Badanie wpływu inwestycji w innowacje na konkurencyjność przedsiębiorstw / sektora MSP w województwie śląskim. Raport końcowy

Transkrypt

1 Badanie wpływu inwestycji w innowacje na konkurencyjność przedsiębiorstw / sektora MSP w województwie śląskim Raport końcowy Katowice, październik 2009

2 Raport końcowy z realizacji badania: Badanie wpływu inwestycji w innowacje na konkurencyjność przedsiębiorstw / sektora MSP w województwie śląskim Opracowanie wykonane przez: PSDB spółka z o.o. ISBN: Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Ligonia 46, Katowice Wydział Rozwoju Regionalnego tel. (+48) fax. (+48) fundusze@silesia-region.pl Egzemplarz bezpłatny Realizacja: Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk Projekt graficzny: Bożena Rociek Redakcja techniczna: Elżbieta Czarnacka Korekta: Dorota Grzegorczyk Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3 Spis treści Streszczenie raportu Wykaz używanych skrótów Wprowadzenie Cel badania ewaluacyjnego Obszar i zakres badania Metodologia badania Definicje wykorzystywane w badaniu Metody i techniki zbierania danych i ich analiza Wyniki badania Charakterystyka sektora MSP w województwie śląskim Obecna sytuacja sektora MSP w województwie śląskim Dynamika zmian w gospodarce województwa śląskiego Poziom wdrażanych przez MSP innowacji w województwie śląskim Analiza porównawcza skali inwestycji w innowacje województwa śląskiego na tle wybranych województw i średniej krajowej Analiza porównawcza sytuacji Regionalnego Systemu Innowacji w województwie śląskim na tle wybranych regionów Polski i UE Poziom i wielkość wydatków na innowacje wśród śląskich MSP Charakterystyka innowacji w województwie śląskim Charakterystyka przedsiębiorstw inwestujących w innowacje Poziom i charakterystyka wydatków na innowacje wśród śląskich MSP Potrzeby śląskich MSP w zakresie innowacyjności Efekty wdrażanych innowacji w województwie śląskim Wpływ wdrażanych innowacji na konkurencyjność MSP, czyli najefektywniejsze kierunki inwestycji w innowacje Wpływ wielkości i branży przedsiębiorstw innowacyjnych na konkurencyjność MSP Wpływ typu, skali i ścieżki wdrożenia innowacji na konkurencyjność MSP innowacyjnych Czynniki wpływające na konkurencyjność śląskich MSP Koszty i korzyści z inwestycji w innowacje Skuteczne działania na rzecz wsparcia innowacyjności śląskich MSP Kierunki dotychczasowego wsparcia śląskich MSP w inwestowaniu w innowacje, w tym w ramach f unduszy europejskich Ocena możliwości wsparcia MSP w ramach funduszy europejskich perspektywy Możliwości bezpośredniego wsparcia śląskich MSP w zakresie innowacyjności w ramach funduszy europejskich perspektywy Komplementarność środków służących bezpośredniemu wsparciu innowacyjności oraz mechanizmy wzmacniające jej efekty Możliwość pośredniego wykorzystania funduszy europejskich obecnej perspektywy do wsparcia innowacyjności śląskich MSP Dopasowanie oferty sektora B+R do potrzeb MSP oraz współpraca obu sektorów Oferta B+R i jej dopasowanie do potrzeb innowacyjnych MSP w województwie śląskim Współpraca sektora B+R i śląskich MSP w zakresie innowacyjności Wnioski i rekomendacje

4 5. Załączniki Wzory narzędzi badawczych Kwestionariusz ankiety CATI Scenariusze IDI Scenariusz FGI Scenariusz Panelu ekspertów Analiza przyczynowo-skutkowa wersja z panelu ekspertów Instrumenty bezpośredniego wsparcia innowacyjności MSP Bibliografia Spis tabel Spis wykresów

