Determinanty efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich w procesie umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw

Transkrypt

1 Dipl.-Kfm. Piotr Trąpczyński, M.Sc. Determinanty efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich w procesie umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw Determinants of foreign direct investment performance in the internationalisation process of Polish companies Streszczenie rozprawy doktorskiej Promotor: Prof. dr hab. Marian Gorynia Promotor pomocniczy: dr Maciej Pietrzykowski Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej Poznań 2014

2 1. Uzasadnienie wyboru tematu Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej i szybki postęp naukowo-techniczny zmieniły uwarunkowania działalności przedsiębiorstw, zwiększając presję na nieustanne podnoszenie międzynarodowej konkurencyjności. Ekspansja zagraniczna stanowi jedną ze strategii wzrostu przedsiębiorstwa, której najbardziej zaawansowaną, a zarazem ryzykowną formą są zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB). Zagraniczne inwestycje bezpośrednie, ich motywy, wybór formy wejścia i lokalizacji, jak również konsekwencje stanowią jeden z głównych obszarów zainteresowania teorii i badań empirycznych z zakresu biznesu międzynarodowego [Canabal i White 2008; Werner 2002]. Zagadnienia te mają szczególne znaczenie z uwagi na ich długookresowe konsekwencje dla konkurencyjności przedsiębiorstw prowadzących działalność międzynarodową [Brouthers 2002]. I tak, według Penga [2004] fundamentalnym celem poznawczym badań w biznesie międzynarodowym powinny być źródła międzynarodowego sukcesu i porażki przedsiębiorstw. Dążenia te wyrażają się w licznych badaniach nad wpływem stopnia umiędzynarodowienia na wyniki przedsiębiorstw. W istocie, nauki ekonomiczne jako takie zajmują się alokacją rzadkich zasobów pomiędzy alternatywne zastosowania, wiążąc się nieodłącznie z kwestią efektywności [Robbins 2007]. Dziesięciolecia badań nad determinantami wyboru formy zagranicznych inwestycji [Morschett, Schramm-Klein i Swoboda 2010], ich efektywności [Gao i in. 2008], jak również szerzej pojętego wpływu umiędzynarodowienia na wyniki przedsiębiorstw [Li 2007] pozwoliły na rozwój istotnego dorobku, pozostając jednak niespójnymi w swoich wypowiedziach. W istniejącej literaturze, zarówno polskiej, jak i zagranicznej, można przy tym stwierdzić brak kompleksowego przeglądu i oceny prac poświęconych uwarunkowaniom wyników zagranicznych filii. Kolejnym wyzwaniem dla teorii i badań biznesu międzynarodowego stał się wzrost ekspansji przedsiębiorstw z krajów rozwijających się i transformacyjnych [Luo & Tung, 2007; Mathews 2006; Yamakawa, Peng i Deeds 2008]. Ich zachowania w procesie internacjonalizacji postawiły pytanie o zdolność tradycyjnych teorii biznesu międzynarodowego, sformułowanych w kontekście gospodarek rozwiniętych, do wyjaśniania motywów podejmowania inwestycji, przewag zasobowych, wyboru lokalizacji, form wejścia i roli ekspansji zagranicznej w budowaniu konkurencyjności [Hennart 2012; Jormanainen i Koveshnikov 2012]. Podczas gdy ZIB wychodzące z krajów rozwijających stanowiły przedmiot badań już w latach 80-tych [Svetličič 2004], ZIB dokonywane przez kraje transformacyjne Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) pojawiły się stosunkowo niedawno [Zimny 2011]. Fakt ten odzwierciedla ograniczona liczba badań poświęconych ZIB z krajów 1

