczestników danego systemu (np. przedsiębiorców, instytucji otoczenia biznesu, przedstawicieli sektora nauki). Bardzo istotne w tym kontekście jest szersze wykorzystanie możliwości płynących z partnerstwa wieloorganizacyjnego (rozdział 5.1). Ważnym uzupełnieniem wiedzy na temat badanego obszaru może być przegląd dokumentów strategicznych na poziomie regionu, kraju, Unii Europejskiej i innych obszarów terytorialnych. Pozwala to uwzględnić kontekst zarówno ogólny (makro), jak i bardziej szczegółowy (mikro) badanego zjawiska. 41 Górniak J., Mazur S., 2012, op. cit. 42 Pylak K., Czyż P., Klimczak T., 2012, op. cit., s

38 dane statystyki publicznej dane różnych organizacji dane z wywiadów i innych badań ilościowych i jakościowych dokumenty strategiczne (region, kraj, UE i inne) analizy statystyczne analizy przestrzenne ekspercka analiza struktury organizacyjnej identyfikacja dobrych praktyk wyznaczanie benchmarków marketing terytorialny szkolenia dla realizatorów internetowa baza danych inne formy Rysunek 4. Etapy procesu monitoringu. Źródło: opracowanie własne Etap II. Analiza danych monitoringowych Dane pozyskane na potrzeby monitoringu muszą być przetworzone w taki sposób, aby możliwe było wyciąganie wniosków na etapie późniejszej ewaluacji. Wyróżnić można dwa typy analizy, kluczowe z punktu widzenia monitoringu analizę statystyczną, czyli chociażby obserwację trendów czy wartości ekstremalnych, oraz przestrzenną, pozwalającą na odniesienie danych do konkretnego obszaru. Na etapie analizy istotne jest również zidentyfikowanie przykładów dobrych praktyk, jeśli w dalszych etapach analiz przewidujemy zastosowanie metody benchmarkingu. Monitoringowi poddawane mogą być nie tylko zjawiska z obszaru objętego interwencją, lecz także sam proces zarządzania systemem monitoringu. W tym celu analizie poddawane jest zarówno funkcjonowanie komórki odpowiedzialnej za zarządzanie i wdrażanie systemu monitoringu (np. poprzez analizę ekspercką struktury organizacyjnej), jak i opinia innych aktorów zaangażowanych w proces wdrażania danego projektu/programu (np. indywidualne wywiady pogłębione z pracownikami innych instytucji). Podstawą dla oceny funkcjonowania systemu może być analiza w zakresie dobrych praktyk na polu monitorowania i ewaluacji. Etap III. Wykorzystanie i upowszechnienie wyników Ostatni etap łączy się z wykorzystywaniem i upowszechnianiem wyników przeprowadzonych analiz. Mogą zostać one wykorzystane w różnego rodzaju raportach, formach marketingu terytorialnego, itp. Zidentyfikowane dobre praktyki mogą stać się podstawą do opracowania podręczników i poradników dla realizatorów i innych uczestników systemu monitoringu, również organizacji szkoleń MONITORING A EWALUACJA Powszechnie monitoring i ewaluacja są wymieniane obok siebie jako narzędzia służące dokonywaniu oceny określonego przedsięwzięcia (projektu, programu, itp.). Procesy te są ze sobą powiązane i współzależne. Dane zebrane w procesie monitoringu stanowią materiał wykorzystywany w ewaluacji zasadniczo są punktem wyjścia do jej przeprowadzenia. 38

39 Monitoring i ewaluacja są częścią jednego systemu, przy czym monitoring służy przede wszystkim zbieraniu i wstępnej ocenie gromadzonych danych, ewaluacja natomiast stanowi właściwą ocenę informacji. Na etapie ewaluacji możliwe jest także uzupełnienie danych zgromadzonych w trakcie monitoringu, zwłaszcza o dane jakościowe. Błędem jest zbieranie wszystkich informacji dopiero na etapie ewaluacji jest to znak, że system oceny został źle zaplanowany. Monitoring i ewaluacja różnią się czasem, w którym są podejmowane, gdyż wstępne dane monitoringowe stanowią podstawę analiz w ramach ewaluacji. Monitoring przeprowadza się przez cały czas trwania projektu/programu, natomiast ewaluacja, w zależności od typu (ex-ante, on-going, ex-post) wykonywana jest w określonych punktach w czasie (odpowiednio: przed przystąpieniem do realizacji, w trakcie i po zakończeniu trwania projektu/programu). Rysunek 5. Miejsce ewaluacji i monitoringu w procesie wdrażania interwencji Źródło: opracowanie własne na podstawie: Górniak J., Mazur S., 2012, op. cit. Monitoring i ewaluacja są wobec siebie współzależne również dlatego, że dotyczą tego samego projektu bądź programu. Właściwie funkcjonujący system monitoringu stanowi fundament rzetelnych analiz ewaluacyjnych, z drugiej strony, dodatkowe dane pozyskiwane na etapie ewaluacji stanowią istotne uzupełnienie systemu monitoringu. Podczas wdrażania danej interwencji wielokrotnie zachodzi bowiem konieczność uszczegółowienia i poszerzenia wiedzy na temat warunków, w jakich dane działanie (interwencja) jest podejmowane. Tabela 15. Relacja pomiędzy monitoringiem a ewaluacją co jest przedmiotem? cel przeprowadzania monitoring interwencja publiczna oraz jej efekty ocena postępów w realizacji założeń interwencji publicznej ewaluacja interwencja publiczna oraz jej efekty (zamierzone i niezamierzone) wraz z kontekstem społeczno-ekonomicznym ocena realizacji założeń interwencji publicznej oraz efektów jej wdrożenia, a także ocena konstrukcji założeń i planu realizacji celu 39

40 efekt przeprowadzenia kto opracowuje? najczęstsze typy interwencji moment przeprowadzania sprawna realizacja interwencji publicznej zgodna z założeniami najczęściej osoby pracujące wewnątrz instytucji zaangażowanej we wdrażanie przedsięwzięcia (pracownicy instytucji) projekty, działania, programy proces ciągły przez cały okres wdrażania interwencji Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bienias S., Gapski T., 2012, op. cit. wnioski i rekomendacje (wraz z korektami) na przyszłość najczęściej eksperci zewnętrzni, ewentualnie osoby zaangażowane z instytucji wdrażającej przedsięwzięcie programy, części programów w ramach badań tematycznych, polityki publiczne, metaewaluacje kilkakrotnie powtarzany proces, przed rozpoczęciem wdrażania inicjatywy, w trakcie (w zależności od potrzeb bieżących), po zakończeniu wdrażania 1.7. ISTOTA METODOLOGII MONITORINGU, EWALUACJI I BENCHMARKINGU INNOWACYJNOŚCI Istota metodologii w pomiarze innowacyjności wynika ze specyfiki tego zjawiska, które jest wielowymiarowe, dotyczące powiązań i jakości badanych zjawisk. Najpopularniejszym sposobem opisu tej specyfiki jest odwołanie do złotego trójkąta innowacyjności (bądź złotego trójkąta powiązań ). Niniejsza koncepcja została odniesiona do systemu monitoringu RIS MAZOVIA (w rozdziale 5.3), łączącego relacje pomiędzy instytucjami administracyjnymi, nauką i biznesem jako kluczowymi aktorami budującymi potencjał innowacyjny danego obszaru. Wyróżnić można trzy poziomy monitoringu i ewaluacji polityki innowacyjnej 43 : ewaluacja i monitoring pojedynczych interwencji (projektów, działań bądź programów), ewaluacja i monitoring podsystemów innowacji (sektorów innowacyjnych, grup celowych, gron (klastrów), ewaluacja i monitoring całego systemu innowacji. Należy jednak zwrócić uwagę, że analizując nawet pojedyncze działanie (np. wynikające z regionalnej strategii innowacyjności), należy umocować ewaluowane działania w szerszym kontekście, zważając na warunki całego systemu innowacyjności regionu, a nawet kraju. Podstawą jest również dobre zrozumienie specyfiki obszaru badawczego, rozpoznanie, przez co/kogo kształtowany jest potencjał innowacyjny regionu, jakie muszą zostać spełnione warunki jego powstawania w danym miejscu, a wreszcie, w jaki sposób określone interwencje mogą wpływać na podnoszenie innowacyjności regionu. Jest to niezbędne, aby ewaluacja polityki innowacyjności miała wymiar strategiczny, uwzględniała realne możliwości osiągnięcia przyjętych założeń interwencji publicznej. Wiedza na temat funkcjonowania systemu innowacji pozwala rozróżnić jego podsystemy i główne procesy oraz wskazać niedoskonałości i bariery. Pozwala to lepiej zrozumieć kontekst ewaluowanych działań oraz odpowiednio dobrać poziom i zakres ewaluacji Olejniczak i in., 2008, op. cit. 44 Ibidem, s

41 Ewaluacja na poziomie pojedynczego projektu nie pozwala na analizę efektów jego wdrażania w szerszym, ogólnoregionalnym kontekście. Z drugiej strony jednak to pojedyncze projekty składają się na ogół z interwencji podejmowanych w zakresie innowacyjności, ewaluacja pojedynczych projektów pozwala ocenić krok po kroku efektywność i skuteczność podejmowanych działań. Istotną role odgrywa tu więc pojęcie komplementarności i spójności prowadzone badania ewaluacyjne powinny wzajemnie uzupełniać się i wzmacniać, łącząc analizy na poziomie pojedynczych projektów, programów i systemów innowacyjności 45. Modelowy system ewaluacji polityk w zakresie innowacyjności regionu, jako element zarządzania strategicznego rozwojem JST 46 : powinien być nieodłącznym elementem procesu wdrażania RIS, powinien przebiegać według ustalonego planu, według określonych standardów (metodyki, zaplanowanej struktury organizacyjnej), powinien zawierać uzasadnienie z punktu widzenia wdrażania RIS, ewaluacja powinna być przeprowadzana w takim momencie, aby wnioski i rekomendacje wynikające z niej były możliwe do wdrożenia na potrzeby podejmowania decyzji strategicznych i operacyjnych, podmiot odpowiedzialny za realizację ewaluacji powinien mieć realny wpływ na wdrażanie wynikających z niej rekomendacji, wyniki ewaluacji powinny zostać wykorzystywane w praktyce, powinien uwzględniać opinie różnych grup interesariuszy, nie tylko zleceniodawcy, wyniki ewaluacji powinny zostać opublikowane i podlegać debacie publicznej. Podstawą monitoringu RIS jest analiza wskaźników opisujących realizację poszczególnych celów strategii. Analizę wskaźników przeprowadzać można według schematu (na podstawie metodologii województwa wielkopolskiego): określenie, jakiego typu dane będą zbierane (z jakiego obszaru tematycznego, jakiego typu informacje (opisowe, ilościowe)); wykonanie badania pilotażowego w celu stwierdzenia, czy oczekiwane przez nas dane są dostępne (w szczególności chodzi o dane wtórne), określenie, jakiego typu informacje wymagają podjęcia odrębnych badań w terenie (dane pierwotne), jakie narzędzia potrzebne będą do wykonania tych badań i jaki będzie ich koszt. Na podstawie analizy systemów monitoringu polskich regionów można również wyróżnić podstawowe cechy, jakimi powinien charakteryzować się modelowy system monitoringu polityk/strategii innowacyjności: wyznaczona odpowiednia komórka bądź instytucja odpowiedzialna za prowadzenie procesu monitoringu; gwarantowana ciągłość prowadzenia badań monitoringowych; zdefiniowane wskaźniki monitorowania RIS, ich wartości bazowe i docelowe; wskaźniki monitoringu odpowiadają celom i działaniom strategii; proces monitoringu przebiega według ustalonych reguł (metodologii); 45 Pylak K., 2009, op. cit.; Olejniczak i in., 2008, op. cit. 46 Pylak K., Czyż P., Klimczak T, 2012, op. cit. 41

