Korporacje transnarodowe i proces ich internacjonalizacji w oparciu o paradygmat eklektyczny Johna H. Dunninga.

Transkrypt

1 Mgr. Rafał Jarosz Korporacje transnarodowe i proces ich internacjonalizacji w oparciu o paradygmat eklektyczny Johna H. Dunninga. Summary of contents Globalization and liberalization of the global economy give an increasing opportunity for domestic firms to internationalize their operation. There are several different ways of entering the foreign market, from export to direct investments. According to the J. H. Dunning s eclectic theory of international production, which is widely accepted as the best theoretical explanation of foreign direct investments (FDI), a firm only makes direct investments when three conditions are simultaneously fulfilled. These are ownership advantages, location advantages and internalization advantages. The article seeks to explain, on the theoretical basis, the necessary conditions for the firm to undertake FDI. This article shows general idea of the OLI paradigm. Streszczenie Globalizacja i liberalizacja gospodarki światowej stwarza rosnące możliwości internacjonalizacji przedsiębiorstw w poszczególnych krajach. Istnieje kilka możliwości wejścia na rynki krajów przyjmujących potencjalne inwestycje, począwszy od eksportu na bezpośrednich inwestycjach kończąc. Celem artykułu jest próba przedstawienia głównej teorii prezentującej czynniki wpływające na konkurencyjność przedsiębiorstw krajowych i korporacji transnarodowych na rynku międzynarodowym. Autorem paradygmatu wyjaśniającego procesy zachodzące pomiędzy konkurującymi ze sobą korporacjami międzynarodowymi jest brytyjski ekonomista J.H. Dunning.

2 Paradygmat oparty jest o koncepcję istnienia przewag własnościowych, internalizacji i lokalizacyjnych 1. Wstęp Obecnie obserwowane zmiany w gospodarce globalnej mają charakter dynamiczny i są rezultatem wielu różnych, trwających w tym samym czasie, procesów. Są to procesy społeczne, polityczne a przede wszystkim gospodarcze, z których każdy jest poddawany procesowi globalizacji zjawisku, w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii 2. Proces globalizacji kształtuje się pod wpływem wielu czynników o różnym pochodzeniu, charakterze, sile i zakresie działania. Wystarczy wymienić kilka z nich, takich jak postęp naukowo-techniczny, konkurencję międzynarodową i politykę handlową państw czy zintegrowanych regionów, powstanie korporacji transnarodowych, rewolucję w zakresie komunikacji i przejście do społeczeństwa informatycznego, aby w ten sposób zasygnalizować złożoność zagadnienia. Globalizację można więc również traktować jako długofalowy proces integrowania się krajowych gospodarek ponad ich granicami dzięki intensyfikowaniu wzajemnych powiązań, w wyniku czego powstaje ogólnoświatowy system ekonomiczny 3. W tym aspekcie warto dokonać analizy owego zagadnienia poprzez zwrócenie uwagi na działalność przedsiębiorstw krajowych, które zmierzają do produkowania oraz sprzedawania towarów i usług na zagranicznych rynkach. Warto dodać, iż korporacje oddziałują na rozwój procesu globalizacji poprzez swój wpływ na światową gospodarkę w sposób pośredni jak i bezpośredni. Sama działalność korporacji na rynku kraju obcego jest formą pośrednią, której wyrazem jest obecność 1 Dunning J.H., Trade, location of economic activity and the multinational enterprise. A search of an eclectic approach, (w: The international allocation of economic activity, B. Ohlin, London, Annual Economic Report for 1997, European Economy, No. 63, European Commission, Brussels. 3 A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2000.

3 towarów i usług poza granicami kraju macierzystego tejże korporacji. Należy podkreślić, że jest to stadium przejściowe - poprzedzające dalszy proces przechodzenia do bardziej złożonej fazy zagranicznej aktywności, a więc inwestycji. To właśnie bezpośrednia forma oznacza przejście do dalece bardziej zaawansowanej formy globalnej obecności korporacji, jaką są bezpośrednie zagraniczne inwestycje. Formy internacjonalizacji przedsiębiorstwa Ostatnie 50 lat to czas bardzo szybkiego wzrostu liczby korporacji transnarodowych. W latach 60-tych istniało około stu korporacji określanych mianem wielonarodowych i ponadnarodowych, znajdujących się na obszarze wyłącznie krajów wysoko rozwiniętych, natomiast w latach 80-tych ich liczna wynosiła już około Wczesne lata 90-te XX wieku to okres najbardziej dynamicznego wzrostu liczby korporacji transnarodowych. W tym czasie istniało ponad korporacji transnarodowych oraz należących do nich co najmniej zagranicznych spółek córek. W 2005 roku liczba korporacji transnarodowych wzrosła do niespełna 80000, a ich zagranicznych spółek córek do ponad , przy czym ponad połowa prowadziła działalność w krajach rozwijających się 4. Ich rozkład geograficzny przedstawia Tabela 1. Tabela 1. Liczba korporacji narodowych oraz ich filii zagranicznych według regionu bądź kraju. Region/Gospodarka Rok Firma macierzysta Zagraniczne filie Kraje rozwinięte Unia Europejska Francja Niemcy Polska Kraje rozwijające się Afryka World Investment Report, 2006, UNCTAD