3 EŚW w stosunku do krajów rozwijających się, zwłaszcza krajów azjatyckich [Marinov i Marinova 2012]. Przedmiotem zainteresowania prac empirycznych skupiających się na EŚW były w szczególności motywy i formy ZIB napływających do krajów tego regionu [Gorynia, Nowak i Wolniak 2005; Meyer i Peng 2005; Bevan, Estrin i Meyer 2004]. Polskie ZIB wychodzące zostały zbadane na poziomie makroekonomicznym z perspektywy paradygmatu IDP Dunninga [Gorynia, Nowak i Wolniak 2010; Gorynia i in. 2012; Rosati i Wiliński 2003] i korzyści lokalizacyjnych krajów docelowych [Obłój i Wąsowska 2012]. Badania na poziomie mikroekonomicznym wskazują na nadal ograniczoną rolę ZIB jako formy umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw [Gołębiowski i Witek- Hajduk 2007]. Opóźniona internacjonalizacja i koncentracja na dużym rynku krajowym, stawiają polskie firmy na potencjalnie niekorzystnej pozycji, wynikającej z ograniczeń w zakresie kapitału, nowoczesnych technologii, zdolności menedżerskich czy silnych marek. Mikroekonomiczne badania poświęcone motywom, formom i konsekwencjom kapitałowych form umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw znajdują się nadal we wczesnej fazie rozwoju. Podobnie, próby odniesienia ZIB do konkurencyjności przedsiębiorstw pozostają nieliczne, a większość badań w tym zakresie korzystała z metod sondażowych. Rzadziej posługiwano się modelami statystycznymi, pozwalającymi na kompleksową weryfikację hipotez dotyczących uwarunkowań efektywności dokonywanych ZIB [np. Gorynia i Trąpczyński 2014]. przy czym badania w tym kontekście wydają się istotne z kilku powodów. Przedsiębiorstwa z krajów EŚW z opóźnieniem podjęły ekspansję zagraniczną [Svetličič 2003], czego wyraz stanowi ich generalnie niższa międzynarodowa konkurencyjność [Hennart 2009]. Ponadto, kraje EŚW wykazują podobieństwa w uwarunkowaniach instytucjonalnych, związanych z transformacją ustrojową [Bevan, Estrin i Meyer 2004; Meyer i Peng 2005]. Specyfika instytucjonalna krajów pochodzenia i goszczących może mieć wpływ na wybór formy ZIB [Yiu & Makino 2002], lokalizacji [Dunning 2005] i wreszcie wyniki ZIB [Brouthers, Brouthers i Werner 2008]. Ponadto, mimo stwierdzonego w badaniach generalnie pozytywnego wpływu ZIB na pozycję konkurencyjną inwestorów, stopień realizacji oczekiwań inwestorów różnił się między krajami EŚW [Svetličič i Jaklič 2003]. Polskie przedsiębiorstwa odnotowały w większości tylko umiarkowany wzrost potencjału konkurencyjnego poprzez dokonanie ZIB [Szałucka 2008, 2010]. Stąd determinanty powodzenia zagranicznych inwestycji bezpośrednich po stronie charakterystyki inwestorów, motywów i strategii ekspansji, jak i uwarunkowań krajów goszczących, stanowią zagadnienie istotne z punktu widzenia polskich przedsiębiorstw, dopiero od niedawna realizujących ekspansję kapitałową. Problematyka ta niesie za sobą również implikacje dla kraju 2

4 pochodzenia inwestycji, gdyż odpływ ZIB może służyć realizacji strategicznych celów krajów i podnoszeniu ich konkurencyjności, o czym świadczą przykłady wielu gospodarek wschodzących [Dunning, Kim i Park 2008]. 2. Przedmiot pracy, obszar badawczy, problem badawczy W kontekście powyższych rozważań, praca doktorska wpisuje się w dwa nurty badawcze z zakresu biznesu międzynarodowego: uwarunkowań efektywności ZIB, a zarazem umiędzynarodowienia przedsiębiorstw z rynków wschodzących. Dokonany na potrzeby rozprawy przegląd badań nad efektywnością ZIB zwraca uwagę na niespójność wyników dotychczasowych badań empirycznych i aspekty, którym poświęcono relatywnie niewiele uwagi. W świetle istniejących badań nie można stwierdzić co do zasady wyższej efektywności określonych sposobów wejścia (greenfield/przejęcie) lub form własności (własne filie/joint ventures), gdyż zależność ta ma charakter sytuacyjny. Jednak i w przypadku zmiennych sytuacyjnych badania nie przyniosły jednoznacznych odpowiedzi. Dokładniejszej weryfikacji wymaga m.in. wpływ uprzedniego doświadczenia w podobnych kontekstach [Luo i Peng 1999; Carlsson, Nordegren i Sjoholm 2005] na powodzenie kapitałowej ekspansji. Ponadto, rola otoczenia w krajach goszczących o różnym poziomie rozwoju gospodarczego i instytucjonalnego na formy i wyniki kapitałowej ekspansji również przedstawia potencjał dla dalszych badań. Według badań, czynniki na poziomie krajów goszczących w równym stopniu wyjaśniają wyniki ZIB co czynniki na poziomie przedsiębiorstwa lub branży. Jednakże, biorąc pod uwagę, że różnice między krajami pochodzenia a goszczącymi nie tylko wpływają na koszty transakcyjne danej formy działalności zagranicznej [Demirbag, Tatoglu i Glaister 2007; Meyer 2001], ale również determinują zdolność do wykorzystania posiadanych zasobów [Brouthers, Brouthers i Werner 2008; Dunning 2005], zależności między określonymi przewagami przedsiębiorstw a kontekstem krajów goszczących stanowią interesujący wątek badawczy. Pomimo uwzględnienia we wcześniejszych modelach badawczych dużej ilości zmiennych, wiele badań zwracało uwagę na wybrane aspekty w izolacji, traktując pozostałe zmienne często wyłącznie jako zmienne kontrolne. Niewiele badań podejmuje analizę efektywności ZIB z perspektywy procesu umiędzynarodowienia, z jednoczesnym uwzględnieniem determinant zasobowych i ich roli w różnych kontekstach krajów goszczących. W krajach goszczących o niższym poziomie rozwoju instytucjonalnego i gospodarczego, w których przewagi "rynkowe" (związane z posiadanymi zasobami) mogą mieć mniejsze znaczenie [Meyer i Peng 2005], a większa jest zmienność wyników pomiędzy filiami zagranicznych przedsiębiorstw 3