5 Streszczenie Głównym celem badania było zdobycie wiedzy, umożliwiającej jakościową i ilościową poprawę inwestowania w innowacje przez sektor MSP na terenie województwa śląskiego. Analiza, ukierunkowana na realizację celu głównego, opierała się na przeprowadzeniu badania, którego kluczowe części obejmowały następujące cele szczegółowe: Zmniejszenie obszaru niepewności w zakresie inwestycji w innowacje MSP poprzez: zgromadzenie danych o rachunku kosztów i korzyści z inwestycji w innowacje, przydatnych przedsiębiorstwom w procesie oceny efektywności inwestycji prezentację najefektywniejszych kierunków inwestycji w innowacje (w zależności od wielkości przedsiębiorstwa, sektora itd.). Podniesienie poziomu wiedzy podmiotów publicznych na temat potrzeb MSP w zakresie innowacyjności poprzez: uzyskanie danych ilościowych i jakościowych w ujęciu dynamicznym odnośnie poziomu wdrażanych przez MSP innowacji i ich wpływu na zwiększenie konkurencyjności MSP uzyskanie wiedzy niezbędnej do podjęcia skutecznych, dostosowanych do realnych potrzeb działań na rzecz wsparcia innowacyjności MSP, zarówno w obecnej, jak i w przyszłej perspektywie finansowej UE uzyskanie wiedzy o dopasowaniu oferty sektora B+R do potrzeb MSP. Wymiarem przedmiotowym badania był: sektor MSP w woj. śląskim analiza inwestycji w innowacje sektora MSP w regionie z uwzględnieniem specyfiki regionu i dziedzin gospodarki, w których funkcjonuje najwięcej MSP organy administracji samorządowej województwa śląskiego działalność w zakresie promowania inwestycji w innowacje działalność w zakresie wsparcia inwestycji w innowacje w MSP sektor B+R działalność w zakresie współpracy z MSP tworzenie relacji z MSP w celu ułatwienia rozwoju technologicznego Zakres czasowy badania objął okres Badanie prowadzono w podziale na dwa podokresy: Badanie objęło przede wszystkim i w największym zakresie województwo śląskie. W kontekście porównawczym województwo śląskie zostało zestawione z trzema województwami Polski: dolnośląskim, pomorskim oraz wielkopolskim. Jeszcze szerszy pogląd na badane zjawiska uzyskano w trakcie badania poprzez analizę porównawczą sytuacji w regionie do sytuacji w trzech regionach UE: Zagłębie Ruhry Niemcy, Moravskoslezko lub Strední Morava Czechy, Zagłębie Yorkshire Anglia. Charakterystyka sektora MSP w województwie śląskim Liczba małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w województwie śląskim wyniosła w 2008 roku 428,3 tys. jedn. (i jest dosyć stabilna na przestrzeni badanego okresu), co stanowi 99,86% wszystkich przedsiębiorstw województwa. Liczba MSP przypadająca na 10 tys. mieszkańców jest niższa niż średnia dla Polski (984 MSP na 10 tys. mieszkańców) i najniższa z badanych województw (wielkopolskiego, dolnośląskiego i pomorskiego). Z drugiej strony można zauważyć znaczący wskaźnik koncentracji MSP (liczby MSP na 100 ha powierzchni) wynoszący niemal 3,5 tys. jed./100 ha. Jest to wynik 2,9-krotnie wyższy niż w przypadku Polski i 2,2-krotnie wyższy niż w przypadku woj. dolnośląskiego. Przedsiębiorstwa w województwie śląskim należą do największych spośród analizowanych województw, stąd uzyskało ono tak niski poziom wskaźnika przedsiębiorstw na 10 tys. mieszańców. Poza tym, znaczenie w tej kwestii ma również wskaźnik zatrudnienia, który jest o 2,5 pp. niższy niż średnio dla Polski. Województwo śląskie wykazuje największy udział osób pracujących w przemyśle, natomiast jeżeli chodzi o liczbę firm, zdecydowanie przeważają firmy funkcjonujące w sekcjach handlowych. 5