4 Ameryka Południowa i Centralna Azja Świat Źródło: World Investment Report, 2006, UNCTAD. Postępująca w ostatnich dekadach liberalizacja przepływów gospodarczych w znacznej mierze przyczyniła się do zmian sposobu funkcjonowania przedsiębiorstw i realizowanych przez nie strategii. Postępująca redukcja narzędzi taryfowych i ograniczeń pozataryfowych umożliwiła przedsiębiorstwom poszerzanie działalności o rynki międzynarodowe głównie za sprawą eksportu, a znoszenie barier w przepływach kapitałowych pomiędzy krajami otworzyło drogę do internacjonalizacji działalności również poprzez bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ), które stanowią kapitał w czystej formie, bez narodowego przyporządkowania, wraz z odpowiednio ukierunkowaną strategią zarządzania, który jest potencjalnie gotowy osiąść tam, gdzie oczekiwane zyski są największe i najpewniejsze 5. Ze względu na ogromne korzyści jakie jest w stanie uzyskiwać przedsiębiorstwo poprzez bezpośrednią działalność inwestycyjną w kraju przyjmującym (jak generowanie zysków i osiąganie korzyści skali poprzez zwiększenie produkcji, obniżenie kosztów związanych z wykorzystaniem tańszych czynników produkcji oraz szerokiej gamy ulg finansowych w krajach goszczących jest wynikiem powstawania korporacji transnarodowych i zwiększaniu się ich roli min. w aspekcie konkurencyjności gospodarek macierzystych. Tabela 2. Zmiany w regulacjach prawnych państw dotyczących traktowania BIZ ( ) Liczba krajów, która P.Hirst, G.Thompson, Globalisierung questions, Internationale Wirtschaftsbeziehungen, Nationalökonomie und die Formierung von Handelblöcken, Politik der Globalisierung, ed. U.Beck, Frankfurt am Main 1998.

5 wprowadziła zmiany prawne Liczba zmian prawnych Na korzyść BIZ Na niekorzyść BIZ Źródło: World, Investment Report, 2006, UNCTAD Najprostszą formą działalności na rynkach zagranicznych jest eksport towarów czy usług. W stosunku do pozostałych form internacjonalizacji firm, posiada on kilka ważnych zalet: wymaga najmniejszego zaangażowania kapitałowego, charakteryzuje się największą elastycznością oraz pociąga za sobą najmniejsze ryzyko niepowodzenia. Wykres 1: Formy internacjonalizacji przedsiębiorstwa w układzie fazowym wg H. G. Meissnera 100% Kapitał i management w kraju Eksport Przekazanie licencji Franchising Joint venture Filia zagraniczna Zakład produkcyjny Spółka córka Kapitał i management za granicą 100% Źródło: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1996, str. 113 Według schematu H. G. Meissenera, eksport jest więc pierwszym krokiem internacjonalizacji działalności przedsiębiorstwa. Teoretyczne aspekty wpływu eksportu zarówno na kraj macierzysty jak i kraj pochodzenia są obecnie dobrze znane i w sposób

6 bardzo szczegółowy wyjaśniają ten problem. Na szczególną uwagę zasługują w tym obszarze: klasyczna paradygmat handlu międzynarodowego A. Smith a i D. Ricardo, paradygmat obfitości zasobów E. Heckschera, B. Ohlina i P. A. Samuelsona, a także współczesne teorie neoczynnikowe, neotechnologiczne i popytowo-podażowe. Przedsiębiorstwo może również zaistnieć na rynku zagranicznym poprzez sprzedaż licencji. Jest to odpłatne udostępnienie posiadanych własności intelektualnych, a więc różnorodnych patentów czy technologii. Przekłada się to bezpośrednio na uzyskiwane dochody danego przedsiębiorstwa a zarazem przyczynia się do kształtowania ich pozycji konkurencyjnej zarówno w kraju jak i na rynku zagranicznym. Niewątpliwie najbardziej zaawansowaną formą internacjonalizacji przedsiębiorstwa są bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Mimo, że obarczone są największym ryzykiem, dają również ogromne możliwości ekspansji firmy, co w rezultacie przekłada się na zyski przedsiębiorstwa. Wśród rodzajów bezpośrednich inwestycji zagranicznych należy wymienić: inwestycje typu greenfield, tj. budowa nowego przedsiębiorstwa zależnego (subsidiary), w którym inwestor zagraniczny posiada pow. 50% udziałów uprawniających do głosowania; tworzenie przedsiębiorstwa siostrzanego (affiliates), w którym inwestor zagraniczny posiada od 10% do 50% udziałów uprawniających do głosowania; tworzenie oddziału (branches) firmy macierzystej w kraju przyjmującym nie posiadających odrębnej osobowości prawnej, również w formie inwestycji typu greenfield. Jest to podmiot w pełni zależny od inwestora zagranicznego; przejmowanie przedsiębiorstwa zagranicznego (już istniejącego) i sprawowanie nad nim pełnej kontroli, a także fuzje przedsiębiorstw; obejmowanie udziałów w firmie zagranicznej lub tworzenia joint venture, co oznacza współudział w zakładaniu nowej firmy 6. Paradygmat eklektyczna Johna. H. Dunninga 6 OECD, Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, Third Edition, Paryż, 1996, str. 8