5 [Makino, Isobe i Chan 2004], istotna staje się zdolność do efektywnego działania w kraju goszczącego wynikająca z faktu pochodzenia z kraju o podobnej charakterystyce [Cuervo- Cazurra i Genc 2008; Del Sol i Kogan 2007]. Po wtóre, istotna część objętych przeglądem badań empirycznych nie rozróżniało w sposób explicite wpływu badanych zmiennych na poszczególne wymiary efektywności [oprócz np. Demirbag, Tatoglu i Glaister 2007], co mogło prowadzić do uproszczonego obrazu "sukcesu" inwestycji. Ponadto, w zależności od motywów ekspansji, dana filia zagraniczna może sama w sobie odnotowywać słabsze wyniki finansowe lub rynkowe, jeśli celem jej działalności jest podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstwa macierzystego poprzez tańszą produkcję czy pozyskanie nowej wiedzy i umiejętności [Verbeke i Brugman 2009]. Stąd tym bardziej niedostateczne wydaje się w istniejącym dorobku badawczym uwzględnienie motywów zagranicznej ekspansji zarówno dla wyboru określonej lokalizacji [Verbeke, Li i Goerzen 2009], formy ZIB [Gorynia, Nowak i Wolniak 2005], jak i dla samych jej zamierzonych i zrealizowanych wyników [Li 2007]. I wreszcie, można zauważyć osobny rozwój badań poświęconych efektywności na poziomie zagranicznych filii, a także badań nad relacją pomiędzy stopniem umiędzynarodowienia a efektywnością przedsiębiorstwa międzynarodowego. Brakuje jednak badań poświęconych wpływowi ZIB na poszczególne wymiary efektywności przedsiębiorstwa macierzystego, jak również determinantom tej relacji. Podejmując próbę odniesienia się do stwierdzonych luk badawczych, rozprawa ma charakter interdyscyplinarny, obejmując teorie internacjonalizacji, teorie zagranicznych inwestycji bezpośrednich i teoretyczne podstawy konkurencyjności przedsiębiorstw. Celem kompleksowego zbadania wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich, za punkt wyjścia do stworzenia własnego schematu analitycznego posłużyło podejście eklektyczne Dunninga [1988, 2001]. Na poziomie przewag własnościowych, schemat czerpie przede wszystkim z procesowego modelu umiędzynarodowienia [Johanson i Vahlne 1990]. Po stronie przewag lokalizacji, schemat analityczny został uzupełniony o wypowiedzi teorii instytucjonalnej [North 1991; Scott 1995]. Tym samym, mimo iż rozprawa jest w znacznym stopniu zakorzeniona w naukach ekonomicznych, odniesionych do poziomu przedsiębiorstwa działającego w skali międzynarodowej, został uwzględniony wpływ zmiennych na poziomie makroekonomicznym, istotnych dla analizy ZIB. 4

6 3. Cele pracy i hipotezy badawcze Głównym celem rozprawy doktorskiej jest identyfikacja uwarunkowań efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich dokonywanych przez polskie przedsiębiorstwa z uwzględnieniem determinant zasobowych i zmiennych na poziomie krajów goszczących. Realizacji przyjętego głównego celu pracy mają służyć cele szczegółowe: 1. Identyfikacja teoretycznych determinant efektywności zagranicznych filii w procesie umiędzynarodowienia przedsiębiorstw (rozdziały 2 i 3.1); 2. Krytyczna ocena i konceptualizacja pojęcia efektywności zagranicznych filii (rozdział 3.2); 3. Kompleksowy przegląd i krytyczna ocena badań empirycznych poświęconych uwarunkowaniom efektywności zagranicznych filii (rozdział 3.3); 4. Usystematyzowanie i ocena dotychczasowego dorobku badań nad ZIB polskich przedsiębiorstw, z naciskiem na motywy i bariery dokonywania ZIB, charakterystykę przedsiębiorstw i geograficzne kierunki ekspansji (rozdział 4); 5. Pomiar wpływu zmiennych na poziomie przedsiębiorstwa, krajów goszczących i form ZIB na efektywność zagranicznej filii (rozdział 5); 6. Identyfikacja czynników determinujących wkład ZIB w efektywność przedsiębiorstwa macierzystego (rozdział 5). W oparciu o przyjęte koncepcje teoretyczne i stwierdzone luki badawcze w dotychczasowym dorobku, zostały sformułowane hipotezy badawcze, przyporządkowane poszczególnym wymiarom schematu analitycznego: Determinanty zasobowe H1a: Zasoby niematerialne mają pozytywny wpływ na efektywność zagranicznej filii. H1b: Doświadczenie w dokonywaniu ZIB ma pozytywny wpływ na efektywność zagranicznej filii. H1c: Doświadczenie w krajach o podobnym dystansie instytucjonalnym ma pozytywny wpływ na efektywność zagranicznej filii. H1d: Doświadczenie w kraju goszczącym ma pozytywny wpływ na efektywność zagranicznej filii. Determinanty na poziomie krajów goszczących H2a: Nieformalny dystans instytucjonalny ma negatywny wpływ na efektywność zagranicznej filii. 5