42 wyniki monitoringu przekładają się na decyzje dotyczące kształtu polityki innowacyjnej regionu; model monitoringu ma swój plan komunikacji, to znaczy uwzględnia współpracę z innymi instytucjami/systemami w innych regionach i za granicą celem wymiany doświadczeń, a także umożliwia dostęp interesariuszy do informacji, proces prezentowania danych będących wynikiem monitoringu jest wiarygodny, tzn. prezentowane są dane o konotacji zarówno pozytywnej, jak i negatywnej. System monitoringu innowacyjności regionu powinien składać się z trzech zasadniczych podsystemów: 1) podsystemu zasobów, czyli posiadanego kapitału ludzkiego oraz materialnego, które umożliwią wykonanie monitoringu; 2) podsystemu wskaźników, opisujących poziom realizacji RIS, z określonymi wartościami bazowymi i docelowymi, 3) podsystemu metod zbierania informacji i danych, dokonywania oceny postępu realizacji strategii i komunikacji z interesariuszami strategii. Dla efektywnej realizacji polityki innowacyjności w regionie istotne jest opracowanie systemu reagowania na zmiany. Podstawą jest więc umożliwienie bieżącego monitoringu ciągle pozyskiwanie informacji na temat wartości wskaźników. Wsparciem dla ciągłego gromadzenia danych (przede wszystkim statystycznych) może być wykorzystanie programów statystycznych, które pomogą zautomatyzować proces zbierania danych. Ze względu na wspomnianą wielowymiarowość zagadnienia innowacyjności szeroki jest również zakres metod zbierania informacji do badania tego systemu. I tak, obok metod ilościowych (badania ankietowe, pozyskiwanie zastanych danych statystycznych), stosuje się różnego rodzaju metody jakościowe (desk research, wywiady, panele eksperckie, studia przypadków itp.). Zastosowanie wielu metod badawczych pozwala na uniknięcie powierzchownej analizy oraz zmniejszenie ryzyka popełnienia błędu pomiarowego. Ponadto ramy metodologiczne ewaluacji i monitoringu powinny powstawać już na etapie planowania interwencji bądź tworzenia projektu programu pozwoli to na odpowiednie przygotowanie do zbierania danych i opracowanie odpowiednich wskaźników czy pytań badawczych. Wymaga to podjęcia współpracy pomiędzy ewaluatorami i administracją publiczną projektującą i wdrażającą daną interwencję. Pomocną przy zbieraniu informacji będących podstawą dla przeprowadzenia monitoringu może być matryca pozwalająca przyporządkować wskaźniki poszczególnym celom i działaniom strategii (Tabela 16). Tabela 16. Matryca dla monitoringu RIS Cel strategiczny RIS Obszary działania/działania RIS Proponowane wskaźniki rezultatu Proponowane wskaźniki oddziaływania Źródła innowacji Źródło: opracowanie własne na podstawie metodologii monitoringu Dolnośląskiej Strategii Innowacyjności. Istnieją trzy wymogi, jakie powinny spełniać wskaźniki, aby monitoring przeprowadzany był w sposób rzetelny, ale równocześnie, wedle możliwości sprawny: rzetelność pozyskiwane dane powinny pochodzić z wiarygodnych źródeł (chociażby publicznych zbiorów oficjalnych instytucji statystycznych), a wskaźniki powinny opierać 42

43 się na danych porównywalnych w różnych JST i w latach. Warto jednak uwzględnić również fakt, iż porównywane regiony często równią się między sobą ze względu na posiadane zasoby. Zasadne jest więc uwzględnienie także wskaźników charakterystycznych tylko dla poszczególnych jednostek. trafność wskaźnik powinien odpowiadać celowi/działaniu strategii, aby umożliwić ocenę efektów jej realizacji. dostępność wskaźnik powinien być łatwy do wygenerowania, tzn. nie powinien sprawiać trudności z wprowadzeniem go do systemu monitorowania. Wskaźniki monitoringu powinny być ściśle powiązane z celami strategii, dlatego istotne jest określenie wskaźników realizacji założeń już na etapie opisywania niniejszych celów. Innym argumentem dla równoczesnego tworzenia wskaźników dla powstających celów jest to, iż często założenia zawarte w strategiach regionalnych są na tyle ogólne, że trudno jest określić jednoznacznie sposób ich monitorowania. W praktyce można wyróżnić dwa rodzaje pomiarów w monitoringu ze względu na czas przeprowadzania (na przykładzie metodologii monitoringu województwa wielkopolskiego): jednorazowy stosowany doraźnie, na potrzeby jednorazowych działań, okresowy na potrzeby działań powtarzalnych (np. podejmowanych cyklicznie w równych odstępach czasowych). Dane zbierane dla monitoringu stanowią podstawę przyszłej ewaluacji. Jak wspomnieliśmy wcześniej, na etapie ewaluacji informacje pozyskane na potrzeby monitoringu mogą zostać uzupełnione. Można uznać natomiast, że wskaźniki benchmarkingu będą pokrywać się ze wskaźnikami monitoringu. Wskaźniki monitoringu stanowią bowiem dokładny opis poziomu innowacyjności regionów, a tak jak w przypadku np. wskaźników ERIS, mogą być porównywane pomiędzy regionami (w przypadku ERIS są to dane dostępne dla wszystkich regionów UE). Wykorzystanie syntetycznych wskaźników jest zgodne z zasadami planowania strategicznego pozwalają na przeprowadzanie porównań pozycji poszczególnych regionów w kraju, Europie bądź na świecie. Ciekawą koncepcję zintegrowanego wskaźnika benchmarkingu zaproponowano w Regionalnej Strategii Innowacyjności województwa mazowieckiego na lata , który określa pozycję regionu na podstawie kilku grup wskaźników: efektywności, struktury przedsiębiorczości, innowacyjności, działalności B+R, nauki, sieci i demografii. Wartość wskaźnika oblicza się za pomocą wzoru:, gdzie N M Z zintegrowany wskaźnik benchmarkingu K liczba wskaźników składowych Ni pozycja w rankingu dla poszczególnych wskaźników składowych Równocześnie ze wskaźnikami realizacji Regionalnej Strategii Innowacji, stanowiącymi podstawę monitoringu i benchmarkingu można zaproponować zestaw wskaźników obrazujących ogólny poziom innowacyjności regionu. Będą one pokazywać, jak zmienia się poziom innowacyjności, nie w kontekście wpływu realizowanych działań, ale ogólnego potencjału innowacyjności w regionie. 43

44 2. WSKAŹNIKI MONITORINGU INNOWACYJNOŚCI MAZOWSZA W tym rozdziale został przedstawiony katalog wskaźników przydatnych w mierzeniu poziomu innowacyjności oraz zasady, którymi powinno się kierować podczas kształtowania systemu monitoringu RIS oraz innych dokumentów o charakterze strategicznym. Proces doboru wskaźników monitoringu jest ściśle związany z wyznaczaniem celów, dlatego też wobec trwającego procesu aktualizacji RIS Mazovia obecnie stworzenie ostatecznego systemu wskaźników monitorowania innowacyjności województwa mazowieckiego jest niemożliwe. Zamknięty i ściśle określony zestaw wskaźników monitoringu zostanie opracowany po ustaleniu celów i ich hierarchii w nowej wersji Strategii. Wybór powinien jednak pozostawać w zgodzie z zasadami przedstawionymi w tym rozdziale. Przez wskaźniki rozumiemy tu zmienne odzwierciedlające badany obszar rzeczywistości, których wartości, ustalone w wyniku pomiaru, pozwalają określić występowanie lub rozmiar zjawisk będących obiektem zainteresowania PODSTAWY METODOLOGICZNE DO PROJEKTOWANIA WSKAŹNIKÓW MONITORINGU INNOWACYJNOŚCI MAZOWSZA Podstawowym warunkiem, który musi spełniać wskaźnik, aby można było go uznać za poprawny pod względem metodycznym, jest zmienność w wyniku interwencji publicznej. Oznacza to, że wartość wskaźników powinna ulegać zmianom. To, w jakim stopniu do wzrostu lub spadku doprowadziły działania podejmowane w ramach realizacji RIS, jest już przedmiotem zainteresowania ewaluatorów. Niemniej podejmowane działania powinny mieć wpływ na przyjmowane wartości wskaźników. Drugim niezbędnym warunkiem jest oddanie istoty celu. Należy zadać pytanie o to, jaki efekt ma zostać osiągnięty dzięki realizacji danego celu, a potem w jaki sposób ten efekt można zmierzyć. Tu, w zależności od poziomu planu strategicznego, można stosować wskaźniki proste lub złożone (indeksowe, syntetyczne składające się z co najmniej dwóch wskaźników prostych). Z powodu toczącego się procesu aktualizacji RIS MAZOVIA, w przypadku proponowanych katalogów wskaźników, kryterium to miało ograniczone zastosowanie. Nie znając celów, nie można zaproponować sposobów mierzenia poziomu ich realizacji. Natomiast, po ukształtowaniu planu strategicznego, wybór wskaźników z przedstawionych w kolejnym podrozdziale katalogów powinien być przede wszystkim podyktowany tym warunkiem. W systemie monitorowania SMS RIS MAZOVIA, zgodnie z obecnym kształtem Strategii, planowane jest zastosowanie wskaźników zarówno prostych, jak i złożonych. Zgodnie z zasadami planowania strategicznego wskaźniki syntetyczne wykorzystane zostaną na poziomie wskaźników kontekstowych pozwalających na pozycjonowanie Mazowsza wobec pozostałych regionów kraju (zintegrowany wskaźnik benchmarkingu, rozdz ) i regionów europejskich (syntetyczny wskaźnik poziomu innowacyjności rozdz ). Jednak, w przypadku 47 Źródło: Górniak J., Keller K., 2008, Ewaluacja i wskaźniki w cyklu planowania i realizacji polityk publicznych, Zarządzanie Publiczne nr 1(3). 44

45 wprowadzania kolejnych wskaźników syntetycznych, zalecamy daleko posuniętą ostrożność. Wskaźniki te ułatwiają rankingowanie jednocześnie pod względem kilku cech, ale wymagają wiedzy z zakresu metod ich konstruowania. Co więcej, wartości wskaźników złożonych mogą nastręczać problemów interpretacyjnych. Szczegółowo kwestia systemu wskaźników, w tym sposób obliczania wskaźników syntetycznych, omówiona została w kolejnym podrozdziale. Dwa opisane wcześniej warunki są niezbędne do spełnienia przez wskaźniki monitoringu, ale niewystarczające. Projektując wskaźniki służące mierzeniu poziomu realizacji celów strategii, należy pamiętać również o innych kryteriach. Wskaźnik powinien być odpowiednio zdefiniowany nazwa, miara, ewentualnie doprecyzowane przez sposób obliczania wartości, powinny bez żadnych wątpliwości pozwalać na określenie, co i w jaki sposób mierzymy. Należy ponadto zwrócić uwagę na dostępność danych. Istotny jest nie tylko sposób pozyskania bezpłatny (np. z zasobów Banku Danych Lokalnych GUS, Eurostatu, OECD, baz danych prowadzonych przez organizacje rządowe i pozarządowe) czy płatny (np. zakup danych w urzędach statycznych na niższym poziomie agregacji), lecz także poziom agregacji danych (dostępność w wymiarze przestrzennym), często powiązany z koniecznością wnoszenia dodatkowych opłat. Co do zasady, warto jednak budować podstawy systemu w oparciu o bezpłatnie dostępne dane. W przypadku wskaźników opierających się na danych ogólnodostępnych ważna jest również ciągłość szeregów czasowych, zapewniana przez cykliczność publikacji. Pożądanym jest, w związku z rocznym cyklem przygotowywania raportów z monitoringu, aby interesujące nas materiały (dane lub publikacje) ukazywały się corocznie. Nie bez znaczenia jest również moment ich upubliczniania, bowiem część danych może być dostępna nawet z dwuletnim opóźnieniem. Ostatnią kwestią jest odpowiednie stosowanie wskaźników do poziomu planu strategicznego innego rodzaju wskaźniki stosowane są na poziomie monitoringu celów strategicznych, operacyjnych, inne na poziomie działań. Na wyższych poziomach (cel główny, cele strategiczne) stosowane powinny być wskaźniki rezultatu i oddziaływania wskazujące efekty interwencji publicznej bezpośrednie krótkookresowe (rezultat) i długookresowe konsekwencje (oddziaływanie). Zazwyczaj są to dane prezentujące dane względne, np. wyrażone w % czy odnoszące do liczby mieszkańców (na 1 mieszkańca, na 10 tys. mieszkańców) czy jednostki powierzchni (na km 2 ), co pozwala na benchmarking i analizę porównawczą z innymi regionami. Na niższych poziomach wskaźniki produktu, czyli wytworzone dobra i usługi, które mogą i często są wyrażane są w wartościach bezwzględnych, np. liczba osób przeszkolonych, liczba wspartych przedsiębiorstw. Warunki konieczne projektowania wskaźników monitoringu: zmienność w wyniku interwencji publicznej, oddawanie istoty celu. Zasady uzupełniające, zapewniające poprawność metodologiczną wskaźnika: doprecyzowany (nazwa, miara, sposób obliczania), dostępność (płatność/bezpłatność), wartości pochodzące z wiarygodnego źródła, cykliczność (gromadzone lub upubliczniane w cyklu np. rocznym), poziom gromadzenia danych (NTS 2 lub niższe), dopasowanie do poziomu planu strategicznego. 45