7 Nasuwa się zatem pytanie jakie czynniki wpływają na decyzję o zaangażowaniu się danej firmy na rynku zagranicznym. Ponadto, dlaczego owe przedsiębiorstwo decyduje się na bezpośrednie inwestycje a nie inną drogę internacjonalizacji działalności, taką jak eksport czy inne formy kooperacyjne bez udziału kapitału, np. sprzedaż licencji oraz franchising. Z tych pytań wynika pośrednio cel niniejszego artykułu, którym jest próba przedstawienia możliwych przesłanek oraz rozważenie czynników warunkujących decyzję przedsiębiorstwa o podjęciu określonej strategii internacjonalizacyjnej. Najbardziej kompleksowo problem wyboru strategii internacjonalizacji przedsiębiorstwa wyjaśnia eklektyczna paradygmat produkcji międzynarodowej J. H. Dunninga. W swoich badaniach, autor teorii eklektycznej oparł się na dorobku naukowym ekonomistów rozważających ten problem wcześniej, zarówno w skali mikro- jak i makroekonomicznej. Według J. H. Dunninga, aby działalność korporacji transnarodowej była skuteczna na rynku zagranicznym, przedsiębiorstwo to powinno posiadać trzy rodzaje przewag względem konkurentów. Opisuje je w sposób szczegółowy tzw. Paradygmat OLI 7 : przewagi własnościowe, wynikające ze specyfiki przedsiębiorstwa (Ownership advantages); przewagi wynikające z internalizacji działalności przedsiębiorstwa (Internalization advantages); przewagi lokalizacyjne wynikające z wyboru określonego miejsca usytuowania działalności (Location advantages). Tabela 3: Paradygmat eklektyczny produkcji międzynarodowej Ownership specific advantages specyficzne przewagi własnościowe danej firmy 1. Przewagi, które nie wynikają z międzynarodowej działalności korporacji, ale są wynikiem: - wielkości i pozycji przedsiębiorstwa, dywersyfikacji produktu lub całego procesu produkcji, podziału pracy i specjalizacji, pozycji monopolistycznej, lepszego wyposażenia w zasoby oraz lepszego ich wykorzystania 7 J.H. Dunning, Towards an Eclectic Theory of International Production: Some Empirical Tests, Journal of International Business Studies, 1980

8 - prawnie strzeżonej technologii, marki handlowej - zarządzania produkcją, systemu organizacji i marketingu, posiadanego potencjału B&R, zasobu kapitału ludzkiego i doświadczenia - wyłączności lub uprzywilejowania w dostępie do zasobów: siły roboczej, zasobów naturalnych, środków finansowych, informacji itp. - możliwości uzyskiwania zasobów na zasadach uprzywilejowanych (np. duża skala zakupów, wpływy monopolistyczne) - wyłącznego lub uprzywilejowanego dostępu do rynków zbytu - protekcjonizmu państwa (np. w postaci ograniczeń rządowych w dostępie do rynku dla konkurentów) 2. Przewagi korporacji transnarodowych w stosunku do nowo powstałych przedsiębiorstw: - dostęp na korzystnych warunkach do potencjału administracyjnego, menedżerskiego, B&R - korzyści wynikające ze scentralizowanych form zakupu czynników wytwórczych, a także z centralizacji potencjału marketingowego, finansowego itp. - korzystanie z wewnętrznego rynku korporacji transnarodowej 3. Korzyści wynikające z prowadzenia przez KTN działalności międzynarodowej: - większa skala korzyści typu 1 i 2 wynikająca z międzynarodowego zasięgu przedsiębiorstwa - łatwiejszy dostęp do rynków (lepsza znajomość rynku wynikająca z dostępu do informacji, wiedzy na temat lokalizacji zasobów) - większa możliwość wykorzystania różnic w wyposażeniu krajów w czynniki produkcji - możliwość dywersyfikacji ryzyka, np. przez wykorzystanie różnic w kursach walut dla podniesienia rentowności Location specific advantages przewagi lokalizacyjne kraju goszczącego BIZ - przestrzenne rozmieszczenie produkcji i rynków - zróżnicowanie cen, jakości, produktywności (pracy, energii, materiałów itp.) - koszty transportu i komunikowania się

9 - zachęty i bariery dla inwestowania - stan infrastruktury transportowej, prawnej, handlowej kraju goszczącego - dystans psychologiczny (bariera językowa, kulturowa, odmienne obyczaje) - korzyści skali w zakresie badań i rozwoju, produkcji i marketingu (stopień, w jakim korzyści skali przemawiają za centralizacją produkcji) Internalization specific advantages przewagi wynikające z procesu internalizacji - obniżenie kosztów związanych z obsługą transakcji rynkowych - unikanie kosztów związanych z prawną ochroną własności aktywów - zmniejszenie niepewności występującej przy zakupie niektórych czynników wytwórczych - większa swoboda w polityce cenowej na rynkach tych dóbr, na których niemożliwa jest dyskryminacja cenowa - pełniejsze wykorzystanie przewag wymienionych w punkcie 2 dotyczących Ownership specific advantages - lepsza kontrola jakości wytwarzanych towarów - korzyści łącznego wykonywania działań (efekt synergii) - unikanie bądź wykorzystywanie interwencji rządu (cła, ograniczenia handlowe, różnice w opodatkowaniu) - kontrola źródeł zaopatrzenia - kontrolowanie sieci zbytu na rynkach (przynajmniej w pewnym stopniu) - możliwość stosowania praktyk wykorzystywanych w strategii konkurencyjnej, np: subsydiowanie filii przez firmę macierzystą, stosowanie cen transferowych itp.) Źródło: Opracowanie własne w oparciu o: A. Zorska, Ku globalizacji?, PWN, Warszawa 1998 i J. Rymarczyk,. Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa Przewagi te, konieczne i decydujące o sposobie internacjonalizacji przedsiębiorstwa, są względem siebie komplementarne, hierarchiczne, a także wzajemnie się wzmacniają. Najistotniejsze dla przedsiębiorstwa, które zainteresowane jest procesem umiędzynarodowienia własnej działalności są przewagi własnościowe. Konieczność ich posiadania wynika z faktu, że korporacje zagraniczne zawsze znajdują się w nieco