7 H2b: Formalny dystans instytucjonalny ma pozytywny wpływ na efektywność zagranicznej filii. Efekt moderacji zasobów względem determinant na poziomie krajów goszczących H3a: Negatywny wpływ nieformalnego dystansu instytucjonalnego na efektywność zagranicznej filii jest słabszy, jeżeli przedsiębiorstwo macierzyste ma większe doświadczenie w krajach o podobnym dystansie instytucjonalnym. H3b: Pozytywny wpływ formalnego dystansu instytucjonalnego na efektywność zagranicznej filii jest silniejszy, jeżeli przedsiębiorstwo macierzyste ma większe doświadczenie w krajach o podobnym dystansie instytucjonalnym. H3c: Negatywny wpływ nieformalnego dystansu instytucjonalnego na efektywność zagranicznej filii jest słabszy, jeżeli przedsiębiorstwo macierzyste ma większe doświadczenie w kraju goszczącym. H3d: Pozytywny wpływ formalnego dystansu instytucjonalnego na efektywność zagranicznej filii jest silniejszy, jeżeli przedsiębiorstwo macierzyste ma większe doświadczenie w kraju goszczącym. Efekt moderacji internalizacji względem determinant zasobowych H4a: Pozytywny wpływ zasobów niematerialnych na efektywność zagranicznej filii jest silniejszy, jeżeli przedsiębiorstwo macierzyste ma większy udział kapitałowy w zagranicznej filii. H4b: Pozytywny wpływ doświadczenia w krajach o podobnym dystansie instytucjonalnym na efektywność zagranicznej filii jest silniejszy, jeżeli przedsiębiorstwo macierzyste ma większy udział kapitałowy w zagranicznej filii. Wpływ ZIB na efektywność przedsiębiorstwa międzynarodowego H5a: Wpływ ZIB na rynkowe aspekty efektywności przedsiębiorstwa międzynarodowego jest pozytywnie związany z rynkowymi motywami ZIB. H5b: Wpływ ZIB na kosztowe aspekty efektywności przedsiębiorstwa międzynarodowego jest pozytywnie związany z kosztowymi motywami ZIB. H5c: Wpływ ZIB na potencjał konkurencyjny przedsiębiorstwa międzynarodowego jest pozytywnie związany z motywami ZIB związanymi z poszukiwaniem aktywów strategicznych. 4. Metody badawcze, zakres czasowy i przestrzenny rozprawy W rozprawie doktorskiej wykorzystano materiały wtórne i pierwotne. Materiały wtórne obejmują polską i zagraniczną literaturę zwartą i czasopiśmienniczą, dane statystyczne (m.in. NBP, GUS, UNCTAD). Do materiałów pierwotnych należą dane 6

8 ilościowe pozyskane w badaniach ankietowych oraz transkrypcje wywiadów pogłębionych w ramach jakościowego etapu procesu badawczego. W części literaturowej pracy doktorskiej zostały wykorzystane następujące metody badawcze: analiza przyczynowo-skutkowa, analiza logiczna, interpretacja i wnioskowanie dedukcyjne. Ponadto, przegląd wyników dotychczasowych badań nad efektywnością ZIB został dokonany w oparciu o metodę jakościowej analizy treści, uzupełnionej o tzw. metodę liczenia głosów (ang. vote counting), celem identyfikacji pozytywnego, negatywnego lub nieistotnego wpływu determinant efektywności, stwierdzonego we wcześniejszych badaniach. W części empirycznej zostało przeprowadzone badanie ankietowe na próbie 100 polskich inwestorów zagranicznych, zidentyfikowanych w oparciu o informacje dostępne m.in. w bazach danych Amadeus oraz Kompass. W oparciu o dane z badania ankietowego i dane wtórne zostały skonstruowane modele regresji wielorakiej z wykorzystaniem oprogramowania IBM SPSS, celem odniesienia się do postawionych hipotez badawczych. Dla uzupełnienia i rozszerzenia wyników analizy ilościowej, jak również dla ich triangulacji, przeprowadzona została analiza jakościowa w oparciu o 6 studiów przypadku polskich inwestorów zagranicznych. Zapisy wywiadów pogłębionych (lub notatki) zostały poddane analizie zgodnie z zasadami tzw. teorii ugruntowanej, z wykorzystaniem oprogramowania MaxQDA Plus. Z uwagi na wąski charakter zagadnienia efektywności ZIB, przegląd literatury nie został ograniczony do danego okresu. Zakres czasowy badań empirycznych obejmuje natomiast okres od początku lat 90-tych XX w. (początek transformacji ustrojowej w EŚW i ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw z regionu) do roku Analiza ilościowa i jakościowa koncentruje się na polskich przedsiębiorstwach (rozumianych jako przedsiębiorstwa zarejestrowane i zlokalizowane w Polsce, posiadające przynajmniej 10% udziałów w przynajmniej jednym podmiocie zagranicznym), dokonujących ZIB w różnych krajach goszczących. 5. Struktura rozprawy Celem rozdziału wprowadzającego jest uzasadnienie wyboru i przedstawienie znaczenia badanej problematyki, jak również stworzenie ram definicyjnych dla kolejnych rozdziałów. W szczególności zostało wyjaśnione przyjęte pojęcie zagranicznych inwestycji bezpośrednich i ich efektywności, jak również klasyfikacje krajów goszczących i pozycjonowanie Polski na tym tle. 7