46 2.2. RODZAJE, BUDOWA, FUNKCJE, KATEGORIE I ŹRÓDŁA DANYCH O WSKAŹNIKACH 48 Innowacyjność Mazowsza monitorowana jest za pomocą dwóch typów wskaźników: związanych z polityką innowacyjną regionu, które podporządkowane są układowi celów RIS: o celu głównego, o celów strategicznych, o celów operacyjnych, o działań. kontekstowych w celu porównania poziomu innowacyjności Mazowsza z pozycją polskich województw i regionów zagranicznych: o zintegrowany wskaźnik porównania krajowego; o syntetyczny wskaźnik porównania europejskiego WSKAŹNIKI CELÓW Dokonany wybór wskaźników do monitorowania celów RIS ma charakter katalogu, w którym dla poszczególnych zmiennych zaproponowano możliwe przeznaczenie (poziom: celu głównego, strategicznego lub operacyjnego). Takie podejście umożliwi dobór wskaźników w końcowym etapie prac nad aktualizacją RIS MAZOVIA. W zestawieniu tych wskaźników wykorzystano rezultaty prac nad Raportem badawczoanalitycznym dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza 49, który przygotowany został na wcześniejszym etapie realizacji projektu. Wskaźniki zostały wybrane pod kątem spełniania, opisanych w poprzednich rozdziałach, warunków technicznych i merytorycznych. Listę wskaźników, ze względu na znaczną objętość, zawiera aneks IV ZINTEGROWANY WSKAŹNIK PORÓWNANIA KRAJOWEGO Zintegrowany wskaźnik porównania krajowego przedstawia innowacyjność i, powiązaną z nią, konkurencyjność Mazowsza na tle regionów Polski. Porównanie krajowe umożliwia wykorzystanie większej liczby wskaźników (składowych), obrazujących więcej procesów niż ma to miejsce w zestawieniach międzynarodowych. Wskaźnik porównania krajowego zawiera różnorodne aspekty funkcjonowania systemu innowacji. Zgodnie z przyjętą metodologią, uwzględnia on wskaźniki wejścia (potencjału i wkładu) oraz wyjścia (osiągnięcia w zakresie innowacji oraz konkurencyjności gospodarki) (Tabela 17.). 48 Ten rozdział bazuje na rezultatach wcześniejszego etapu realizacji projektu: Pylak K. (red. nauk.), Raport badawczo-analityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa Ibidem. 46

47 Tabela 17. Zintegrowany wskaźnik porównania krajowego Wejście Wyjście Lp. Potencjał Wkład Wyniki Konkurencyjności gospodarki 1. Osoby w wieku z wyższym wykształceniem jako % populacji ogółem Odsetek osób z województwa biorących udział w kształceniu ustawicznym (wśród ogółu osób w wieku l.) w regionie (%) Nakłady na działalność innowacyjną na 1 mln mieszkańców Szerokopasmowy dostęp do Internetu w przedsiębiorstwach (% ogółu przedsiębiorstw) Liczba podmiotów z województwa biorących udział w Programach Ramowych UE (jako zespoły dofinansowane), wszystkie obszary tematyczne ogółem; na mieszkańców Zasoby ludzkie w nauce i technologii (HRST) ogółem, jako % mieszkańców regionu Uczestnicy studiów doktoranckich na milion mieszkańców Pracownicy naukowo-badawczy jako % ogółu zatrudnionych Pracownicy wykorzystujący komputery w przedsiębiorstwach jako % ogółu pracowników Innowacyjne MŚP współpracujące z innymi jako procent wszystkich MŚP Przedsiębiorstwa, które współpracowały w ramach inicjatywy klastrowej w zakresie działalności innowacyjnej w % przedsiębiorstw współpracujących w zakresie działalności innowacyjnej [US Szczecin] Nakłady wewnętrzne na B+R jako % PKB Przedsiębiorstwa aktywne innowacyjnie jako % ogółu przedsiębiorstw Udział sprzedaży produktów/usług nowe dla rynku w całości przychodów MŚP Zgłoszenia patentowe do EPO na 1 mln mieszkańców Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych PKB per capita = Podmioty nowo zarejestrowane minus podmioty wyrejestrowane na liczbę przedsiębiorstw Spółki z kapitałem zagranicznym na mieszkańców Wskaźnik zagrożenia ubóstwem (% osób w gospodarstwach domowych poniżej granicy ubóstwa) Zatrudnienie w sektorze wysokiej techniki jako % ogółu zatrudnienia Źródło: Opracowanie własne w oparciu o: Pylak K. (red. nauk.), 2012, op. cit.. Udział przychodów ze sprzedaży produktów przedsiębiorstw wysokiej i średnio-wysokiej techniki w przychodach ogółem przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego Wskaźnik porównania krajowego wykorzystuje mechanizm rankingów. Województwa sortowane są wedle osiąganych wartości wskaźnika (od najlepszego do najsłabszego). Za zajmowane w rankingu miejsce przydzielane są punkty (Tabela 18.). Łączna liczba takich rankingów 47

48 składowych równa jest liczbie wskaźników składowych. Końcowa wartość wskaźnika oznacza odsetek maksymalnej liczby punktów, jaką mógłby otrzymać region, gdyby zajął pierwsze miejsce w każdym z rankingów. Tabela 18. Przykładowa punktacja w rankingu składowym Region Pozycja rankingowa (od najlepszego do najsłabszego) Uzyskane Punkty Źródło: opracowanie własne. łódzkie mazowieckie małopolskie 3. 9 śląskie 4. 8 lubuskie 5. 7 wielkopolskie 6. 6 zachodniopomorskie 7. 5 dolnośląskie 8. 4 kujawsko-pomorskie 9. 3 pomorskie warmińsko-mazurskie Wartość zintegrowanego wskaźnika porównania krajowego obliczana jest wg następującego wzoru: Z = ( suma punktów uzyskanych przez region w rankingach składowych / maksymalna liczba możliwych do uzyskania punktów ) * 100 Maksymalna wartość wskaźnika wynosi 100,00% i oznacza, że w porównywanej grupie region zajmuje najlepsze miejsca we wszystkich rankingach składowych. Tabela 19. Informacje o zintegrowanym wskaźniku porównania krajowego Nazwa wskaźnika Typ Zakres Miara Źródło Zintegrowany wskaźnik porównania krajowego 000, % Obliczenia własne Źródło: opracowanie własne. 48

49 SYNTETYCZNY WSKAŹNIK PORÓWNANIA EUROPEJSKIEGO Syntetyczny wskaźnik porównania europejskiego dostosowano w miarę możliwości do metodologii zastosowanej w Regional Innovation Scoreboard 50. Zadaniem wskaźnika jest pokazanie poziomu innowacyjności Mazowsza na tle europejskim. Polskę od starych krajów członkowskich UE dzielą znaczne różnice rozwojowe, które dotyczą również innowacyjności gospodarek w tej kategorii nowe państwa członkowskie wypadają zdecydowanie słabiej. Aby pokazać pozycję województwa mazowieckiego na tle europejskim, wykorzystane zostanie porównanie z 10 wybranymi regionami NUTS2. Wybrane do benchmarkingu regiony sortowane są wedle osiąganych wartości wskaźnika (od najlepszego do najsłabszego). Za zajmowane w rankingu miejsce przydzielane są punkty (Tabela 20). Łączna liczba takich rankingów składowych zależy od liczby porównywanych wskaźników. Końcowa wartość wskaźnika oznacza odsetek maksymalnej liczby punktów, jaką mógłby otrzymać region, gdyby zajął pierwsze miejsce w każdym z rankingów (zasada identyczna jak w przypadku omawianego wcześniej zintegrowanego wskaźnika porównania krajowego). Wartość syntetycznego wskaźnika porównania europejskiego obliczana jest wg następującego wzoru: S = ( suma punktów uzyskanych przez region w rankingach składowych / maksymalna liczba możliwych do uzyskania punktów ) * 100 Maksymalna wartość wskaźnika wynosi 100,00% i oznacza, że w porównywanej grupie region zajmuje najlepsze miejsca we wszystkich rankingach składowych. Tabela 20. Informacje o syntetycznym wskaźniku poziomu innowacyjności Nazwa wskaźnika Typ zakres Miara Źródło Źródło: opracowanie własne. Syntetyczny wskaźnik porównania europejskiego 000, % Obliczenia własne Proponujemy, aby dziesięć porównywalnych regionów NUTS2 wybranych zostało na podstawie metodologii rozwijanej przez województwo mazowieckie w innych badaniach benchmarkingowych, zatytułowanych Wzorzec rozwoju Mazowsza 51. Zaproponowano tam identyfikację regionów podobnych do Mazowsza, uwzględniając uwarunkowania rozwoju, strukturę demograficzną, strukturę gospodarki i, co istotne, zróżnicowania wewnętrzne. Porównywanie do regionów europejskich wymaga zawężenia do tych wskaźników, które są w takiej skali dostępne (źródłem jest Eurostat) oraz przyjęcia pewnych uproszczeń. W takim ujęciu konieczna jest rezygnacja z dużej liczby wskaźników szczegółowych, gdyż dostępny na 50 Regional Innovation Scoreboard 2012, EU 2012, ( 2012_en.pdf).( 51 Wzorzec rozwoju Mazowsza. Raport końcowy, opracowanie wykonane przez konsorcjum Geoprofit i Ecorys Polska na zlecenie Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie, [w:] Seria Trendy Rozwojowe Mazowsza nr 9/2013, MBPR, Warszawa, 2013 (dostępne również online: e/prawe_menu/wydawnictwa/trm/trm_nr_9.pdf). 49

50 poziomie regionalnym (a tym bardziej niższym) katalog jest ograniczony. Należy unikać powtarzania wskaźników prezentujących to samo zjawisko w różnych ujęciach. Na potrzeby RIS ponadkrajowe porównanie poziomu innowacyjności regionu można oprzeć na trzech kategoriach, bazując na europejskiej tablicy wyników innowacyjności Innovation Union Scoreboard (IUS) 52 : możliwości (enablers) znajdujące się w otoczeniu firm, podstawowe elementy umożliwiające zaistnienie innowacji (wysoko wykwalifikowana i wykształcona siła robocza, systemy badawczo-naukowe oraz publiczne nakłady finansowe); działania przedsiębiorstw (firm activities) ukazujące wysiłki europejskich firm na rzecz innowacyjności: wydatki, współpracę oraz ochronę praw własności intelektualnej; wyniki (outputs) ilustrujące, w jaki sposób innowacyjność przekłada się na korzyści dla gospodarki. O ile na poziomie krajów UE możliwe są porównania z wykorzystaniem większej liczby wskaźników składających się na wyżej wymienione kategorie, tak w przypadku regionów jest to bardziej problematyczne. Dane z ogólnoeuropejskich badań CIS 53, będące źródłem wiedzy nt. działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, na poziomie NTS2 będą dopiero stopniowo uzupełnianie i wprowadzane przez Eurostat do powszechnego dostępu. Problem ten podjęty został w pracach nad Regional Innovation Scoreboard, przedstawiającą innowacyjność na poziomie regionów UE. Niestety, to wyjątkowe z punktu widzenia porównań międzyregionalnych opracowanie nie ma obecnie charakteru regularnych wydawnictw corocznych. Autorzy Regional Innovation Scoreboard 2012 stanęli przed tym samym problemem dostępności, a raczej niedostępności danych. W szczególności dotyczy to niestety najcenniejszych danych pochodzących z badań przedsiębiorstw CIS. Zarówno Autorzy Regional Innovation Scoreboard 2012, jak i raportu Wzorzec rozwoju Mazowsza zwracają uwagę na możliwość pozyskiwania danych z CIS bezpośrednio od urzędów statystycznych poszczególnych państw taka możliwość powinna również być wzięta pod uwagę przy doborze regionów do porównania krajowego. Na tym etapie przedstawiamy proponowane wskaźniki (składowe) do porównań Mazowsza, które są obecnie dostępne w bazie Eurostatu. Można przyjąć, że jest to skład minimalny i powinien być rozszerzany wraz z udostępnianiem w statystyce europejskiej wskaźników wymienionych w Regional Innovation Scoreboard (Anex I, strony 38-41). W przygotowanej propozycji (Tabela 21.) wykorzystujemy dorobek Innovation Union Scoreboard 2011 oraz założenia poczynione w regionalnej wersji tablicy. 52 Do 2010 roku opracowania te nosiły nazwę Eropean Innovation Scoreboard (EIS). Obecnie nazywają się Innovation Union Scoreboard (IUS). Edycja 2011: Community Innovation Survey badania prowadzone wśród przedsiębiorstw w krajach UE w oparciu o ujednolicony formularz badawczy. 50