10 gorszej pozycji konkurencyjnej na rynku kraju przyjmującego bezpośrednie inwestycje zagraniczne aniżeli przedsiębiorstwa krajowe. Jest to wynik następujących czynników: słabsza znajomości rynku wewnętrznego kraju przyjmującego oraz jego struktury i potencjału; uwarunkowania kulturowe (np. język); dostęp do określonych zasobów i surowców w kraju potencjalnej inwestycji; wyższe koszty spowodowane prowadzeniem działalności na odległość. Według J. H. Dunning a, przewagi własnościowe mają dwojaki charakter. Z jednej strony są to specyficzne zasoby i umiejętności. Do tej grupy zaliczamy: wielkość i pozycję przedsiębiorstwa, możliwość dywersyfikacji produkcji i specjalizacji, wyposażenie przedsiębiorstwa w zasoby, posiadana pozycja monopolistyczna (jeżeli występuje), patenty w zakresie technologii produkcji i organizacji, innowacje produktowe i procesowe, znaczne wydatki na badania i rozwój, posiadany know-how i marka handlowa, sprawny system organizacji i marketingu, wysoki poziom wyszkolenia pracowników, ich doświadczenie oraz uprzywilejowany dostęp do informacji. Ponadto, J.H. Dunning przedstawia korzyści wynikające ze wspólnego zarządzania korporacją transnarodową i jego filiami zagranicznymi: przewagi filii nad nowopowstającymi firmami, tj. dostęp do potencjału i zasobów przedsiębiorstwa macierzystego w zakresie kapitału, B&R, działań marketingowych, doświadczeń organizacyjnych, sieci dystrybucji, dostępności surowców, itp. przewagi wynikające z umiędzynarodowienia działalności, tj. elastyczność operacyjna przedsiębiorstwa umożliwiająca przemieszczanie produkcji w celu optymalnego wykorzystania pojawiających się specyficznych szans na różnych rynkach i podniesienia rentowności, lepsza wiedza o rynkach międzynarodowych, możliwość zmniejszania ryzyka poprzez jego dywersyfikację 8. Posiadanie przewag własnościowych jest związane ze znaczącymi nakładami środków finansowych. Wymaga ono bowiem najczęściej bardzo kapitałochłonnych inwestycji w 8 J. H. Dunning, The eclectic paradigm as an envelope for economic and business theories of MNE activity, International Business Review, April 2000

11 badania nad rozwojem nowej technologii i efektywności organizacyjnej, intensywnej działalności marketingowej czy szkolenia kadry pracowniczej. Jednakże, gdy przedsiębiorstwo osiągnie przewagi własnościowe, ich przeniesienie oraz wykorzystanie w ramach tego przedsiębiorstwa w innym kraju poprzez włącznie ich w działalności filii zagranicznych nie wiąże się już z większymi dodatkowymi kosztami. Przedsiębiorstwo często podejmuje decyzję o sprzedaży posiadanych przewag (patentów, technologii i know-how), lecz z reguły jest to technologia w jakimś stopniu przestarzała. W ten sposób unika się niebezpieczeństwa konkurencji ze strony licencjobiorcy, który mógłby przyczynić się do utraty konkurencyjności licencjodawcy. Kolejną przewagę jaką może osiągnąć korporacja to przewagi wynikające z procesu internacjonalizacji. Koncepcja przewag wynikających z internalizacji jest w teorii J. H. Dunninga pochodną wcześniejszych teorii transakcji wewnętrznych (R. H. Coarse, E. Heindhues, H. Perlmutter) i kosztów transakcyjnych (O. E. Williamson). Opierają się one na założeniu o niedoskonałym funkcjonowaniu rynku i występowaniu znacznych kosztów działalności międzynarodowej związanych z poszukiwaniami dostawców i odbiorców, badaniem ich wiarygodności, negocjacjami, podpisywaniem samej umowy a następnie jej realizacją i kontrolą. Te działania przedsiębiorstwa najczęściej niosą za sobą duże ryzyko niepowodzenia. Według J. H. Dunninga, internacjonalizacja działalności przedsiębiorstwa prowadzić może do uzyskiwania następujących przewag, korzyści: większa swoboda w polityce cenowej poprzez możliwość wykorzystania cen transferowych; uniknięcie bądź wykorzystanie interwencjonizmu państwowego (cła, kontyngenty, różnice stawek podatkowych, bodźce dla inwestorów); kontrola źródeł podaży oraz warunków sprzedaży zasobów (włącznie z wiedzą techniczną); wzajemne subsydiowanie między filiami jako realizacja strategii konkurencyjnej 9. 9 J. H. Dunning, The eclectic paradigm as an envelope for economic and business theories of MNE activity, International Business Review, April 2000