9 Celem drugiego, teoretycznego rozdziału jest syntetyczne przedstawienie głównych mikroekonomicznych teorii wyjaśniających ZIB, jak również wybranych teorii internacjonalizacji odnoszących się do ZIB, ich motywów i form. Przedstawiając istniejący dorobek teoretyczny i jego ewolucję, rozdział stwarza teoretyczne ramy dla kolejnych rozdziałów, poświęconych efektywności, wskazując na fakt, że efektywność ZIB w sposób implicite stanowi przedmiot omawianych teorii. Trzeci rozdział umiejscawia efektywność ZIB w szerszym kontekście konkurencyjności przedsiębiorstw międzynarodowych poprzez przedstawienie uwarunkowań potencjału konkurencyjnego, strategii konkurencyjnej oraz pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw międzynarodowych. W dalszej kolejności następuje usystematyzowanie pojęcia i metod pomiaru efektywności ZIB. Następnie został przedstawiony krytyczny przegląd badań nad determinantami efektywności ZIB, wykazujący luki badawcze dla niniejszej pracy doktorskiej. Celem czwartego rozdziału jest przegląd głównych wypowiedzi dotychczasowych badań nad umiędzynarodowieniem przedsiębiorstw z rynków wschodzących, z naciskiem na badania polskich firm i uwzględnienie specyfiki umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw w schemacie analitycznym niniejszej rozprawy. Schemat ten, jako wynik argumentacji rozdziału drugiego, trzeciego i czwartego, został przedstawiony na początku rozdziału piątego. Na jego podstawie zostały sformułowane szczegółowe hipotezy badawcze, które następnie poddano weryfikacji w analizie ilościowej. Uzupełnieniem metod ilościowych jest badanie jakościowe, rozszerzające i pogłębiające interpretację wniosków z części ilościowej. Ostatni rozdział pracy podejmuje dyskusję wyników przeprowadzonych badań empirycznych, ze zwróceniem uwagi na implikacje dla teorii ZIB i praktyki gospodarczej. Dokonana została ponadto krytyka przeprowadzonych badań i wskazane kierunki dla dalszych prac empirycznych. 6. Wyniki rozprawy i kierunki dalszych badań Celem dwóch analiz ilościowych było odniesienie się do sformułowanych w rozprawie hipotez badawczyh. Wyniki analiz regresji wielorakiej zostały podsumowane poniżej. Odnośnie do determinant zasobowych efektywności zagranicznej filii: zasoby niematerialne pozytywnie wpływają na efektywność zagranicznej filii, stąd Hipoteza 1a znalazła potwierdzenie; 8

10 doświadczenie w dokonywaniu ZIB wpływa dodatnio na efektywność zagranicznej filii, jednak zależność ta nie jest istotna statystycznie. Hipoteza 1b nie znalazła zatem potwierdzenia; doświadczenie w krajach goszczących o podobnym dystansie instytucjonalnym wpływa negatywnie na efektywność zagranicznej filii, odwrotnie niż oczekiwano, jednak zależność ta nie jest istotna statystycznie. Stąd Hipoteza 1c nie znalazła potwierdzenia; podobnie, doświadczenie w kraju goszczącym wpływa negatywnie na efektywność zagranicznej filii, odwrotnie niż oczekiwano, jednak zależność ta nie jest istotna statystycznie. Hipoteza 1d nie znalazła potwierdzenia. Odnośnie do determinant efektywności zagranicznej filii na poziomie kraju goszczącego: nieformalny dystans instytucjonalny wpływa negatywnie na efektywność zagranicznej filii, przy czym zależność ta jest istotna statystycznie. Hipoteza 2a znalazła potwierdzenie; formalny dystans instytucjonalny wpływa negatywnie na efektywność zagranicznej filii, przy czym zależność ta jest odwrotna do efektu oczekiwanego w hipotezie i nie jest istotna statystycznie. Hipoteza 2b nie znalazła zatem potwierdzenia. Odnośnie do moderującego efektu zasobów względem determinant na poziomie kraju goszczącego: doświadczenie w krajach goszczących o podobnym dystansie instytucjonalnym zmniejsza negatywny efekt nieformalnego dystansu instytucjonalnego na efektywność zagranicznej filii, jednak zależność ta nie jest istotna statystycznie. Stąd, Hipoteza 3a nie została potwierdzona; doświadczenie w krajach goszczących o podobnym dystansie instytucjonalnym zwiększa negatywny efekt formalnego dystansu instytucjonalnego na efektywność zagranicznej filii, odwrotnie niż oczekiwano, przy czym zależność ta jest istotna statystycznie. Stąd, Hipoteza 3b nie została potwierdzona; doświadczenie w kraju goszczącym zmniejsza negatywny efekt nieformalnego dystansu instytucjonalnego na efektywność zagranicznej filii, zgodnie z oczekiwaniem, jednak zależność ta nie jest istotna statystycznie. Stąd, Hipoteza 3c nie została potwierdzona; doświadczenie w kraju goszczącym zwiększa negatywny efekt formalnego dystansu instytucjonalnego na efektywność zagranicznej filii, odwrotnie niż oczekiwano, przy 9