51 Typ Zakres Miara Źródło [lokalizacja Poziom (NUTS) Podręcznik innowacyjności Tabela 21. Proponowane składowe syntetycznego wskaźnika porównania europejskiego Lp. Nazwa wskaźnika (nazwa angielska w bazie) w bazie] Osoby w wieku z wyższym wykształceniem jako % populacji ogółem. Persons aged with tertiary education attainment by sex and NUTS 2 regions (from 2000 onwards) - %. 000, % Eurostat database [edat_lfse_11] 2 2. Nakłady wewnętrzne na B+R (badania i rozwój) w sektorze publicznym jako % PKB. Total intramural R&D expenditure (GERD) by sectors of performance and NUTS 2 regions: Public R&D expenditures: government sector (GOVERD) + Higher education sector (HERD). 000, % Eurostat database [rd_e_gerdreg] oraz [nama_r_e2gdp] 2 3. Nakłady wewnętrzne na B+R (badania i rozwój) w sektorze biznesu jako % PKB. Total intramural R&D expenditure (GERD) by sectors of performance and NUTS 2 regions: 000, % Eurostat database [rd_e_gerdreg] 2 Business enterprise sector (BERD). 4. Liczba wniosków patentowych złożonych do Europejskiego Urzędu Patentowego (EPO) na milion mieszkańców. Patent applications to the EPO by priority year and NUTS 3 regions. 0000, szt. Eurostat database [pat_ep_rtot] 3 Zatrudnienie w sektorze usług opartych na wiedzy (knowledge-intensive services) jako % zatrudnienia ogółem. Eurostat database 5. Employment in technology and knowledgeintensive sectors by NUTS 2 regions and sex (from 2008 onwards, NACE Rev. 2): 000, % [htec_emp_reg2] 2 Total knowledge-intensive services. 6. Zatrudnienie w przemyśle średnio-wysokich i wysokich technologii jako % zatrudnienia ogółem. Employment in technology and knowledgeintensive sectors by NUTS 2 regions and sex (from 2008 onwards, NACE Rev. 2): Employment in medium-high and high - technology manufacturing as % of total workforce. Źródło: opracowanie własne. 000, % Eurostat database [htec_emp_reg2] 2 54 Treść w nawiasach kwadratowych, np. [pat_ep_rtot], to indywidualny identyfikator w bazie danych Eurostatu ( portal/statistics/search_database), który po wpisaniu w pole wyszukiwania kieruje użytkownika wprost do właściwego podzbioru danych. 51

52 Znaczenie wskaźników zaaprobowanych do porównania europejskiego jest następujące 55 : Osoby w wieku z wyższym wykształceniem jako % populacji ogółem wskaźnik należący do kategorii otoczenia dla firm (zapewnienie dostępu do wykwalifikowanych pracowników). Uwzględnianego wykształcenia nie ogranicza się obecnie do kierunków technicznych, ścisłych czy nauk stosowanych, mając na uwadze nowe podejście, stawiające na interdyscyplinarność i możliwość tworzenie innowacji w wielu dziedzinach życia. Stosunkowo wysoka górna granica wieku (64 lata) wynika z tendencji starzenia się społeczeństw krajów członkowskich, a co za tym idzie konieczności wykorzystywania nie tylko potencjału ludzi młodych, lecz także doświadczenia starszych. Nakłady wewnętrzne na B+R (badania i rozwój) w sektorze publicznym jako % PKB wydatki sektora rządowego łącznie z sektorem edukacji wyższej uznawane są za jedną z głównych sił napędowych w transformacji w kierunku gospodarki opartej na wiedzy. Publiczne jednostki w przestrzeni europejskiej są ważnym dostawcą wiedzy. Wydawanie środków publicznych powinno zarazem być ukierunkowanie na włączenie środków prywatnych. Nakłady wewnętrzne na B+R (badania i rozwój) w sektorze biznesu jako % PKB ukazuje możliwości i starania firm w pozyskiwaniu nowej wiedzy. Wskaźnik szczególnie istotny w branżach opartych na wiedzy, np. farmaceutycznej, chemicznej czy biotechnologii 56, gdzie większość nowych rozwiązań wypracowywana jest w jednostkach badawczo-rozwojowych. Liczba wniosków patentowych złożonych do Europejskiego Urzędu Patentowego (EPO) na milion mieszkańców jako miernik rezultatów podejmowanych starań i wiedzy o możliwości ochrony własności intelektualnej. Świadczy o stopniu nowoczesności wytwarzanych produktów oraz o efektach prowadzonych prac badawczych. Należy pamiętać, że w statystyce operuje się złożonymi wnioskami, a nie udzielonymi patentami (ze względu na czas dzielący aplikację od momentu otrzymania ochrony). Uwzględnienie wielkości populacji regionu jest prostą i powszechnie stosowaną metodą relatywizacji wskaźnika. Zatrudnienie w sektorze usług opartych na wiedzy (knowledge-intensive services) 57 jako % zatrudnienia ogółem usługi oparte na wiedzy, np. z zakresu telekomunikacji czy ICT, wykorzystywane są, w nowoczesnym modelu, przez wszystkie sektory gospodarki. Wysoki procent zatrudnienia w tym sektorze świadczy o zaawansowaniu regionu. 55 Annex 1: RIS indicator explained in detail załącznik do: Hollanders H. i inni, Regional Innovation Scoreboard Zob. też: The 2012 EU Industrial R&D Investment Scoreboard, nal_draft.pdf. 57 Knowledge-intensive services, zgodnie z europejską klasyfikacją NACE rev. 2, stanowią: 50 - transport wodny; 51 - transport lotniczy; 58 - działalność wydawnicza; 59 - działalność związana z produkcją filmów ; 60 - nadawanie programów ogólnodostępnych i abonamentowych; 61 telekomunikacja; 62 - działalność związana z oprogramowaniem, doradztwem w zakresie informatyki; 63 - działalność usługowa w zakresie informacji; 64 do 66 działalność finansowa i ubezpieczeniowa; 69 - działalność prawnicza, rachunkowo-księgowa i doradztwo podatkowe; 70 - działalność firm centralnych (head offices) i doradztwo związane z zarządzaniem; 71 - działalność w zakresie architektury i inżynierii, badania i analizy techniczne; 72 - badania naukowe i prace rozwojowe; 73 - reklama, badanie rynku i opinii publicznej; 74 - działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, pozostała; 75 - działalność weterynaryjna; 78 - działalność związana z zatrudnieniem; 80 - działalność detektywistyczna i ochroniarska; O - administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne; P edukacja; Q - opieka zdrowotna i pomoc społeczna; R - działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją. 52

53 Zatrudnienie w przemyśle średnio-wysokich i wysokich technologii 58 jako % zatrudnienia ogółem wskaźnik mówiący o stopniu zaawansowania regionalnego przemysłu. Dział średnio-wysokich i wysokich technologii jest w znacznym stopniu oparty na wprowadzaniu nowych i ulepszonych rozwiązań. Oddziaływanie przedsiębiorstw należących do tej grupy (szczególnie wysokich technologii) przekłada się na inne dziedziny i branże KATALOG WSKAŹNIKÓW DZIAŁAŃ Regionalna Strategia Innowacyjności realizowana będzie poprzez programy, na nie zaś składają się konkretne działania. Na podstawie zapisów RIS przed aktualizacją i tendencji w nowej perspektywie programowania środków europejskich, przygotowano katalog wskaźników działań. W znacznej części wskaźniki w nim zawarte zachowują poziom stosunkowo ogólny. Założenie to wynika z przewidywania, że szczegóły działań planowanych w RIS mogą z czasem być modyfikowane (nie tylko w chwili aktualizacji całego dokumentu strategii). Dostosowywanie do zmieniających się uwarunkowań jest pożądaną cechą procesu strategicznego, tym niemniej warto w miarę możliwości zachować ciągłość w monitorowaniu nie tylko celów, ale i działań. Dlatego też w katalogu umieszczone są wskaźniki, które można stosować do kliku typów działań jednocześnie oraz utrzymać, gdy działanie zmieni nieco swój zakres. Na przykład wskaźnikiem liczba wspartych przedsiębiorstw można monitorować zarówno działania o charakterze doradczym, jak i działania w postaci wsparcia finansowego. Ponadto tak zapisany wskaźnik pozostanie adekwatny w sytuacji, gdy dane działanie zmieni charakter. Na przykład, gdy w wyniku bieżącej oceny zmodyfikowany zostanie zakres doradztwa. Proponowane podejście pozwala również na łatwiejsze analizowanie ogółu realizowanych działań ogranicza bowiem liczbę szczegółowych wskaźników. Np. wskaźnik liczba przeprowadzonych kampanii może być miernikiem stosowanym zarówno dla kampanii na rzecz promocji postaw innowacyjnych na Mazowszu, jak i w innym programie RIS na rzecz promocji projektów europejskich czy ochrony własności intelektualnej. Tabela 22. Katalog wskaźników działań Lp. Nazwa wskaźnika Miara (liczba całkowita) 1 liczba wspartych 1 instytucji otoczenia biznesu (IOB) 2 szt. 2 liczba nowo powstałych instytucji otoczenia biznesu (IOB) szt. 3 liczba wspartych instytucji naukowych szt. 4 liczba wspartych klastrów szt. 5 liczba nowo powstałych klasów szt. 6 liczba wspartych grup przedsiębiorstw (innych niż klastry) szt. 58 Zgodnie z europejską klasyfikacją NACE rev. 2, są to: High-technology manufacturing: 21 - produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych; 26 - produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych; produkcja statków powietrznych, statków kosmicznych i podobnych maszyn. Medium-high-technology manufacturing: 20 - produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych; produkcja broni i amunicji; 27 - produkcja urządzeń elektrycznych; 28 - produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana; 29 - produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep; 30 - produkcja pozostałego sprzętu transportowego (z wył. 30.3); produkcja urządzeń, instrumentów i wyrobów medycznych i dentystycznych. 53

54 7 liczba wspartych przedsiębiorstw szt. 8 liczba osób (adresatów, beneficjentów) uczestniczących w projektach os. 9 liczba osób przeszkolonych os. 10 liczba osób objętych stażem, stypendium lub podobnym narzędziem os. 11 liczba zorganizowanych imprez szt. 12 liczba przeprowadzonych kampanii 3 szt. 13 liczba przeprowadzonych konkursów szt. 14 liczba zorganizowanych misji gospodarczych szt. 15 liczba imprez/akcji objętych patronatem UMWM szt. 16 liczba nowych kierunków kształcenia w szkołach wyższych szt. 17 liczba projektów 4 szt. 18 liczba projektów realizowanych we współpracy biznes IOB (w tym administracja) szt. 19 liczba projektów realizowanych we współpracy biznes nauka szt. 20 liczba projektów realizowanych we współpracy nauka IOB (w tym administracja) szt. 21 liczba projektów realizowanych we współpracy biznes nauka IOB (w tym administracja) szt. 22 liczba projektów na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu informacyjnemu i wykorzystania ICT 5 23 liczba projektów na rzecz wprowadzania rozwiązań proekologicznych szt. 24 liczba projektów na rzecz ochrony własności intelektualnej szt. Źródło: opracowanie własne. 1 Wsparcie zarówno pomoc materialna (finansowa), jak i niematerialna (np. doradztwo, przekazywanie informacji, pomoc organizacyjna). 2 Instytucje otoczenia biznesu (IOB) to instytucje, których działalność nie jest nastawiona na osiąganie zysku (prowadzą działalność non-profit), lub takie, które przeznaczają swe dochody na realizację zamierzeń statutowych), a celem jest wspieranie biznesu (zarówno istniejących przedsiębiorstw, jak i osób dopiero podejmujących się takiej działalności). 3 W ramach kampanii organizowane mogą być imprezy lub konkursy, wówczas wstawiane są odpowiednie wartości zarówno do wskaźnika liczba przeprowadzonych kampanii, jak i do liczba zorganizowanych imprez oraz liczba przeprowadzonych konkursów. 4 Projekty realizowane w ramach działań zapisanych w RIS. Ten wskaźnik oznacza liczbę projektów ogółem, kolejne bardziej szczegółowe wskaźniki traktujące o liczbie projektów muszą być traktowane jako część ogólnej liczby projektów. Np. liczba projektów na rzecz ochrony własności intelektualnej to fragment liczby projektów w danym działaniu. 5 ICT (Information and Communication Technologies) teleinformatyka, technologia przesyłu informacji. szt. 54