12 Zgodnie z teorią eklektyczną, gdy przedsiębiorstwo posiada jedynie przewagi własnościowe i te związane z internalizacją, najodpowiedniejszym sposobem ich wykorzystania jest eksport konkurencyjnych cenowo i jakościowo produktów. Krok w kierunku bezpośrednich inwestycji zagranicznych pojawia się dopiero wtedy, gdy przedsiębiorstwo może efektywniej wykorzystywać posiadane przewagi poprzez podjęcie działalności operacyjnej na rynku zagranicznym. Przewagi lokalizacyjne wynikają więc ze specyficznego miejsca ulokowania działalności i jako jedyne nie zależą od przedsiębiorstwa, ale od otoczenia rynkowego. Zgodnie z teorią eklektyczną, rozpoczęcie bezpośredniej inwestycji zagranicznej jest więc splotem trzech współzależnych okoliczności składających się na paradygmat: własność lokalizacja - internalizacja. Na podstawowe pytanie - które firmy podejmują bezpośrednie inwestycje zagraniczne - odpowiedzi należy szukać w posiadanych przez przedsiębiorstwo przewagach własnościowych. Drugie pytanie - gdzie firmy decydują się lokować swoje zagraniczne oddziały i filie - znajduje odpowiedź w analizie przewag lokalizacyjnych. Odpowiedź na pytanie - dlaczego firmy decydują się na bezpośrednie inwestycje - wyjaśnia analiza przewag internalizacyjnych. Należy również dodać, że korporacje transnarodowe działają obecnie w zupełnie innym otoczeniu na rynku globalnym aniżeli trzydzieści lat temu, gdy powstawał paradygmat eklektyczny. Czynniki, które dziś kształtują przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa różnią się znacznie od tych, na które pierwotnie kładło się nacisk, tj. efektywność wykorzystania posiadanych zasobów materialnych (tzw. przewagi statyczne). Dziś podstawowe znaczenie ma dostęp do wiedzy, know-how, czyli wykorzystanie zasobów o charakterze niematerialnym (tzw. przewagi dynamiczne). Warto również, przy analizie paradygmatu eklektycznego odnieść się do, zdefiniowanych po raz pierwszy przez Jacka Behrmana (1972), motywów, jakimi kierują się korporacje transnarodowe podejmując się bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Należy jednak

13 podkreślić, że w obecnych czasach korporacje transnarodowe często łączą w swej działalności dwa lub więcej typów 10. Należą do nich: 1. Inwestycje bezpośrednie, których celem jest poszukiwanie zasobów w kraju goszczącym (Resource-seeking Foreign Direct Investements) 2. Inwestycje poszukujące rynków zbytu (Market-seeking Foreign Direct Investements) 3. Inwestycje zorientowane na polepszenie efektywności (Efficiency-seeking Foreign Direct Investements) 4. Inwestycje poszukujące zasobów strategicznych (Strategic assets-seeking Foreign Direct Investements) Inwestycje bezpośrednie ukierunkowane na zdobywanie rynków (market-seeking) Inwestycje bezpośrednie ukierunkowane na zdobywanie rynków (market-seeking) mogą być podejmowane w celu utrzymania, ochrony już istniejących rynków lub też wykorzystaniu lub promowaniu nowych rynków. Oprócz rozmiaru rynku oraz perspektyw związanych z dalszym jego rozwojem, istnieją cztery główne przyczyny dla jakich przedsiębiorstwa decyduję na zaangażowanie się zagranicą w celu poszukiwania rynków. Po pierwsze, z powodu, iż dotychczasowi dostawy lub też kontrahenci zdecydowali się na inwestycje związane z produkcją poza granicami własnych krajów macierzystych i w celu utrzymania dalszej współpracy, firmy decydują się podążać w ich kierunku. Przykładem mogą być japońskie firmy (dostawcy komponentów do produkcji samochodów), które w celu dalszej współpracy z głównymi producentami samochodów (które to przeniosły swą produkcję do Stanów Zjednoczonych celem obsługi amerykańskiego rynku) również zdecydowały się na założenie filii zagranicznych w Stanach Zjednoczonych. 10 Motywy działalności zagranicznej korporacji transnarodowych mogą zmieniać się min. wraz z zdobywaniem wiedzy i doświadczenia z prowadzonej działalności. Początkowo, większość przedsiębiorstw inwestuje w celu uzyskania dostępu do surowców lub też celu zdobycia nowych rynków zbytu dla swoich towarów lub świadczonych usług. Z czasem, rynki zagraniczne stają się miejscem, które umożliwia przedsiębiorstwom zdobycie konkurencyjnej pozycji na rynku międzynarodowym (efficiency-seeking) poprzez wykorzystanie posiadanych już specyficznych przewag własnościowych.