11 czym zależność ta jest istotna statystycznie. Stąd, Hipoteza 3d nie została potwierdzona. Odnośnie do moderującego efektu internalizacji względem determinant zasobowych: udział kapitałowy przedsiębiorstwa macierzystego w zagranicznej filii zmniejsza pozytywny wpływ zasobów niematerialnych na efektywność zagranicznej filii, odwrotnie niż oczekiwano, a zależność ta jest istotna statystycznie. Hipoteza 4a nie znalazła potwierdzenia; udział kapitałowy przedsiębiorstwa macierzystego w zagranicznej filii zwiększa pozytywny wpływ doświadczenia w krajach o podobnym dystansie instytucjonalnym na efektywność zagranicznej filii, zgodnie z oczekiwaniami, a zależność ta jest istotna statystycznie. Hipoteza 4b znalazła zatem potwierdzenie. Odnośnie do wpływu ZIB na efektywność przedsiębiorstwa międzynarodowego: wpływ ZIB na rynkowe aspekty efektywności przedsiębiorstwa międzynarodowego jest pozytywnie związany z rynkowymi motywami ZIB, jednak zależność ta nie jest istotna statystycznie. Hipoteza 5a nie znalazła potwierdzenia; wpływ ZIB na kosztowe aspekty efektywności przedsiębiorstwa międzynarodowego jest pozytywnie związany z kosztowymi motywami ZIB, przy czym zależność ta jest istotna statystycznie. Hipoteza 5b znalazła potwierdzenie; wpływ ZIB na potencjał konkurencyjny przedsiębiorstwa międzynarodowego jest pozytywnie związany z motywami ZIB związanymi z poszukiwaniem aktywów strategicznych, jednak zależność ta nie jest istotna statystycznie. Hipoteza 5c nie znalazła potwierdzenia. Badanie jakościowe pozwoliło na pogłębienie zrozumienia zależności wynikających z badania ilościowego, w oparciu o szczegółową analizę indywidualnych przypadków przedsiębiorstw inwestujących za granicą. Ponadto, analiza jakościowa umożliwiła sformułowanie teoretycznych propozycji, które mogą posłużyć jako hipotezy do zweryfikowania w przyszłych badaniach: Wybór lokalizacji ZIB jest zależny od stopnia wykorzystania konkurencji cenowej względem jakości produktu. Efekt konkurencji cenowej i jakości produktu na lokalizację ZIB jest moderowany przez sektor, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo międzynarodowe. 10

12 Wpływ budowania sieci relacji na efektywność ZIB jest moderowany przez posiadanie przewagi wynikającej z pochodzenia z podobnego kraju. Wpływ zmiennych na poziomie kraju goszczącego jest moderowany przez zakres wsparcia przedsiębiorstwa macierzystego dla zagranicznej filii. Wybór lokalizacji ZIB jest zależny od krótko- lub długookresowej orientacji przedsiębiorstwa macierzystego. Efektywność zagranicznej filii jest zależna od krótko- lub długookresowej orientacji przedsiębiorstwa macierzystego. 7. Spis treści rozprawy 1. Wstęp do rozprawy doktorskiej Znaczenie tematu i luki badawcze Cele badawcze Metody badawcze Struktura rozprawy Uściślenia definicyjne i założenia Zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB) Pojęcie efektywności w kontekście ZIB Klasyfikacje krajów goszczących Podstawowe założenia pracy Teoretyczne podstawy ZIB jako formy umiędzynarodowienia ZIB jako etap procesu umiędzynarodowienia przedsiębiorstw Umiędzynarodowienie przedsiębiorstw Przedsiębiorstwa międzynarodowe Typologia teoretycznych koncepcji wyjaśniających ZIB Perspektywy procesowe ZIB Perspektywy procesowe zorientowane na przedmiot zmiany Model uppsalski Model fiński Podejście niemieckie Koncepcja cyklu życia produktu Pozostałe determinanty procesowe Perspektywy procesowe zorientowane na podmiot zmiany Perspektywy statyczne ZIB Teoria przewagi monopolistycznej Teoria internalizacji Pojęcie kosztów transakcyjnych Fundamentalna argumentacja teorii internalizacji Rozszerzenia teorii internalizacji Ocena normatywnego charakteru teorii Teorie lokalizacji Paradygmat eklektyczny (OLI) jako podejście integracyjne Przesłanki podejścia integracyjnego Przewagi OLI Motywy ZIB

13 Krytyka paradygmatu eklektycznego Podejście instytucjonalne w biznesie międzynarodowym Pojęcie i podział instytucji Wpływ na działalność przedsiębiorstw międzynarodowych Podejście instytucjonalne a paradygmat eklektyczny Podsumowanie i krytyczna ocena Efektywność ZIB w ujęciu teoretycznym i empirycznym Konkurencyjność przedsiębiorstw międzynarodowych Definicje i istota konkurencyjności przedsiębiorstw Determinanty konkurencyjności przedsiębiorstw Wybrane koncepcje konkurencyjności przedsiębiorstw Koncepcja Goryni Koncepcja Stankiewicza Koncepcja Buckleya, Passa i Prescotta Podsumowanie Wymiary konkurencyjności przedsiębiorstw międzynarodowych Potencjał konkurencyjny przedsiębiorstw międzynarodowych Strategia konkurencyjna przedsiębiorstw międzynarodowych Pozycja konkurencyjna przedsiębiorstw międzynarodowych Efektywność ZIB jako wymiar konkurencyjności przedsiębiorstw międzynarodowych Pojęcie efektywności Poziomy pomiaru efektywności międzynarodowych Problemy związane z pomiarem efektywności ZIB Krytyczny przegląd badań nad determinantami efektywności ZIB Metoda przeglądu Wyniki Formy ZIB a efektywność ZIB Uwarunkowania zasobowe efektywności ZIB Charakterystyka krajów goszczących a efektywność ZIB Strategia międzynarodowa a efektywność ZIB Ilościowa ocena wpływu determinant efektywności Podsumowanie i kierunki dalszych badań Specyfika ZIB wychodzących z rynków wschodzących Przegląd aktualnych badań nad przedsiębiorstwami z rynków wschodzących Tematy badawcze Motywy, formy i lokalizacja ZIB Przewagi specyficzne dla firmy i dla kraju pochodzenia Determinanty instytucjonalne Efektywność ZIB Implikacje dla teorii biznesu międzynarodowego Empiryczny kontekst polskich ZIB wychodzących Skala, struktura i dynamika polskich ZIB wychodzących Wyniki dotychczasowych badań poświęconych ZIB wychodzącym Podsumowanie Efektywność ZIB polskich przedsiębiorstw - badania własne Schemat analityczny i hipotezy Uwarunkowania zasobowe Zasoby niematerialne Efektywność ZIB w procesie internacjonalizacji