55 3. METODOLOGIA MONITORINGU INNOWACYJNOŚCI MAZOWSZA 3.1. OBSZAR BADAŃ Zasadniczo istnieją dwa podejścia do monitorowania. W pierwszym z nich monitorowane są zmiany społeczno-gospodarcze na danym obszarze, w drugim monitorowane są efekty działań organizacji planującej procedury monitorowania. System przyjęty na Mazowszu łączy w sobie oba te podejścia z jednej strony przedmiotem monitoringu są zmiany potencjału innowacyjnego całego regionu, z drugiej efekty wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji. Zmiany potencjału innowacyjnego regionu opisywane są w SMS RIS MAZOVIA co roku za pomocą analizy wskaźników kontekstowych. Wskaźniki te oparte są na informacjach ze statystyki publicznej. W związku z powyższym zawierają informacje dotyczące funkcjonowania przedsiębiorstw, instytucji otoczenia biznesu oraz szeroko rozumianej sfery nauki. Zmiany te są oceniane w odniesieniu do innych regionów europejskich oraz innych województw. Dla ułatwienia odbioru tej analizy wskaźniki są prezentowane głównie w formie wartości syntetycznych pozwalających na łatwe porównania pomiędzy latami i regionami. Efekty wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji również częściowo oceniane są na podstawie zmian wartości wskaźników pochodzących ze statystyki publicznej, ale są to wskaźniki specjalnie wyselekcjonowane i odniesione do poszczególnych celów strategicznych i operacyjnych. Drugą miarą efektów wdrażania Strategii na Mazowszu jest zbiór wskaźników działań, za pomocą których organizacje zlokalizowane w województwie opisują swój wkład w działania innowacyjne. Ten zestaw wskaźników uzupełniany przez listę działań i komentarze wpisywane przez organizacje pozwala na zarysowanie najważniejszych wydarzeń w regionie, związanych z budowaniem potencjału innowacyjnego i najważniejszych zmian, jakie mają miejsce. Tematycznie obszar badań innowacyjności wyznaczają dwa wymiary określone przez: 1) zestaw wskaźników na poziomie NUTS 2, wyselekcjonowanych ze statystyki publicznej, a dotyczących działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, instytucji otoczenia biznesu i sfery nauki, a także relacji pomiędzy tymi sektorami; 2) zakres Regionalnej Strategii Innowacyjności zawierającej informacje o cechach charakterystycznych, decydujących o innowacyjności regionalnego układu społeczno-gospodarczego. Organizacje zlokalizowane w regionie, które są partnerami samorządu regionalnego w monitorowaniu RIS, to: samorządy lokalne i organizacje z nimi powiązane, organizacje otoczenia biznesu działające w sferze innowacyjności, wybrane uczelnie publicznie i niepubliczne, instytuty badawcze nie będące uczelniami (JBRy), przedsiębiorstwa. 55

56 Tabela 23. Organizacje uczestniczące w systemie monitorowania RIS MAZOVIA w podziale na sektory, z uwzględnieniem wewnętrznego zróżnicowania i rodzaju dostarczanych danych Sektor Wewnętrzne zróżnicowanie Rodzaj dostarczanych informacji Samorząd regionalny Samorząd lokalny Organizacje otoczenia biznesu działające w sferze innowacyjności Uczelnie publicznie i niepubliczne Instytuty badawcze niebędące uczelniami (JBRy) Przedsiębiorstwa Źródło: opracowanie własne. Struktury samorządowe, struktury urzędu marszałkowskiego oraz organizacje powiązane z urzędem Wybrane samorządy powiatowe i miejskie oraz powiązane z nimi organizacje powołane na rzecz stymulowania rozwoju innowacyjnego lub mające tego rodzaju kompetencje w swoich zadaniach Bardzo zróżnicowana grupa wg Raportu SOOIPP w 2012 były na Mazowszu 92 organizacje tego typu 59, w systemie uczestniczą: inkubator technologiczny, park technologiczny, sieć aniołów biznesu, akademickie inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii i wybrane fundusze kapitału zalążkowego Uczelnie publiczne i prywatne w szczególności o profilu technicznym, przyrodniczym i medycznym Prywatne i publiczne organizacje powoływane w formule jednostek badawczo-rozwojowych Innowacyjni przedsiębiorcy docenieni na arenie międzynarodowej za swoje pomysły, prywatne laboratoria badawcze, organizacje zrzeszające przedsiębiorców, w tym organizacje współpracy takie jak inicjatywy klastrowe Największa część informacji pozyskiwanych z GUS i EUROSTAT, ale również informacji na temat podejmowanych działań na rzecz realizacji RIS Informacje na temat działań innowacyjnych podejmowanych w podregionach i środowiskach lokalnych na rzecz wspierania organizacyjnego i finansowego rozwoju innowacyjnego Informacje na temat działań podejmowanych w regionie wobec przedsiębiorców i osób rozpoczynających działalność innowacyjną na rzecz uproszczenia procesu powstawania innowacji na Mazowszu Informacje na temat usług świadczonych dla przedsiębiorców, na temat projektów naukowych sprzyjających podnoszeniu innowacyjności, na temat przedsiębiorstw powoływanych przez pracowników i studentów podejmujących działalność innowacyjną oraz na temat sieci współpracy w sektorze nauki i pomiędzy sektorem nauki a przedsiębiorcami i IOB, w tym sieci międzynarodowych jw. Informacje na temat innowacji powstających na Mazowszu Wymienione organizacje pełnią wobec siebie funkcję uzupełniającą, mają różny charakter i tworzą grupy niejednolite wewnętrznie (Tabela 23.). Dzięki temu dysponują zróżnicowaną informacją, której zgromadzenie w jednej bazie pozwala na wielowymiarowy opis potencjału innowacyjnego regionu. Dla przykładu, w systemie bierze udział samorząd regionalny, ale inną rolę odgrywa w nim Zarząd Województwa Mazowieckiego (jako odbiorca informacji), inną wybrane departamenty i wydziały Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w 59 Bąkowski, A., Mażewska M., Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, SOOIPP, Warszawa

57 Warszawie, a jeszcze inną organizacje powiązane z Urzędem, jak Mazowiecka Jednostka Wdrażania Programów Unijnych czy Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego. Każda z tych organizacji dostarcza do systemu innego rodzaju informacji WYBÓR PODEJŚCIA BADAWCZEGO I METODY BADANIA Badanie innowacyjności samo w sobie jest zadaniem innowacyjnym. Wymaga wytworzenia narzędzi badawczych identyfikujących nie tylko określone zasoby, lecz także relacje pomiędzy nimi. Przy opisie innowacyjnych zasobów znaczenie ma nie tylko ich wielkość i wartość, ale również zawarty w nich potencjał tworzenia relacji i jego jakość. Dlatego mierzenie poziomu innowacyjności powinno charakteryzować się nadawaniem większego znaczenia badaniom jakościowym, przy mniejszej uwadze skierowanej na badania ilościowe. Wynika to z charakteru procesów społeczno-gospodarczych, które zapewniają największą wartość dodaną w obecnej produkcji gospodarczej i które wywierają największy wpływ na kierunki, w jakich podąża współczesny rozwój cywilizacyjny. Środowisko innowacyjne to Szczególny zbiór relacji produkcji i zarządzania oparty na organizacji społecznej, która, ogólnie rzecz biorąc, podziela kulturę pracy i instrumentalne cele nakierowane na wytwarzanie nowej wiedzy, nowych procesów i nowych produktów. ( ) Tym, co definiuje specyficzność środowiska innowacyjnego, jest jego zdolność do wytwarzania synergii, czyli wartości dodanej wynikającej nie z kumulatywnego efektu elementów obecnych w środowisku, lecz z ich interakcji. Środowiska innowacyjne są zasadniczymi źródłami innowacji i wytwarzania wartości dodanej w procesie produkcji przemysłowej w Wieku Informacji (Castells 2007, s. 72). Badaniem innowacyjności zajmują się przede wszystkim nauki ekonomiczne. Niemniej zgodnie ze współczesnymi trendami w nauce badanie innowacyjności integruje w sobie podejście większości nauk społecznych obok ekonomii również nauk politycznych (w szczególności administracji publicznej), zarządzania (publicznego oraz zarządzania przedsiębiorstwami), socjologii i psychologii społecznej. Interdyscyplinarność związana jest przede wszystkim z analizą wpływu czynników politycznych na wyniki analiz mikro- i makroekonomicznych, czyli z zastosowaniem kompleksowego podejścia badawczego do systemów społecznogospodarczych. Takie podejście ma swoje odbicie w systemie monitorowania RIS MAZOVIA poprzez udział w nim organizacji reprezentujących sektor gospodarki i sektor administracji. Podejściem istotnym z punktu widzenia badania innowacyjności jest również podejście reprezentowane przez ekonomię instytucjonalną, podkreślające znaczenie procesów długiego trwania dla rozwoju cywilizacyjnego. Wpływ na powstawanie wynalazków, a tym samym innowacji, mogą mieć tradycje lokalne i regionalne, szeroko rozumiana kultura i sieci społeczne tworzone w toku życia poszczególnych mieszkańców. Dlatego dla tego rodzaju badań ważna jest stabilność projektowanych podejść badawczych i miar przykładanych do analizowanych zjawisk. SMS RIS MAZOVIA jest krokiem w kierunku stworzenia narzędzia badawczego wykorzystywanego systematycznie do badania podobnego zakresu zjawisk. SMS RIS MAZOVIA jest tak zaprojektowany, aby umożliwiał ustabilizowanie technik wykorzystywanych w mierzeniu potencjału innowacyjnego regionu. 57

58 Opisane podejście do badań innowacyjności zakłada również integrowanie ilościowych i jakościowych metod badawczych. Za pomocą badań jakościowych można opisać wydarzenia znaczące, które jednak miały miejsce raz lub niewielką liczbę razy, oraz takie zdarzenia, których nie da się opisać za pomocą linijki, kalkulatora i mikroskopu. Takie zdarzenia mogą mieć kluczowe znaczenie dla rozwoju środowisk innowacyjnych lub dla powstawania pojedynczych innowacji, czego przykładami mogą być decyzja o przesunięciu części ważnych strategicznie dla Stanów Zjednoczonych badań na Uniwersytet Stanforda z punktu widzenia rozwoju Doliny Krzemowej czy studencka przyjaźń Williama Hewletta i Davida Packarda dla rozwoju przemysłu komputerowego. Z drugiej strony, generalizacja informacji zdobywanych w toku badań jakościowych jest trudna, a często niemożliwa. Niemożność generalizacji uniemożliwia porównania z innymi regionami oraz pomiędzy poszczególnymi latami, więc uniemożliwia lub utrudnia analizę trendów. Ta trudność sprawia, że wykorzystanie wyników badań jakościowych w projektowaniu narzędzi polityki regionalnej jest okazjonalne i często mało efektywne. Trudno jest również wykorzystywać je w polityce informacyjnej, szczególnie zewnętrznej, gdyż nie dają one punktu odniesienia. Są w nauce przykłady badań jakościowych, które zaprzeczają tym poglądom wieloletnie, powtarzane, szeroko zakrojone, zawierające w sobie element badań porównawczych. Tego rodzaju badań nie da się jednak zaprojektować na potrzeby corocznej sprawozdawczości regionalnej kreowanej na potrzeby monitoringu. Niewątpliwie powinny być one jednak elementem badań ewaluacyjnych. Innowacyjność umyka prostym miarom ilościowym. Dlatego też SMS RIS MAZOVIA łączy w sobie techniki badań jakościowych i ilościowych, będąc praktycznym odzwierciedleniem kompleksowego podejścia do badań innowacyjności Mazowsza. Integrująca rola SMS RIS MAZOVIA System SMS RIS MAZOVIA integruje jakościowe i ilościowe techniki badań społecznych, co pozwala na wielowymiarowy opis środowiska innowacyjnego Mazowsza TECHNIKI I NARZĘDZIA BADAWCZE SMS RIS MAZOVIA integruje w sobie elementy ilościowego i jakościowego podejścia do badań innowacyjności. Jako internetowy system zbierania, gromadzenia i przetwarzania danych pozwala na zastosowanie następujących technik badawczych: analizy wskaźnikowej (metoda statystyczna ilościowa) w systemie monitorowania RIS MAZOVIA gromadzony jest zestaw wskaźników pochodzących ze statystyki publicznej. System nie jest jednak jedynie bazą, do której te wybrane wskaźniki są wpisywane, ale zawiera wybrany dla Mazowsza system syntetyzowania wskaźników, a następnie odnoszenia ich do wartości z innych regionów w Europie i w Polsce, umożliwia porównywanie pomiędzy wybranymi latami syntetycznych miar innowacyjności. Długoletnie funkcjonowanie bazy umożliwi również generowanie trendów i planowanie przyszłych zdarzeń. Co więcej, do bazy nie trafiają jedynie wskaźniki ze statystyki publicznej, ale również wskaźniki działań stworzone specjalnie dla województwa mazowieckiego i dostarczane przez organizacje uczestniczące w systemie monitorowania; wywiadu (metoda sondażowa ilościowa) w systemie dostępny jest moduł badawczy, za pomocą którego można przeprowadzać na Mazowszu badania sondażowe techniką 58