6 Analizując dynamikę zmian w województwie śląskim, można zauważyć, że zmiany struktury przedsiębiorstw odbywają się w obrębie sekcji usługowych, z typowo handlowych na obsługowe. W okresie eksportować zaczynały głównie mikroprzedsiębiorstwa, natomiast małe i średnie przedsiębiorstwa przestawały eksportować. Co więcej średnie przedsiębiorstwa zmniejszały swój udział eksportu w sprzedaży. Warto tutaj dodać, że firmy eksportujące dobra i usługi w woj. śląskim stanowią 10% całej populacji. Poziom wdrażanych przez MSP innowacji w województwie śląskim i potrzeby przedsiębiorstw innowacyjnych Województwo śląskie w okresie zwiększało poziom nakładów na B+R w najmniejszym stopniu spośród badanych regionów i mniejszym stopniu niż przeciętnie miało to miejsce w kraju (chociaż podobnym nachyleniem trendu charakteryzowało się województwo dolnośląskie). Z kolei w okresie województwo śląskie zwiększało poziom nakładów na B+R w największym stopniu spośród badanych województw i szybciej niż miało to miejsce przeciętnie w kraju. W nieco mniejszym stopniu zwiększało poziom nakładów jedynie województwo wielkopolskie, natomiast województwa dolnośląskie i pomorskie osiągnęły dużo mniejszy wzrost. Mimo tego, w 2008 roku okazało się, że poziom nakładów na B+R jako %PKB jest na bardzo niskim poziomie i chociaż jego poziom rośnie, to jednak nie przekracza średniego poziomu nakładów B+R dla Polski (czyli poziomu 0,4% PKB). Analizując poziom nakładów na działalność innowacyjną należy podkreślić, że badane województwo uzyskało najwyższy poziom nakładów na działalność innowacyjną w okresie , a w okresie podwoiło wartość tych nakładów (ich wartość zbliżyła się do 6 mld zł). Wartość nakładów przypadająca na 1 przedsiębiorstwo w województwie śląskim jest najwyższa ze wszystkich badanych województw, a przede wszystkim dużo wyższa niż średnia dla Polski. Biorąc pod uwagę wykonane analizy można powiedzieć, że województwo śląskie posiada duże predyspozycje do zmiany swojego położenia pod względem innowacyjności. Potwierdzają to analizy wskaźników EIS, według których województwo śląskie wzmacnia swoją pozycję na tle Polski i UE. Województwo śląskie uzyskuje bardzo dobry wynik (niemal równy średniej unijnej) w przypadku poziomu zatrudnienia w sektorach średnio-wysokiej i wysokiej techniki w przemyśle (wynik ten jest lepszy niż wynik regionu Yorkshire w Anglii), chociaż generalnie regiony Polski uzyskują dobre wyniki w tym aspekcie. Słabsze wyniki województwo uzyskuje w poziomie zatrudnienia w sektorach usługowych wysokiej techniki. W przypadku liczby patentów województwo śląskie, podobnie jak pozostałe województwa Polski, odnotowuje bardzo niską, ale stałą liczbę zgłaszanych patentów rokrocznie. Potrzeby mikroprzedsiębiorstw dotyczą przede wszystkim zakupu maszyn i urządzeń, szkoleń dla pracowników z zakresu wdrażania innowacji, działań marketingowych dotyczących nowych produktów, wdrażania nowych rozwiązań. Małe przedsiębiorstwa innowacyjne mają potrzeby we wszystkich rodzajach działań, największe w zakresie: wydatków na ochronę własności intelektualnej, wydatków na wdrażanie nowych rozwiązań. Przedsiębiorstwa średniej wielkości praktycznie wydają więcej niż wynoszą ich potrzeby. Charakterystyka innowacji w województwie śląskim Wśród firm innowacyjnych najwięcej wprowadziło nowy produkt lub usługę lub znacząco zmodyfikowało istniejący produkt lub usługę (innowację produktową) 78%, nieco mniej wprowadziło innowację procesową (58%), a najmniej (35%) innowację organizacyjną. Widać również, że innowacje procesowe są bardzo powiązane z innowacjami produktowymi blisko 80% przedsiębiorstw wprowadzających innowacje procesowe, wprowadziło też innowację produktową. Z drugiej strony innowacje