14 5.1.2 Uwarunkowania na poziomie krajów goszczących Efekt moderacji doświadczenia względem uwarunkowań na poziomie krajów goszczących Efekt moderacji internalizacji względem uwarunkowań zasobowych Wpływ ZIB na efektywność przedsiębiorstwa międzynarodowego Przesłanki zastosowania mieszanych metod badawczych Badanie ilościowe Gromadzenie danych Charakterystyka badanej próby Analiza 1: determinanty efektywności zagranicznej filii Operacjonalizacja badanych zmiennych Opis procedury analitycznej Wyniki badania empirycznego Analiza 2: wpływ ZIB na efektywność przedsiębiorstwa międzynarodowego Operacjonalizacja badanych zmiennych Opis procedury analitycznej Wyniki badania empirycznego Dyskusja wyników Badanie jakościowe Cele i założenia Dobór próby i gromadzenie danych Opis procedury analitycznej Wyniki badania empirycznego Opis studiów przypadku Wyniki analizy jakościowej Konkluzje i implikacje Implikacje dla istniejącej teorii Implikacje praktyczne Ograniczenia badania i kierunki dalszych badań Załączniki Bibliogafia Wykaz schematów Wykaz wykresów Wykaz tabel Wybrana literatura Bevan, A., Estrin, S., Meyer, K., 2004, Foreign Investment Location and Institutional Development in Transition Economies, International Business Review, Vol. 13, p Brouthers, K.D., 2002, Institutional, Cultural and Transaction Cost Influences on Entry Mode Choice and Performance, Journal of International Business Studies, Vol. 33, No. 2, p Brouthers, K.D., Brouthers, L.E., Werner, S., 2008, Resource-Based Advantages in an International Context?, Journal of Management, Vol. 34, p Canabal, A., White, G.O., 2008, Entry Mode Research: Past and Future, International Business Review, Vol. 17, No. 3, p

15 Carlsson, J., Nordegren, A., Sjoholm, F., 2005, International Experience and the Performance of Scandinavian Firms in China, International Business Review, Vol. 14, p Cuervo-Cazurra, A., Genc, M., 2008, Transforming Disadvantages into Advantages: Developing-country MNEs in the Least Developed Countries, Journal of International Business Studies, Vol. 39, p Del Sol, P., Kogan, J., 2007, Regional Competitive Advantage Based on Pioneering Economic Reforms: The Case of Chilean FDI, Journal of International Business Studies, Vol. 38, p Demirbag, M., Tatoglu, E., Glaister, K.W., 2007, Factors Influencing Perceptions of Performance.The Case of Western FDI in an Emerging Market, International Business Review, Vol. 16, p Dunning, J.H., 1988, The Eclectic Paradigm of International Production: A Restatement and Some Possible Extensions, Journal of International Business Studies, Vol. 19, No. 1, p Dunning, J.H., 2001, The Eclectic (OLI) Paradigm of International Production: Past, Present and Future, International Journal of the Economics of Business, Vol. 8, No. 2, p Dunning, J.H., 2005, Institutional Reform, Foreign Direct Investment and European Transition Economies, in: Grosse, R.E. (ed.), International Business and Government relations in the 21st Century, Cambridge University Press., Cambridge. Dunning, J.H., Kim, C., Park, D., 2008, Old Wine in the New Bottles: A Comparison of Emerging-market TNCs Today and Developed-country TNCs Thirty Years Ago, in: Sauvant, K.P. (ed.), The Rise of Transnational Corporations from Emerging Markets. Threat or Opportunity?, Edward Elgar, Cheltenham, p Gao, G., Pan, Y., Lu, J., Tao, Z., 2008, Performance of Multinational Firms' Subsidiaries: Influences of Cumulative Experience, Management International Review, Vol. 48, No. 6, p Gołębiowski, T., Witek-Hajduk, M.K., 2007, Formy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, Marketing i Rynek, No. 2/2007, p Gorynia, M., Nowak, J., Tarka, P., Wolniak, R., 2012, Foreign Direct Investment in New EU Member States from Central and Eastern Europe: An Investment Development Path Perspective, in: Marin, M., Marinova, S. (eds.), Internationalization of Emerging Economies and Firms, Palgrave Macmillan, New York, p Gorynia, M., Nowak, J., Wolniak, R., 2005, Motives and Modes of FDI, Firm Characteristic and Performance, Journal of Transitional Management, No. 3, p Gorynia, M., Nowak, J., Wolniak, R., 2010, Investment Development Paths of Central European Countries: A Comparative Analysis, Argumenta Oeconomica, Vol. 24, No. 1. Gorynia, M., Trąpczyński, P., 2014a, Determinants of FDI performance of emerging multinationals: the case of Polish MNEs, Paper presented at the Twenty Third 14