59 CAWI. Badania te mogą być w miarę dowolnie kreowane przez samorząd regionalny. Ich uczestnikami mogą być organizacje zlokalizowane w regionie, a nawet poszczególni mieszkańcy. Efekty wdrożenia tej metody mogą być wykorzystywane z dowolną częstotliwością. Wywiady mogą być prowadzone według ustalonych harmonogramów rocznych lub wieloletnich, mogą więc być elementem monitorowania i ewaluacji strategii. Przy ograniczonej liczbie odbiorców i większej liczbie pytań otwartych mogą nabierać charakteru badania jakościowego, w którym drogą przekazania komunikatu jest internet. Takie wykorzystanie tego narzędzia wymaga jednak nawiązania stabilnych kanałów komunikacji z organizacjami partnerskimi; analizy treści (metoda jakościowa) organizacje monitorujące RIS na Mazowszu umieszczają komentarze do wprowadzanych przez siebie danych ilościowych (komentarze działań) oraz komentarze do efektów monitorowania celów operacyjnych, podejmowanego z innymi organizacjami regionu (komentarze podsumowań celów). Komentarze są analizowane przez Administratora systemu i stanowią bardzo ważną wartość dodaną przy tworzeniu dokumentów monitoringowych. W ten sposób gromadzone są informacje o najważniejszych wydarzeniach w regionie oraz opinie na temat najistotniejszych zmian, jakie w ostatnim czasie obejmowały potencjał innowacyjny regionu; analizy sieci w systemie zbierane są informacje o współpracy pomiędzy poszczególnymi organizacjami biorącymi udział w działaniach innowacyjnych. Informacja ta daje możliwość zastosowania narzędzi ilościowej analizy sieci powiązań. Daje też podstawy do przedsięwzięcia pogłębionej jakościowej analizy sieci. Pozwala to na opisanie struktury powiązań pomiędzy organizacjami uczestniczącymi w systemie, co z kolei pozwala na udoskonalanie metod zarządzania tymi relacjami oraz określenie obszarów interwencji na rzecz intensyfikacji współpracy pomiędzy organizacjami zlokalizowanymi w regionie; analizy przestrzennej elementem opisu innowacyjności na Mazowszu są mapy. Mapy generowanie są w rożnych formach na podstawie danych gromadzonych w bazie. Zakres tematyczny map zależy od Administratora. Może on tworzyć mapy na podstawie gromadzonych wskaźników statystycznych, wskaźników działań, a także wyników przeprowadzanych badań sondażowych. Dzięki temu możliwe jest uchwycenie zróżnicowań wewnątrzregionalnych zjawisk związanych z innowacyjnością oraz tworzenie dokumentów opisujących potencjał innowacyjny wybranych części regionu. Każda z zaprezentowanych technik badawczych zakłada wykorzystanie innego zestawu narzędzi badawczych (Tabela 24.). Stosowane łącznie stanowią zróżnicowany zbiór umożliwiający przygotowanie wysokiej jakości dokumentów, ale efekty ich wykorzystywania zależą od sprawności posługujących się nimi osób. Tabela 24. Techniki i narzędzia badawcze stosowane do monitorowania innowacyjności na Mazowszu Technika badawcza Narzędzia badawcze Opis analiza wskaźnikowa programy komputerowe dla analizy statystycznej arkusze kalkulacyjne Analiza danych zgromadzonych w bazie za pomocą obliczeń statystycznych z wykorzystaniem programów komputerowych. Przede wszystkim obliczanie średnich, normalizowanie zmiennych i tworzenie wskaźników syntetycznych. wykresy Szczegółowy opis wykorzystywania wykresów zawarto w Rozdziale 5. wywiad CAWI Wspomagany komputerowo wywiad przy pomocy strony WWW. Narzędzie do tworzenia 59

60 kwestionariuszy pytań i rozsyłania ich drogą elektroniczną do wybranych respondentów. Narzędzie to w SMS RIS MAZOVIA zawiera mechanizm automatycznego rozsyłania dowolnie dużej liczby kwestionariuszy. Posługiwanie się tą techniką wymaga jednak podstawowych umiejętności prowadzenia badań społecznych formułowania pytań, zasad dotyczących długości i szczegółowości kwestionariusza, unikania pytań o fakty, zasad podsumowywania wyników, posługiwania się rozbudowanymi bazami danych, rozumienia takich pojęć jak reprezentatywność próby czy metryczka oraz ograniczeń, jakie na badacza nakłada ta ilościowa metoda badań. Należy przede wszystkim unikać pokusy nadinterpretacji wyników. Wykresy Szczegółowy opis wykorzystywania wykresów znajduje się w Rozdziale 5. analiza treści analiza sieci analiza przestrzenna Źródło: opracowanie własne. analiza tekstu komentarzy umieszczanych w bazie SMS RIS MAZOVIA programy komputerowe do Social Network Analysys SNA algorytmy obliczeniowe wykorzystywane w analizie sieci mapy Analiza komentarzy umieszczanych w bazie pozwoli na uszczegółowienie wniosków płynących z analizy wskaźnikowej. Pozwoli również na zdobycie części wiedzy, jaką mają przedstawiciele różnych organizacji w regionie, o ile zechcą się oni tą wiedzą podzielić. Komentarze powinny zostać zestawione i porównane. Do analiz powinna zostać wykorzystana ta część opinii, która wydaje się podzielana przez zdecydowaną większość osób, oraz ta, która wydaje się wnosić najważniejsze informacje. Komentarze nie powinny być udostępniane innym osobom. Mogą być upubliczniane, ale tylko w formie zanonimizowanej (zestawienia). Technika analizy sieci wykorzystuje szereg narzędzi matematycznych, komputerowych, ale również narzędzi badań jakościowych. SMS RIS MAZOVIA dostarcza tylko podstawowej informacji na temat wspólnego udziału różnych organizacji w poszczególnych działaniach podejmowanych w regionie (które organizacje ze sobą współpracowały, w ramach których działań). Dalsza analiza tych danych może być przeprowadzana z wykorzystaniem specjalnych programów komputerowych lub w sposób mniej zautomatyzowany z wykorzystaniem wzorów obliczeniowych, które pozwalają otrzymać odpowiedzi na pytania: o występowanie sieci, najważniejszych aktorach w sieci, najsilniejszych powiązaniach, rozkładzie sieci, itp. Szczegółowy opis tego narzędzia zawarto w Rozdziale 5. SMS RIS MAZOVIA sam w sobie nie zawiera narzędzi analitycznych poza narzędziem kreowania map i wykresów. Daje natomiast możliwość generowania plików w różnych formatach, które z łatwością mogą być następnie wykorzystywane w popularnych programach komputerowych. 60

61 4. PRODUKTY I PROCEDURY MONITORINGU INNOWACYJNOŚCI MAZOWSZA 4.1. PRODUKTY W ramach prac nad monitoringiem innowacyjności na Mazowszu będą powstawały dwa typy dokumentów Roczny raport z monitoringu Regionalnej Strategii Innowacyjności dla Mazowsza oraz Cząstkowy raport z monitoringu aktywności organizacji zaangażowanych we wdrażanie Regionalnej Strategii Innowacyjności dla Mazowsza. Raporty pełnić będą wobec siebie funkcję uzupełniającą raport roczny zawierać będzie informacje uporządkowane w czasie przygotowywania raportu cząstkowego. Roczny raport z monitoringu RIS będzie spełniał następujące funkcje: informacyjną dostarczanie informacji o stanie realizacji strategii; promocyjną będzie promował działalność władz samorządowych, jak również cały region; oceniającą politykę rozwoju Zarządu Województwa Mazowieckiego wskaże, w ramach których obszarów strategicznych interwencja jest niewystarczająca; oceniającą działalność poszczególnych organizacji zwłaszcza utrzymujących ścisłe kontakty z administracją regionalną. Cząstkowy raport z monitoringu aktywności jako element przygotowania raportu rocznego pełni te same funkcje, przy czym przypisana jest mu przede wszystkim rola informacyjna w zakresie dostarczania najbardziej aktualnych informacji, uniezależniając w ten sposób, przynajmniej częściowo, proces podejmowania decyzji od braków informacyjnych wynikających z terminów ukazywania się danych w statystyce publicznej. Jego rolą jest także upowszechnianie wyników badań podejmowanych przez Instytucję Zarządzającą RIS w ramach SMS RIS MAZOVIA STRUKTURA RAPORTU ROCZNEGO W podrozdziale dokładnie omówiona została jedynie struktura raportu rocznego. Nie opisano struktury raportu cząstkowego, gdyż w założeniu powinny być one podobne. Różnice mogą wynikać jedynie z opisu badań, które w danym roku zostały podjęte z wykorzystaniem modułu badawczego. Raport składać się będzie z następujących części: 1. Najważniejsze wydarzenia i działania w danym roku (wprowadzenie do Raportu). Na 3-6 stronach przedstawione zostanie krótkie zestawienie wydarzeń zewnętrznych i wewnętrznych oraz działań, które miały wpływ na realizację strategii. Jest to konieczne ze względu na fakt, że Raport za dany rok, z uwagi na dostępność danych, będzie opracowywany i udostępniany nawet z półtorarocznym przesunięciem czasowym. W zmieniających się okolicznościach przypomnienie ważnych faktów będzie z pewnością ułatwiało odbiorcy umieszczenie zapisów Raportu w odpowiednim kontekście, a przywołane działania wskażą priorytety rozwojowe władz województwa. 61

62 2. Analiza wskaźnikowa w tej części umieszczony jest wynik analizy wskaźnikowej przygotowanej w oparciu o dane ze statystyki publicznej gromadzone w systemie i odzwierciedlający sposób, w jaki te dane są gromadzone wskaźniki syntetyczne, wartości bezwzględne, wykresy, mapy. Analizy są w krótki sposób opisane do 10 stron. 3. Podsumowania w ramach celów strategii SMS RIS MAZOVIA pozwala dokonywać licznych zestawień dotyczących działań i celów operacyjnych w różnym ujęciu. W tej części Raportu mogą znaleźć się informacje na temat poniesionych wydatków na poszczególne cele, liczby przedsiębiorców, którzy skorzystali na realizacji Strategii, które działania podejmowane były we współpracy itd. Należy jednak podkreślić, że tym bardziej wartościowe są podsumowania, im pełniejszą informację wprowadzają do SMSa osoby wypełniające poszczególne ekrany. 4. Realizacja celów strategii w danym roku SMS RIS MAZOVIA pozwala przekazać syntetyczną wiedzę na temat wszystkich działań, które organizacje zaangażowane w monitoring uznają za część realizacji RIS. W tej części Raportu w sposób syntetyczny prezentowane są cele operacyjne na około dwóch stronach tekstu. Przygotowanie tej części wymaga utrzymania dobrej współpracy nie tylko między organizacjami zaangażowanymi w przygotowanie Raportu, lecz także z organizacjami zewnętrznymi, czyli tymi, które przyczyniają się do realizacji strategii. 5. Wnioski w tej części prezentowane są wnioski dotyczące realizacji strategii w danym roku. Przyjęto, że wnioski opierają się na analizie dotychczasowych wyników, zawierają sugestie Mazowieckiej Rady Innowacyjności, ale przede wszystkim uwzględniając rok poprzedni i bieżący dają wskazówki dla przyszłych działań w ramach RIS. Ważnym narzędziem zbierania i rozpowszechniania informacji o poziomie innowacyjności województwa są Załączniki do Raportu. Są one dodawane do Raportu w miarę pojawiających się potrzeb przede wszystkim są to Cząstkowe raporty, ale również wyniki innych podejmowanych badań i analiz. Stanowią one jednak odrębne tomy i funkcjonują jako niezależne dokumenty. Zakładamy, że potrzeba dokonywania szerokich opisów poszczególnych działań będzie powoli zanikała wraz z rozwojem świadomości o konieczności syntetycznej i rzeczowej prezentacji działań. Wymagają tego procesy decyzyjne RODZAJE WDRAŻANYCH PROCEDUR System monitorowania RIS na Mazowszu realizuje założenie o wdrożeniu dwóch procedur organizujących działania: procedury sprawozdawczej oraz procedury badawczej. Są one od siebie uzależnione i przyjęte nazwy mają charakter umowny, bowiem obie procedury mają w sobie element badawczy i element sprawozdawczy. Procedura badawcza odnosi się jednak przede wszystkim do dodatkowych funkcji realizowanych w SMS RIS MAZOVIA przez moduł badawczy PROCEDURA SPRAWOZDAWCZA Procedura sprawozdawcza zorganizowana jest wokół dwóch opisanych wyżej typów dokumentów. Roczny raport jak nazwa wskazuje przygotowywany jest raz do roku, natomiast Cząstkowy raport przygotowywany jest dwa razy do roku. Dla przygotowania tych produktów podejmowany jest szereg działań, które przedstawione są w formie liniowej (Tabela 25.), ale część z nich podejmowana jest równolegle, co szczegółowo wyjaśnia harmonogram (Rysunek 6.). 62