14 Drugą przyczyną jest fakt, iż w wielu przypadkach, produkt musi być dostosowany do gustów i potrzeb konsumentów kraju goszczącego. W przypadku niedostosowania się do lokalnych wymogów związanych z tradycjami, marketingiem, wymogami prawnymi itp. zagraniczne przedsiębiorstwa mogą stracić swój udział w rynku na rzecz lokalnych firm znających doskonale wymogi rynku kraju goszczącego. Trzecią przyczyną dla których firmy decydują się na bezpośrednią inwestycję zagraniczna jako formę obsługi rynków zagranicznych jest to, iż koszty produkcji i transakcji mogą okazać się niższe aniżeli w przypadku eksportu. Kiedy koszty transportu danego towaru są relatywnie wysokie a produkcja może mieć miejsce blisko głównych centrów konsumpcyjnych, decyzja o inwestycji bezpośredniej ma swoje ekonomiczne uzasadnienie. W typ przypadku, często determinantem wpływającym na obsługę rynków zagranicznych poprzez BIZ jest istnienie regulacji rządowych lub innych barier w handlu. Czwartą przyczyną (której znaczenie w ostatnim czasie wzrasta), w przypadku bezpośrednich inwestycji zagranicznych typu market-seeking, jest chęć a nawet konieczność (jako części strategii globalnej produkcji i marketingu) obecności fizycznej danego przedsiębiorstwa na rynkach, które są obsługiwane przez konkurentów danej korporacji cechować się one mogą bądź to strategią defensywną bądź agresywną 11. Należy dodać, że korporacje transnarodowe traktują własne filie zagraniczne (w przypadku inwestycji BIZ ukierunkowanych na poszukiwanie rynków) raczej jako jednostki samowystarczalne 12 (self-contained production unit) gdy chodzi o produkcję towarów a nie jako część łańcucha produkcyjnego (co ma miejsce w przypadku innych rodzajów BIZ). A więc, w przypadku strategii market-seeking, firma matka oraz jej filie zagraniczne są zintegrowane horyzontalnie. Korporacje transnarodowe angażują się w inwestycje horyzontalne głównie w celu uzyskania lepszego dostępu i możliwości obsługi rynków zagranicznych. Bazujące na tego rodzaju bezpośrednich inwestycjach zagranicznych filie zagraniczne zwykle produkują podobne towary na potrzeby rynków zbytu w krajach je goszczących. Horyzontalne BIZ są więc umotywowane przede wszystkim potrzebą opanowania 11 Dunning J.H, Lindan S.M., Multinational enterprises and the Global Economy, 2008, str File zagraniczne, które prowadzą relatywnie autonomiczną działalność produkcyjną w całej strukturze danej korporacji określane są mianem jednostek stand-alone (patrz dalej w tym rozdziale)

15 zagranicznych rynków zbytu na towary danej korporacji dzięki wykorzystaniu przewag własnościowych (posiadana technologia, marketing, marka, patenty itp.) Obecnie coraz ważniejsze dla korporacji transnarodowych są motywy związane z poszukiwaniem i wykorzystywaniem informacji, wiedzy oraz innowacji w rożnych krajach, a związane z tym BIZ mają horyzontalny charakter. Modele teoretyczne badające horyzontalne inwestycje bezpośrednie sugerują substytucyjny charakter związek pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi a eksportem kraju macierzystego 13. Inwestycje bezpośrednie ukierunkowane na poszukiwanie zasobów (resource-seeking) Podejmowanie bezpośrednich inwestycji skierowanych w celu możliwości skorzystania z zasobów kraju przyjmującego wiąże się generalnie z osiąganiem określonych korzyści kosztowych wiązanych z dostępem do tańszych i lepszej jakości zasobów kraju goszczącego aniżeli tych dostępnych w kraju macierzystym. Większość filii zagranicznych inwestorów podejmujących inwestycje bezpośrednie typu natural resources-seeking eksportuje swoje produkty do krajów macierzystych. Wśród inwestorów, którzy ukierunkowani są na zasoby można wymienić trzy główne typy 14 : Inwestorów wykorzystujących istniejące w kraju przyjmującym różnego rodzaju zasoby surowcowe (minerały, metale, produkty rolne, paliwa) ze względu na ich jakość lub też dostępność. Celem nadrzędnym w tym przypadku jest nie tylko zminimalizowanie kosztów lecz również ochrona źródeł dostaw tych zasobów. Inwestorów szukających taniej (niewykwalifikowanej) i silnie zmotywowanej siły roboczej lub też średnio wykwalifikowanej siły roboczej (semi-skilled labour). Ten typ inwestycji pochodzi w większości od inwestorów z krajów wysokorozwiniętych (głównie z sektora przemysłu jak i usług), gdzie koszty pracy są relatywnie wysokie. W ten sposób, tworzone filie zagraniczne są 13 Przegląd literatury na ten temat znadjuje się min. w pracy: Markusen J. R., Multinationals, Multi-plant Economies, and the Gains from Trade, Journal of International Economics, 16(3-4): , 1984 oraz Brainard S. L., An Empirical Assessment of the Proximity-ConcentrationTrade-off Between Multinational Sales and Trade, American Economic Review, 87(4): , Dunning J.H.; Lundan S.M, Multinational Enterprises and the Global Economy, Massachusetts, 2009, str. 68

16 źródłem produkcji towarów pośrednich lub finalnych na eksport 15. Większość inwestycji tego typu podejmowanych jest w krajach rozwijających się o dosyć zaawansowanym poziomie rozwoju gospodarczego, które są w stanie stworzyć strefę wolnego handlu z krajami macierzystymi - przykładem są Indie, które stworzyły doskonałe warunki dla istnienia wielu filii zagranicznych (call centers) w branży telekomunikacyjnej. Inwestorów szukających możliwości przejęcia istniejących zasobów niematerialnych w krajach goszczących, taki jak nowoczesne rozwiązania technologiczne, organizacyjne czy marketingowe. Należy podkreślić, że nie tylko korporacje transnarodowe z rynków wschodzących (emerging markets) dokonują swych inwestycji w krajach wysokorozwiniętych w celu dostępu do technologii czy specyficznych umiejętności organizacyjnych. Przykładem są również niektóre inwestycje bezpośrednie wśród krajów wysokorozwiniętych, jak np. europejskie filie zagraniczne w Stanach Zjednoczonych w branżach wysokich technologii czy też japońskie inwestycje bezpośrednie w Australii celem dostępu do zasobów deficytowych w Japonii 16. Inwestycje bezpośrednie ukierunkowane na podnoszenie efektywności (efficiencyseeking) Motywem bezpośrednich inwestycji zagranicznych typu efficiency-seeking jest racjonalizacja podjętych wcześniej inwestycji typu resource-seeking czy market-seeking poprzez skorzystanie z korzyści płynących z istnienia gospodarki skali (economies of scale) czy też dywersyfikacji ryzyka 17. Z reguły podnoszenie efektywności jako motyw inwestycji bezpośrednich ma miejsce w przypadku dużych, doświadczonych i posiadających już wystandaryzowane, akceptowane towary na rynkach zagranicznych charakteryzujących się otwartością i szybkim rozwojem. Ukierunkowanie na skuteczność oznacza podjęcie inwestycji bezpośredniej za granicą po to, by korzystać z istniejących 15 Rodzaj strategii prostej integracji (simple integration strategy) 16 Dunning J.H.; Lundan S.M, Multinational Enterprises and the Global Economy, Massachusetts, 2009, str Dunning J.H.; Lundan S.M, Multinational Enterprises and the Global Economy, Massachusetts, 2009, str.72