16 Annual World Business Congress, Atilim University, Ankara, Turkey, June 24-28, 2014, p Hennart, J.-F., 2009, Down with MNE-centric Theories! Market Entry and Expansion as the Bundling of MNE and Local Assets, in: Rugman, A. M. (ed.), The Oxford Handbook of International Business, Oxford University Press, New York, p Hennart, J.-F., 2012, Emerging Market Multinationals and the Theory of the Multinational Enterprise, Global Strategy Journal, Vol. 2, No. 3, p Johanson, J., Vahlne, J.E., 1990, The Mechanism of Internationalisation, International Marketing Review, Vol. 7, No. 4, p Jormanainen, I., Koveshnikov, A., 2012, International Activities of Emerging Market Firms. A Critical Assessment of Research in Top International Management Journals, Management International Review, Vol. 52, No. 5, p Li, L., 2007, Multinationality and Performance: A Synthetic Review and Research Agenda, International Journal of Management Reviews, Vol. 9, No. 2, p Luo, Y., Peng, M.W., 1999, Learning to Compete in a Transition Economy: Experience, Environment and Performance, Journal of International Business Studies, Vol. 30, No. 2, p Luo, Y., Tung, R., 2007, International Expansion of Emerging Market Enterprises: A Springboard Perspective, Journal of International Business Studies, Vol. 38, p Makino, S., Isobe, T., Chan, C.M., 2004, Does Country Matter?, Strategic Management Journal, Vol. 25, No. 10, p Marin, M., Marinova, S. (2012, eds.), Internationalization of Emerging Economies and Firms, Palgrave Macmillan, New York. Mathews, J.A., 2006, Dragon Multinationals: New Players in 21st Century Globalization, Asia Pacific Journal of Management, Vol. 23, p Meyer, K.E., Peng, M.W., 2005, Probing Theoretically into Central and Eastern Europe. Transactions, Resources and Institutions, Journal of International Business Studies, Vol. 36, No. 2, p Morschett, D., Schramm-Klein, H., Swoboda, B., 2010, Decades of Research on Market Entry Modes: What Do We Really Know about External Antecedents of Entry Mode Choice?, Journal of International Management, Vol. 16, No. 1, p North, D.C., 1991, Institutions, The Journal of Economic Perspectives, Vol. 5, No. 1, p Obłój, K., Wąsowska, A., 2012, Location Determinants of Polish Outward FDI and the (limited) Impact of the Global Crisis, in: Marinov, M. (ed.), Emerging economies and their firms in the global crisis, Palgrave Macmillan. Peng, M.W., 2004, Identifying the Big Question in International Business Research, Journal of International Business Studies, Vol. 35, No. 2, p Robbins, L., 2007, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, Miles Institute Auburn, Alabama. 15

17 Rosati, D.K., Wilinski, W., 2003, Outward Foreign Direct Investments from Poland, in: Svetličič, M., Rojec, M. (eds.), Facilitating Transition by Internationalization: Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, Ashgate, Aldershot, p Scott, W.R., 1995, Institutions and Organizations, Sage, Thousand Oaks. Svetličič, M., 2004, Transition Economies Multinationals Are They Different from Third World Multinationals?, in: Chakraborty, C. (ed.), Proceedings of the 8th International conference on Global Business and Economic Development, January 7-10, 2004, Guadalajara, Mexico, Montclair State University, Montclair. Svetličič, M., Jaklič, A., 2003, Outward FDI by Transition Economies: Basic Features, Trends and Development Implications, in: Svetličič, M., Rojec, M. (eds.), Facilitating Transition by Internationalization: Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, Ashgate, Aldershot, p Szałucka, M., 2008, Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na konkurencyjność polskich inwestorów, in: Karaszewski, W. (ed.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, Dom Organizatora, Toruń, p Szałucka, M., 2010, Acquisition Versus Greenfield Investment - The Impact on the Competitiveness of Polish Companies, Journal of Business Management, No. 3, p Verbeke, A., Brugman, P., 2009, Triple-testing the Quality of Multinationality performance Research: An Internalization Theory Perspective, International Business Review, No. 19, p Verbeke, A., Li, L., Goerzen, A., 2009, Toward More Effective Research on the Multinationality-Performance Relationship, Management International Review, Vol. 49, p Werner, S., 2002, Recent Developments in International Management Research: A Review of 20 Top Management Journals, Journal of Management, Vol. 28, No. 3, p Yamakawa, Y., Peng, M.W., Deeds, D.L., 2008, What Drives New Ventures to Internationalize from Emerging to Developed Economies?, Entrepreneurship Theory and Practice, Vol. 32, p Yiu, D., Makino, S., 2002, The Choice Between Joint Venture and Wholly Owned Subsidiary: An Institutional Perspective, Organization Science, Vol. 13, No. 6, p Zimny, Z., 2011, Outward FDI from Poland and Its Policy Context, Columbia FDI Profiles, Vale Columbia Center on Sustainable International Investment. 16