63 Tabela 25. Działania podejmowane w ramach procedury sprawozdawczej SMS RIS MAZOVIA L.p. Nazwa działania Opis działania I. Bieżące udostępnienie modułu podstawowego SMS RIS MAZOVIA Dzięki temu organizacje monitorujące mają możliwość wpisywania na bieżąco informacji o podejmowanych działaniach innowacyjnych. Udostępnienie modułu wiąże się z dbałością o każdorazowe otwarcie możliwości wpisywania danych za rok aktualnie monitorowany. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. Przeprowadzenie badania typu CAWI z instytucjami otoczenia biznesu oraz z przedsiębiorstwami Podjęcie decyzji o zamknięciu półrocza Przygotowanie Cząstkowego raportu z monitoringu aktywności organizacji zaangażowanych we wdrażanie Regionalnej Strategii Innowacyjności dla Mazowsza Opinia Mazowieckiej Rady Innowacyjności na temat Cząstkowego raportu z monitoringu Opinia Zarządu na temat Cząstkowego raportu z monitoringu Redakcja końcowa Cząstkowego raportu z monitoringu Upowszechnienie Cząstkowego raportu z monitoringu Uzupełnianie bazy danymi ze statystyki publicznej X. Podjęcie decyzji o zamknięciu roku XI. Uzupełnienie bazy komentarzami organizacji monitorujących Działania związane z Cząstkowym raportem... Raz w roku, w pierwszej połowie roku, samorząd regionalny przeprowadza badanie sondażowe z instytucjami otoczenia biznesu podejmującymi działalność innowacyjną oraz innowacyjnymi przedsiębiorstwami. Decyzja ta związana jest z poinformowaniem organizacji monitorujących, że od konkretnego dnia zmiana danych w systemie nie będzie możliwa, i z uporządkowaniem informacji w bazie. Uporządkowaniu podlegają przede wszystkim lista działań, lista wskaźników działań i komentarze do działań zamieszczane przez organizacje monitorujące. Raport powstaje na podstawie listy działań, wskaźników działań i komentarzy zamieszczonych w systemie oraz (raz w roku) na podstawie wyników badania przeprowadzanego wśród organizacji otoczenia biznesu i przedsiębiorców. Za jego przygotowanie odpowiada Instytucja Zarządzająca RIS. Efektem debaty Rady nad Raportem powinno być sformułowanie rekomendacji dla Zarządu w zakresie polityki innowacyjnej oraz w zakresie samego systemu monitorowania. W tym etapie wymagane jest zaangażowanie Zarządu, który powinien dokonać ostatecznego wyboru wydarzeń i działań prezentowanych w Raporcie oraz zaproponować końcową wersję omawianych części Raportu. Instytucja Zarządzająca RIS podejmuje działania na rzecz nadania raportowi formy, która pozwoli na jego upublicznienie. Działanie to związane jest z umieszczeniem Raportu na stronach internetowych SMS RIS MAZOVIA oraz z ewentualnymi innymi działaniami promocyjnymi, co do których decyzje podejmuje Instytucja Zarządzająca RIS. Działania związane z Rocznym raportem... Zadaniem Administratora jest uzupełnianie bazy wybranymi danymi ze statystyki publicznej. Wymaga to monitorowania tego źródła i reagowania w momencie, gdy pojawią się dane. Ten element procedury wymaga również uporządkowania danych i podstawowych analiz, które zapewnią w systemie informacje na temat wskaźników syntetycznych oraz wskaźników celów strategicznych i celów operacyjnych. Decyzja ta związana jest z uporządkowaniem informacji w bazie i udostępnieniem ich organizacjom monitorującym. Uporządkowaniu podlegają lista wskaźników kontekstowych, lista wskaźników celów oraz pozostałych informacji zebranych w danym roku w systemie. Gdy dane z całego roku są uporządkowane i podsumowane, Administrator wysyła prośbę do organizacji monitorujących o komentarz do podsumowań celów dostępnych w systemie. Organizacje wzajemnie mogą zapoznawać się z wpisywanymi komentarzami. 63

64 XII. XIII. XIV. XV. XVI. Przygotowanie Rocznego raportu z monitoringu Regionalnej Strategii Innowacyjności Opinia Mazowieckiej rady Innowacyjności na temat Rocznego raportu z monitoringu RIS Opinia Zarządu na temat Rocznego raportu z monitoringu RIS Redakcja końcowa Rocznego raportu z monitoringu RIS Upowszechnienie Rocznego raportu z monitoringu RIS Źródło: opracowanie własne. Raport powstaje na podstawie informacji zebranych w danym roku w systemie. Za jego przygotowanie odpowiada Instytucja Zarządzająca RIS. Efektem debaty rady nad raportem powinno być sformułowanie rekomendacji dla Zarządu w zakresie polityki innowacyjnej oraz w zakresie samego systemu monitorowania. W tym etapie wymagane jest zaangażowanie Zarządu, który powinien dokonać ostatecznego wyboru zarówno wydarzeń i działań prezentowanych w Raporcie oraz zaproponować końcową wersję omawianych części Raportu. Instytucja Zarządzająca RIS podejmuje ostateczne działania na rzecz nadania raportowi formy, która pozwoli na jego upublicznienie. Działanie to związane jest z umieszczeniem Raportu na stronach internetowych SMS RIS MAZOVIA oraz z ewentualnymi innymi działaniami promocyjnymi, co do których decyzje podejmuje Instytucja Zarządzająca RIS MAZOVIA. Jednym z kluczowych problemów monitorowania zjawisk społeczno-gospodarczych w Polsce, z którym muszą zmierzyć się organizacje samorządu regionalnego, jest opóźnienie w udostępnianiu danych statystycznych wynoszące od kilku do kilkunastu miesięcy w stosunku do zakończenia roku, którego dotyczą dane. Dla przykładu dane za rok 2013 dostępne są w GUS na jesieni roku Sprawia to, że raporty monitoringowe często są opóźnione nawet o półtora roku w stosunku do roku monitorowanego. Dlatego w SMS RIS MAZOVIA przewidziano również Cząstkowe raporty przygotowywane co pół roku, na bazie informacji niezależnych od statystyki publicznej. Następnie raporty te są wykorzystywane, jako punkt odniesienia dla sformułowania treści raportów rocznych. W związku z powyższym praca nad raportem rocznym polega na połączeniu informacji z raportów cząstkowych, informacji ze statystki publicznej oraz komentarzy do podsumowań celów umieszczanych w systemie przez organizacje monitorujące PROCEDURA BADAWCZA W system monitorowania RIS na Mazowszu wpisano doroczne badanie przedsiębiorców i organizacji otoczenia biznesu przeprowadzane z wykorzystaniem techniki CAWI. W związku z powyższym do respondentów wysyłana jest informacja o kwestionariuszu udostępnianym w portalu internetowym, z prośbą o odpowiedź na kilka pytań istotnych z punktu widzenia działalności innowacyjnej. Samorząd podejmuje działania na rzecz stabilności tego działania w ramach jednej procedury (Tabela 26.) oraz w miarę możliwości tych samych pytań zadawanych respondentom. Tabela 26. Działania podejmowane w ramach procedury badawczej SMS RIS MAZOVIA L.p. Nazwa działania Opis działania I. II. III. Skonstruowanie kwestionariusza pytań w systemie internetowym Przeprowadzenie badania pilotażowego Skonstruowanie listy adresów mailowych respondentów To działanie jest najbardziej pracochłonne, każde badanie wymaga bowiem namysłu nad przydatnością poszczególnych części kwestionariusza. To działanie jest podejmowane w przypadku, gdy dany kwestionariusz pytań wykorzystywany jest po raz pierwszy lub gdy został istotnie zmieniony. Skonstruowanie listy mailingowej IOB na Mazowszu nie powinno przysparzać kłopotów samorządowi województwa, w przypadku przedsiębiorców można rozważyć skorzystanie z komercyjnych 64

65 IV. Wysłanie do respondentów informacji z prośbą o odpowiedź na pytania źródeł tego rodzaju informacji. Tego rodzaju informacja powinna zawierać: cel przeprowadzania badania, sposób przeprowadzenia badania oraz efekt (korzyść), jakiego respondenci mogą oczekiwać, jeśli wezmą udział w badaniu. Istotne jest, aby w informacji podkreślić terminy i hasła ważne dla badania. V. Nadzorowanie badania Przez cały czas spływania odpowiedzi respondenci mają możliwość kontaktu z przedstawicielem organizacji przeprowadzającej badanie, pracownikiem merytorycznym zdolnym do odpowiedzi na zadawane pytania. Co więcej, nadzorowi podlegają: dostępność kwestionariusza, uwarunkowania techniczne i inne, w tym trudności, które mogą pojawić się w trakcie badania. VI. VII. VIII. X. Wysłanie ponownej informacji z prośbą o odpowiedź na pytania Rozważenie decyzji o monicie telefonicznym i wykonanie monitu Analiza odpowiedzi Przygotowanie wniosków z badania jako element pracy nad Cząstkowym raportem z monitoringu aktywności organizacji zaangażowanych we wdrażanie Regionalnej Strategii Innowacyjności dla Mazowsza Zwyczajowo, po pewnym czasie trwania badania respondentów ponownie prosi się o rozważenie wzięcia udziału w badaniu. Przyjęte jest, że tego rodzaju informacja nie jest wysyłana do organizacji, które już odpowiedziały na pytania zawarte w kwestionariuszu. Badania z przedsiębiorcami są szczególnie trudne. Utrudnia je m.in. elektroniczna forma przeprowadzania badania, która jest szczególnie wymagająca, gdy pod uwagę brana jest skłonność do odpowiedzi. Szczególnie w pierwszych latach podejmowanych działań każdorazowo rozważana jest użyteczność wykonania monitu telefonicznego. Za pomocą narzędzi analizy statystycznej i wizualizacji danych badania są podsumowywane. Następnie przeprowadzana jest ich analiza w odniesieniu do wiedzy na temat potencjału województwa, zmian tego potencjału w czasie oraz zewnętrznych trendów w rozwoju innowacyjności. Ostateczna forma jest nadawana analizie w toku prac nad Cząstkowym raportem zgodnie z procedurą sprawozdawczą. IX. Rozesłanie Cząstkowego raportu do organizacji, które wzięły udział w badaniu, jako element upowszechniania raportu Źródło: opracowanie własne. Rozsyłanie drogą elektroniczną raportu wśród respondentów jest elementem działań na rzecz jego upowszechniania w ramach procedury sprawozdawczej HARMONOGRAM Harmonogram przedstawia tylko działania podejmowane w ramach procedury sprawozdawczej, nie odnosi się do procedury badawczej oraz do działań analitycznych i badawczych, które Instytucja Zarządzająca RIS zdecyduje się podjąć dodatkowo. Graficzna prezentacja harmonogramu odnosi się do numeracji rzymskiej umieszczonej w tabeli opisującej procedurę sprawozdawczą. Najbardziej problematyczne jest jednoznaczne wyznaczenie punktu w roku, w którym podejmowana jest decyzja o zamknięciu roku (rozumianego jako okres sprawozdawczy), gdyż jest to decyzja uzależniona od dostępności danych statystycznych. Jednak, bez względu na ewentualne braki danych powinna być ona podjęta najpóźniej w listopadzie roku następującego po roku opisywanym, co daje szansę na opracowanie raportu nie później niż półtora roku po 65