17 tam warunków pozwalających w sposób pełniejszy wykorzystać własne przewagi. Często inwestor zagraniczny stosuje rozwiązania wcześniej zapoczątkowane w kraju macierzystym. Wyróżnia się dwa rodzaje inwestycji bezpośrednich typu efficiency-seeking. Pierwszy z nich charakteryzuje się wykorzystaniem istniejącej przewagi polegającej na istnieniu różnic w kosztach i dostępie tradycyjnych czynników wytwórczych w różnych krajach. To tłumaczy podział jaki obecnie istnieje w łańcuchu produkcyjnym ta część produkcji wykorzystująca kapitał czy technologie tworzona jest głównie w krajach wysokorozwiniętych podczas gdy produkcja oparta o siłę roboczą czy surowce w krajach rozwijających się. Drugi rodzaj inwestycji bezpośrednich typu efficiency-seeking jest wykorzystywany w krajach goszczących charakteryzujących się podobną strukturą rynków wewnętrznych i poziomem dochodów, gdzie wykorzystuje się przewagi związane z istnieniem gospodarki skali, występujących różnic w gustach konsumentów czy też różnych możliwości podaży towarów bądź świadczonych usług na rynki tych krajów. W tym przypadku znacznie istotniejszą rolę, aniżeli poziom dostępu do czynników produkcji (factor endowments) w poszczególnych krajach, odgrywają takie czynniki jak: charakterystyka wewnętrznej konkurencji kraju goszczącego, jego makro- i mikroekonomiczna sytuacja wewnętrzna czy też struktura popytu konsumenta. Inwestycje bezpośrednie ukierunkowane na pozyskiwanie strategicznych aktywów lub zdolności (startegic assets-seeking) Cechą wyróżniającą ten rodzaj inwestycji bezpośrednich jest chęć osiągnięcia celów długookresowych danej korporacji (utrzymanie lub też wzmocnienie pozycji konkurencyjnej na globalnym rynku) poprzez nabywanie aktywów zagranicznych firm. Motywem dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych mających na celu pozyskiwanie strategicznych aktywów zagranicznych firm nie jest wyłącznie uzyskiwanie dostępu do wiedzy marketingowej czy metod związanych z możliwościami redukcji kosztów (co niewątpliwie może również być istotne) lecz przede wszystkim nabywanie fizycznych

18 aktywów firm czy wiedzy (umiejętności) pracowników (human competences), które przyczyniają się do wzmocnienia posiadanych przewag własnościowych 18. Przykładem takiego postępowania są korporacje transnarodowe z krajów rynków wschodzących, które chcąc wzmocnić swoje przewagi własnościowe dokonują przejęć firm będących w posiadaniu tych przewag (przejęcie IBM przez chińską firmę Lenovo w 2005 roku czy przejęcie angielskiej firmy z sektora stalowego Corus przez indyjską firmę Tata w 2007 roku). W rzeczywistości inwestorzy podejmujący się tego typu inwestycji bezpośrednich mają nadzieje, że owe przejęcia, fuzje czy innego rodzaju umowy współpracy z zagranicznymi firmami przyniosą wymierne efekty związane z ograniczaniem ryzyka, zmniejszeniem kosztów transakcyjnych czy stworzeniem synergii prac badawczo-rozwojowych itp. Tabela: Rodzaje bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz czynniki ich determinujące Typ Przewagi własnościowe Przewagi Przewagi Strategiczne cele Rodzaje działalności bezpośredniej firmy (specific lokalizacyjne internalizacji korporacji korporacji inwestycji ownership advantages) (specific location (specific zagranicznej dlaczego BIZ advantages) internalisation gdzie BIZ advantages) jak BIZ Poszukiwanie Kapitał, technologia, Posiadanie By zapewnić To zdobyć (a) Ropa, miedź, zasobów dostęp do rynków, surowców, dobra stabilność dostaw uprzywilejowany kakao, hotele (Natural komplementarne infrastruktura po odpowiedniej dostęp do surowców (b) Eksport towarów resorce seeking) aktywa transportowa, cenie, kontrola vis-a-vis konkurentów lub procesów Rozmiar i siła umów istnienie ulg rynków pracochłonnych handlowych podatkowych (c) offshoring niektórych usług Poszukiwanie Kapitał, technologia, Koszty materiałów Chęć redukcji Ochrona istniejących Komputery, rynek rynku (Market informacja, zdolności oraz siły roboczej, kosztów rynków, reakcje farmaceutyczny, seeking) menedżerskie i rozmiar rynku i transakcyjnych i zwrotne wobec samochodowy, usług organizacyjne, zdolność jego informacyjnych, konkurentów, finansowych, lotniczy do generowania charakterystyka, ochrona praw zapobieganie przede lojalności wobec polityka rządowa własności wejściem na nowe 18 Dunning J.H, Lindan S.M., Multinational enterprises and the Global Economy, 2008, str. 73