organizacyjne są rozwiązaniami towarzyszącymi zarówno innowacjom produktowym, jak i procesowym. Blisko połowa innowacji procesowych (42% produktowych) ma zasięg jedynie lokalny, a więc oznacza to raczej naśladowanie i próbę dorównania najbliższym konkurentom danego przedsiębiorstwa. Z kolei blisko 30% innowacji produktowych, a co czwarta innowacja procesowa ma zasięg krajowy. Innowacje produktowe o skali światowej wdraża co trzecia firma, a innowacje procesowe tej skali jedynie co piąta. Dwie trzecie przedsiębiorstw kupuje innowacje bez względu na ich rodzaj, niespełna jedna trzecia przedsiębiorstw wypracowuje je we własnym zakresie, natomiast niewielki odsetek przedsiębiorstw wypracowuje je we współpracy z sektorem B+R. Warto zauważyć, że innowacje o skali międzynarodowej zostały wypracowane prawie wyłącznie przez badane przedsiębiorstwa lub ich grupy kapitałowe. Co więcej, sektor B+R ma znikomy wpływ na tworzenie innowacji międzynarodowych, największy udział ma przy tworzeniu lokalnych innowacji procesowych. Dodatkowo, innowacje wypracowane przez inne przedsiębiorstwa powodują powstanie innowacji produktowych w większości 6

7 o skali lokalnej (można to wyjaśnić naśladownictwem funkcjonujących w pobliżu przedsiębiorstw). Niemniej jednak warto zwrócić uwagę, że inne przedsiębiorstwa wypracowują jedynie innowacje produktowe (nie procesowe), które są następnie podpatrywane przez badane przedsiębiorstwa. Zdecydowanie nie widać różnicy w aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw małych i średnich. Mikroprzedsiębiorstwa również nie odstają od pozostałych jeżeli chodzi o innowacje produktowe. Są natomiast mniej aktywne jeżeli chodzi o innowacje procesowe i organizacyjne wprowadza je odpowiednio o 8-10 i 20 punktów procentowych mniej mikroprzedsiębiorstw niż małych i średnich przedsiębiorstw. Najwięcej innowacji wprowadzają przedsiębiorstwa w sekcji usługowej. Najwięcej z nich wypracowuje innowacje procesowe i organizacyjne, ale i w przypadku innowacji produktowych są w czołówce. Przedsiębiorstwa innowacyjne z sekcji handel oraz przemysł z jednej strony, wprowadzają najczęściej ze wszystkich sekcji innowacje produktowe, ale z drugiej strony w najmniejszym stopniu wprowadzają innowacje procesowe i organizacyjne. Z kolei najmniej przedsiębiorstw innowacyjnych z sekcji budownictwo wprowadza innowacje produktowe i organizacyjne, a w innowacjach procesowych przedsiębiorstwa te znajdują się po środku skali. Budownictwo jest zatem sekcją, w której przedsiębiorstwa innowacyjne wprowadzają najmniej innowacji. Korzyści i koszty wdrażania innowacji Generalnie przedsiębiorstwa innowacyjne oceniają, że poczynione inwestycje przyniosły więcej korzyści niż kosztów związanych z ich wdrożeniem (bez względu na wielkość przedsiębiorstwa), w największym stopniu widać to w przedsiębiorstwach przemysłowych i społecznych, w najmniejszym budowlanych i transportowych. Najmniej korzyści w porównaniu do kosztów przynosi ścieżka wdrażania innowacji polegająca na samodzielnym rozwijaniu jej, bez względu na rodzaj innowacji (chociaż w przypadku innowacji produktowej oceny były najsłabsze). Największą przewagę korzyści nad kosztami uzyskała ścieżka wdrażania innowacji procesowej polegającej na wypracowaniu jej wspólnie z sektorem B+R. Należy tu pamiętać, że w przypadku tej ścieżki ponoszone nakłady były najwyższe, a mimo to przedsiębiorcy byli najbardziej zadowoleni z uzyskanych korzyści. Na podstawie analizy osiągnięć przedsiębiorstw innowacyjnych względem nieinnowacyjnych określono wagę