66 zakończeniu roku sprawozdawczego. Te problemy nie dotyczą raportów cząstkowych, które przygotowywane są bezpośrednio po zakończeniu okresu sprawozdawczego. Niemniej oznacza to, że dla przykładu w maju roku 2016 podejmowana jest promocja raportu rocznego z roku 2014 oraz półrocznego za drugą połowę roku 2015 (który powinien zawierać streszczenie informacji od początku roku). Natomiast pod koniec roku 2016 upowszechniania jest informacja dotycząca raportu cząstkowego opisującego wydarzenia z pierwszej połowy roku, w tym wyniki badania CAWI. W harmonogramie pokrywają się miesiące, w których podejmowane są działania upowszechniające informacje zawarte w raportach, umożliwia to łączenie działań i obniżanie kosztów promocji. 66

67 Rysunek 6. Harmonogram działań monitoringowych w ramach SMS RIS Rok kalendarzowy II. Badanie CAWI III. Podjęcie decyzji o zamknięciu półrocza IV., V., VI., VII. Przygotowanie Cząstkowego raportu, Opinia MRI, Zarządu i redakcja końcowa IV., V., VI., VII. Przygotowanie Cząstkowego raportu, Opinia MRI, Zarządu i redakcja końcowa VIII. Upowszechnienie Cząstkowego raportu Uzupełnianie bazy danymi ze statystyki publicznej VIII. Upowszechnienie Cząstkowego raportu X. Podjęcie decyzji o zamknięciu roku XII., XIII, XIV., XV, Przygotowanie Rocznego raportu, Opinia MRI, Zarządu i redakcja końcowa XVI. Upowszechnienie Rocznego raportu I. Bieżące udostępnienie modułu podstawowego SMS RIS MAZOVIA

68 5. BUDOWANIE PARTNERSTW NA RZECZ PODNOSZENIA POZIOMU INNOWACYJNOŚCI NA MAZOWSZU ZASADY WSPÓŁPRACY Partnerstwa wieloorganizacyjne (PWO) struktury, w ramach których samorządy lokalne i regionalne współpracują z innymi organizacjami na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego jakiegoś terytorium to partnerstwa, których skuteczność działania zależy od skomplikowanych zależności, gry interesów, rozumienia wspólnych celów oraz entuzjazmu poszczególnych osób zatrudnionych w tych organizacjach. W teorii współpracy istnieje pogląd mówiący o tym, że cechami idealnej współpracy są osąd, entuzjazm i inicjatywa 61, gdzie osąd odnosi się do oceny efektów współpracy, a entuzjazm i inicjatywa do cech osób reprezentujących organizacje biorące udział we współpracy. Są to cechy trudno mierzalne, których wystąpienie w relacjach uzależnione jest od szeregu czynników kontekstowych, takich jak kultura czy zaufanie oraz cech osobowych jednostek. Dlatego trudno jest planować długofalowe efekty współpracy, trudno jest również nadawać jej formy organizacyjne. Z drugiej strony bez długofalowej perspektywy współpraca nie jest możliwa, gdyż zgodnie z teorią ekonomii tylko oczekiwanie długofalowej korzyści powstrzymuje poszczególne organizacje przed oszukiwaniem, czyli przed chęcią maksymalnego wykorzystania sytuacji bez względu na oczekiwania innych organizacji. Cechy idealnej współpracy wg A. Hindmoor: osąd, entuzjazm i inicjatywa (Hindmoor 1998). W literaturze wypracowano różnorakie katalogi zasad współpracy, które mają ułatwiać budowę partnerstw wieloorganizacyjnych. Wypracowano je na podstawie przykładów skutecznego współdziałania w różnych uwarunkowaniach kulturowych i instytucjonalnych. Poniżej przedstawiono zasady oraz interpretację tych zasad, które uznano za najbardziej użyteczne dla budowy partnerstwa wokół SMS RIS MAZOVIA: 1. Jasno zdefiniowane granice Urząd Marszałkowski powinien określić organizacje, które biorą udział w systemie monitorowania oraz zasadę funkcjonowania i granice systemu. Przekaz powinien być uzupełniony o opis ról przypisanych 60 Rozdział powstał na podstawie wyników badań naukowych opisanych w następujących źródłach: Wallis, J., Dollery B., 2010, Alternatywne mechanizmy rządzenia na szczeblu samorządów lokalnych z perspektywy nowej ekonomii instytucjonalnej, Zarządzanie Publiczne, nr. 1, s Cox, M., Arnold, G. i Villamayor T., S., 2010, A review of design principles for community-based natural resource management, Ecology and Society 15(4) i Ostrom, E., 1999, Die Verfassung der Allmende: Jenseits von Staat und Markt, Tübingen: Mohr Siebeck, na podstawie: Kadłubowski, J., 2013, Cechy organizacji wspierającej współpracę w ramach zarządzania dobrami wspólnymi. Przykład parków regionalnych w Brandenburgii i Berlinie (Regionalparks in Brandenburg und Berlin), praca magisterska w opracowaniu, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. 61 Hindmoor, A., 1998, The importance of being trusted: transaction costs and policy network theory. Public administration, 76(1),

69 poszczególnym organizacjom, oraz korzyści z systemu dla organizacji i dla regionu, czyli opis celu, dla którego ponoszony jest wysiłek współpracy, 2. Zgodność reguł każda organizacja oczekuje, że wysiłek, jaki włoży we współpracę, zostanie jej z naddatkiem zrekompensowany przez osiągnięte korzyści. Urząd, jako organizator i lider partnerstwa powinien zadbać o takie funkcjonowanie systemu, które zrekompensuje organizacjom monitorującym wysiłek wkładany w uczestnictwo w systemie. Dla zaistnienia tej zasady w przypadku systemu monitorowania najważniejsza jest polityka informacyjna, która pozwoli na wyjaśnienie wagi przekazywania, gromadzenia i analizowania informacji. Ważne jest również poczucie pewnej stabilności budowanego systemu, które pozwoli na włączenie go w codzienność funkcjonowania poszczególnych organizacji na Mazowszu. 3. Zgodność lokalnych warunków system powinien być dostosowany do zasobów i potrzeb informacyjnych charakterystycznych dla organizacji zlokalizowanych na Mazowszu. Nie może być to system skopiowany z innego regionu czy kraju, ale dopasowany do specyfiki regionalnego systemu innowacyjności Mazowsza. Jest to zadanie wymagające budowy dwukierunkowego przepływu informacji pomiędzy administracją, przedsiębiorcami i organizacjami otoczenia. 4. Współudział w formułowaniu reguł skuteczna polityka informacyjna i dwukierunkowy, aktywny przepływ informacji dają podstawy dla realizacji zasady współdecydowania na temat zakresu i sposobu wykorzystywania gromadzonych zasobów informacyjnych, liczby i rodzaju organizacji uczestniczących w systemie oraz na temat innych najważniejszych dla trwania systemu zagadnień. Realizacja tej zasady daje szansę na uniknięcie często pojawiającego się w stosunku do administracji zarzutu o narzucanie woli i wykorzystywanie udziału innych organizacji w różnych inicjatywach do realizacji wąsko pojętych interesów administracji. 5. Kontrola w działanie systemu wpisana jest kontrola. Dotyczy ona przede wszystkim realizacji pozostałych zasad, w tym głównie zgodności reguł, aby każda organizacja otrzymywała ze współpracy tyle, ile w nią angażuje. Do zadań Urzędu należy również kontrola samego systemu, aby zawsze działał sprawnie i realizował przypisane mu funkcje. 6. Stopniowanie sankcji i sposoby rozwiązywania konfliktów ta zasada jest istotnie powiązana z poprzednią. Uczestnicy systemu powinni znać konsekwencje łamania reguł związanych z funkcjonowaniem systemu oraz sposoby rozwiązywania konfliktów. W SMS RIS MAZOVIA wpisano możliwość dzielenia się opiniami na temat działań związanych z polityką innowacyjną podejmowanych w regionie a Administratorowi systemu przypisano rolę bieżącego łagodzenia konfliktów powstałych wokół systemu monitorowania, niemniej system wydaje się nie generować pola do istotnych konfliktów. 7. Powiązanie współpracy z innymi poziomami zarządzania i instytucjami SMS RIS MAZOVIA jest częścią regionalnej polityki rozwojowej województwa. Wiedza wypracowana na jego podstawie może stać się elementem procesu podejmowania najważniejszych decyzji samorządu regionalnego. Organizacje zaangażowane w ten system mogą czuć się włączone w procesy decyzyjne przy prawidłowym zarządzaniu informacją. 69

70 5.2. MECHANIZMY WSPÓŁPRACY W teorii opisywane są dwa rodzaje partnerstw wieloorganizacyjnych partnerstwa oparte na interesach (1) i partnerstwa oparte na nadziei (2) 62. Zgodnie ze znaczeniem zawartym w nazwach tych rodzajów, takie partnerstwa zależą głównie od wspólnych interesów rozumianych, jako dążenie do wspólnego celu poprzez efektywne wykorzystanie zasobów pozostających w dyspozycji poszczególnych organizacji (1), lub zależą głównie od motywacji, emocji i oczekiwań osób reprezentujących poszczególne organizacje uczestniczące w partnerstwach (2). Wydaje się, że mechanizmy działania PWO zbudowanego wokół SMS RIS MAZOVIA mogą zawierać oba te podejścia, szczególnie, że oba oparte są na założeniu, że współpraca wzmacniania jest w toku rozwoju partnerstwa przez stałą korzyść osiąganą przez uczestników przedsmak efektu końcowego, uszczknięcie korzyści. W partnerstwie dotyczącym monitorowania poziomu innowacyjności mechanizmem zapewniającym taki efekt jest mechanizm uczenia się. Jest to tym samym najważniejszy mechanizm kreujący współpracę. W tego rodzaju systemie ma on dwa wymiary: zdobywania wiedzy na temat efektów współpracy oraz zdobywania wiedzy o regionie, a w szczególności o zmianach związanych z innowacyjnością regionu, o tym, co robią poszczególne organizacje i jakie są tego efekty. Uczenie się Proces uczenia się, w tym przypadku związany ze zrozumieniem znaczenia efektów współpracy dla rozwoju organizacji, jest najważniejszym mechanizmem podtrzymującym współpracę. Na proces uczenia się wpływa sposób przekazywania informacji w ramach samego systemu, który ułożony w SMS RIS MAZOVIA ma zapewniać efektywność i skuteczność, ale również szereg czynników kontekstowych poczynając od uwarunkowań kulturowych i instytucjonalnych, a kończąc na personalnych zdolnościach do przyswajania informacji. W przypadku SMS RIS MAZOVIA warto zwrócić uwagę przede wszystkim na umiejętności poszczególnych osób w posługiwaniu się informacją elektroniczną. Wiadomo, że te umiejętności zależą od doświadczenia, ale również od wieku czy zawodu wykonywanego przez daną osobę. W efektywne funkcjonowanie SMS RIS MAZOVIA powinien być wpisany mechanizm podnoszenia kompetencji cyfrowych pracowników zaangażowanych w jego obsługę. Przy planowaniu tego systemu należy również wziąć pod uwagę niestabilność zatrudnienia w różnych rodzajach organizacji, która powinna przekładać się na zaprojektowanie mechanizmów rozpowszechniania wiedzy o SMS RIS MAZOVIA wewnątrz poszczególnych organizacji. Zewnętrzne uwarunkowania kulturowe i instytucjonalne na Mazowszu nie sprzyjają budowaniu kompetencji współpracy Mazowsze jest regionem niskiego kapitału społecznego i niskiego poziomu zaufania 63. Może to wpływać na stabilność SMS RIS MAZOVIA. Wydaje się, że przezwyciężeniu tych ograniczeń może służyć stopniowy przemyślany rozwój systemu oraz aktywność samorządu regionalnego w procesie budowy konsensusu wokół działania systemu oraz w promowaniu pozytywnych efektów jego funkcjonowania dla jego członków i dla całego regionu. 62 Wallis, J., B. Dollery (2010). op. cit. 63 Dziemianowicz, W., Kowalski M., Szmigiel-Rawska K., Świątek D. red., 2012, Społeczne, polityczne i ekonomiczne stymulanty i destymulanty rozwoju Mazowsza, Trendy rozwojowe Mazowsza, nr 6. 70