19 posiadanej marki, kraj wobec rynku konkurentom wydatki na badania R&D inwestycji Poszukiwanie Jak wyżej, lecz również (a) Specjalizacja i (a) Jak wyżej, oraz Korzyści płynące z Sektor samochodowy, efektywności (Efficiency dostęp do rynków, korzyści skali, koncentracja procesów korzyści płynące z istnienia wspólnego specjalizacji procesu produkcyjnego w elektryczny, usług biznesowych seeking) dywersyfikacje geograficzna inwestycji, międzynarodowe źródła nakładów (inputs) produkcyjnych (b) niskie koszty pracy, rządowe ulgi dla produkcji lokalnej, sprzyjające warunki do prowadzenia biznesu zarządzania skali globalnej Poszukiwanie strategicznych Jakakolwiek powyższa cecha oferująca Jakakolwiek powyższa cecha Redukcja ryzyka, korzyści płynące z W celu wzmocnienia globalnej Sektory oparte na wiedzy aktywów (Strategic basset seeking) możliwość synergii z istniejącymi aktywami która umożliwia zdobycie technologii, zdolności organizacyjnych i innych aktywów, które są deficytowe istnienia wspólnego rządu, poprawa konkurencyjności innowacyjności lub konkurencyjności produkcji; w celu zdobycia nowych możliwości produkcyjnych lub rynków Źródło: Dunning J.H, Lindan S.M., Multinational enterprises and the Global Economy, 2008, str Podsumowanie Internacjonalizacja nie jest procesem nowym, co łatwo jest udowodnić, dokonując analizy handlu międzynarodowego. Zwiększenie jego dynamiki będącego wynikiem początkowo odkryć geograficznych, następnie procesu kolonializmu i dekolonializmu, a w końcu innowacji technicznych i technologicznych doprowadził do stworzenia globalnego systemu handlowego opartego w dużym stopniu o działalność korporacji transnarodowych. Wystarczy podkreślić, iż 30% światowego eksportu odbywa się pomiędzy korporacjami oraz ich filiami zagranicznymi.

20 Skala rynku i produkcji, powstawanie i rozszerzanie działalności korporacji ponadnarodowych (korzystających z licznych preferencji podatkowych i innych udogodnień w kraju goszczącym), wzrost powiązań gospodarczych między krajami, regionami i przedsiębiorstwami, obniżanie barier taryfowych i poza taryfowych za pomocą GATT (następnie Światowej Organizacji Handlu) wszystko to można zdefiniować jako zarówno przyczyny, jak i tendencje procesu internacjonalizacji. Ciągła rywalizacja w okresie otwartego rynku prowadzi do szukania nowych przewag i metod, które przyczynią się do silnej pozycji na rynku lokalnym jak i międzynarodowym przedsiębiorstw. Równocześnie wraz z dynamiką rozwoju powiązań pomiędzy państwami i ich przedsiębiorstwami na rynku globalnym, rosło zainteresowanie samych naukowców. Złożoność problematyki, znalazły swoje odzwierciedlenie teoretyczne w obszarze samej ekonomii, jak również w naukach politycznych, czego przykładem jest paradygmat eklektyczny brytyjskiego ekonomisty Johna Dunninga., który jest syntezą poprzednich teorii opartych o koncepcję istnienia przewag własnościowych, internalizacji i lokalizacyjnych. Zgodnie więc z koncepcją Dunninga, podjęcie zagranicznej działalności jest wynikiem oddziaływania różnych czynników, które wspólnie decydowały o przewadze konkurencyjnej jednych przedsiębiorstw nad pozostałymi i przesądzały o podjęciu działalności inwestycyjnej za granicą, głównie w formie bezpośredniej inwestycji. Autor paradygmatu eklektycznego stawia hipotezę, iż dana firma podejmie decyzje o zaangażowaniu się w bezpośrednie inwestycje za granicą pod warunkiem, że zostaną spełnione równocześnie warunki Posiadania pewnych specyficznych przewag konkurencyjnych nad lokalnymi firmami w kraju goszczącym, Posiadania pewnych atutów związanych z lokalizacją kraju goszczącego inwestycję bezpośrednią Przewagi wynikające w wykorzystania własnych struktur organizacyjnych Wykorzystane teksty:

21 1. A. Kokko, FDI and the Structure of Home Country Production, Routledge, London and New York, A. Zorska, Ku globalizacji?, PWN, Warszawa J. H. Dunning, Explaining Changing patterns of International Production: In Defense of the Eclectic Theory, Oxford Bulletin of Economic and Statistics, J. H. Dunning, The eclectic paradigm as an envelope for economic and business theories of MNE activity, International Business Review, April J. H. Dunning, The theory of international production, The International Trade Journal, J.H. Dunning, Towards an Eclectic Theory of International Production: Some Empirical Tests, Journal of International Business Studies, J. Misala, Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa R.E. Lipsey, Home and Host Country Effects of FDI, University of Chicago Press, Chicago, World Investment Reports , UNCTAD.