poszczególnych korzyści i kosztów: o bardzo dużej wadze pozytywnej (wzrost rangi ulepszanego produktu/usługi wśród innych produktów firmy), o średniej wadze pozytywnej (wzrost udziału firmy w rynku, zdobycie nowego rynku, poprawa elastyczności produkcji, poprawa jakości ulepszanego produktu lub usługi w oczach klientów, zwiększenie bezpieczeństwa pracy, poprawa wydajności produkcji, rozwój nowych źródeł dostaw, zatrudnienie nowych pracowników), o małej wadze pozytywnej (poprawa standardów pracy, zmniejszenie szkodliwości dla zdrowia i środowiska funkcjonowania firmy, redukcja ilości materiałów i energii przypadającej na jeden produkt, redukcja kosztów pracy przypadających na jeden produkt, stworzenie nowych struktur rynkowych), o dużej wadze negatywnej (spadek przychodów spowodowany wyparciem z rynku dotychczasowych produktów, wzrost kosztów eksploatacji), o średniej wadze negatywnej (dotychczasowi dostawcy nie byli w stanie dostarczać nowych materiałów, wyparcie z rynku poprzez naśladowców, spadek jakości ulepszanego produktu lub usługi w oczach klientów), o małej wadze negatywnej (wzrost ceny produktów i usług w związku z wyższą amortyzacją). Wpływ wdrażanych innowacji na konkurencyjność przedsiębiorstw Wyniki uzyskiwane poprzez wdrażanie różnych innowacji nie wskazują jednoznacznie na określony typ, skalę i ścieżkę wdrożenia. W zależności od tego, co chcemy osiągnąć powinniśmy dobierać ich parametry. W przypadku innowacji produktowych: jeżeli będziemy wspierać innowację produktową o skali krajowej, przedsiębiorstwa osiągną najwyższy ze wszystkich możliwych wariantów wzrost poziomu zysku, dosyć duży wzrost obrotów, ale spadnie udział eksportu w sprzedaży. Jeżeli natomiast będziemy wspierać innowacje produktowe o skali lokalnej udział w eksporcie będzie rósł najwięcej ze wszystkich wariantów, ale obrót i zysk będzie rósł nieznacznie. Jedne z lepszych wyników uzyskamy, jeżeli będziemy wspierać samodzielne wypracowywanie innowacji produktowych wówczas wzrost obrotów będzie największy z możliwych, a wzrost zysków jeden z lepszych, a (nie tak jak w przypadku innowacji o skali krajowej) udział eksportu wzrośnie prawie maksymalnie. Innowacje procesowe o skali krajowej dają największy wzrost obrotów, natomiast nie wpływają zbytnio na wzrost zysków i wzrost udziału w eksporcie. Lepsze efekty uzyskamy poprzez wspieranie wdrożenia innowacji o skali międzynarodowej, jednakże wówczas obroty nie wzrosną tak znacząco. Jeszcze większy wzrost zysków można uzyskać, 7

8 wdrażając innowację procesową poprzez zakup, uzyskamy również większy wzrost obrotu, jednakże udział w eksporcie nie wzrośnie już tak znacząco. Innowacje organizacyjne prowadzą do zwiększenia zysków w większym stopniu niż pozostałe rodzaje innowacji, przy czym obroty rosną najwolniej. Przedsiębiorstwa wdrażające innowację organizacyjną samodzielnie, uzyskały prawie największy wzrost obrotów i najwyższy wzrost zatrudnienia, natomiast udział eksportu rósł nieznacznie. Jeżeli nie zależy nam na uzyskaniu znaczącego wzrostu obrotu, możemy wspierać ścieżkę wdrożenia poprzez zakup wówczas uzyskamy jeden z lepszych wyników wzrostu zysku, a dobry wynik wzrostu udziału eksportu (jest to zatem najlepsza ścieżka wdrożenia tego typu innowacji). Przedsiębiorstwa innowacyjne nie uzyskały lepszej pozycji konkurencyjnej niż przedsiębiorstwa nieinnowacyjne, biorąc pod uwagę wielkość obrotów, poziom eksportu oraz liczbę zatrudnionych, natomiast wypracowały znacząco lepsze zyski. Zatem prawdopodobne jest to, że innowacyjność przyczyniła się do lepszej zyskowności funkcjonowania i lepszej efektywności gospodarowania własnymi zasobami. Przedsiębiorstwa innowacyjne nie uzyskały lepszych wyników w kontekście obrotów niż przedsiębiorstwa nieinnowacyjne. Niestety, to przedsiębiorstwa nieinnowacyjne bez względu na wielkość osiągnęły wyższą zmianę obrotów w okresie Można jednak zauważyć, że przedsiębiorstwa innowacyjne z sekcji przemysł, usługi i handel uzyskały lepsze wyniki niż przedsiębiorstwa nieinnowacyjne w kontekście obrotów. Podobnie jak w przypadku zmiany obrotów całkowitych, przedsiębiorstwa nieinnowacyjne uzyskały większy wzrost udziału eksportu w sprzedaży niż przedsiębiorstwa innowacyjne. Wyjątkiem były przedsiębiorstwa rolnicze oraz transportowe. Pozytywne aspekty bycia innowacyjnym widać w przypadku zmiany liczby zatrudnionych. Tutaj małe przedsiębiorstwa innowacyjne zatrudniły średnio o 8 pracowników więcej niż nieinnowacyjne. Niestety pozytywnej zależności nie widać w przypadku mikroprzedsiębiorstw i przedsiębiorstw średnich. Patrząc na sekcje, nie widać tak znaczących różnic, jak w przypadku wielkości przedsiębiorstw. Tutaj przedsiębiorstwa innowacyjne i nieinnowacyjne uzyskiwały podobne rezultaty, przy czym innowacyjne przedsiębiorstwa przemysłowe zatrudniły średnio o 5 pracowników więcej niż nieinnowacyjne, a przedsiębiorstwa społeczne średnio o 1 osobę więcej. Najważniejszym wyznacznikiem konkurencyjności przedsiębiorstw jest, oprócz wzrostu udziału w rynku, wielkość zysków ze sprzedaży. W tym przypadku możemy zauważyć znacząco lepsze wyniki przedsiębiorstw innowacyjnych każde z nich średnio wypracowało o 16 tys. zł więcej zysku niż nieinnowacyjne (w okresie ). Mikroprzedsiębiorstwa innowacyjne średnio wypracowały o 16 tys. zł więcej zysku, małe o 18 tys. zł, a średnie o blisko 50 tys. zł więcej. Znamienne jest, że innowacyjne przedsiębiorstwa usługowe wypracowały aż o 35 tys. zł więcej zysku niż nieinnowacyjne, transportowe o 17 tys. zł, a przemysłowe o 16 tys. zł więcej. Przedsiębiorstwa budowlane wypracowały wyższe zyski wówczas, kiedy były nieinnowacyjne. Czynniki wpływające na konkurencyjność Wśród czynników wpływających na konkurencyjność, możemy wyróżnić czynniki pozytywne i negatywne. Jeżeli chodzi o te pierwsze, zauważono, że przedsiębiorstwa innowacyjne, wydające więcej na ochronę własności intelektualnej, wypracowują znacznie wyższy poziom zysków. Podobnie, przedsiębiorstwa innowacyjne wydające więcej niż przedsiębiorstwa nieinnowacyjne na działania marketingowe dotyczące nowych produktów oraz wydatki na zainstalowanie ICT również osiągają wyższy poziom zysku. Słabą korelację można odnaleźć u przedsiębiorstw innowacyjnych wydających więcej na maszyny i urządzenia niż przedsiębiorstwa nieinnowacyjne w tym przypadku większe wydatki nie wpływają na wyższą liczbę zatrudnionych pracowników. Badanie wykazało istnienie również czynników negatywnych, które zwiększając swój rozmiar, doprowadzają do zmniejszenia poziomu konkurencyjności. Po pierwsze, im więcej przedsiębiorstwa innowacyjne wydają na działania marketingowe dotyczące nowych produktów i ochronę własności intelektualnej, tym w większym stopniu zmniejsza się liczba zatrudnionych. Co więcej, działania marketingowe przedsiębiorstw innowacyjnych dotyczące nowych produktów obniżają poziom obrotów ogółem, a wydatki na wdrażanie nowych rozwiązań zmniejszają wielkość wypracowanego zysku przez przedsiębiorstwa innowacyjne w stosunku do przedsiębiorstw nieinnowacyjnych. Ocena możliwości wsparcia MSP w ramach funduszy europejskich perspektywy W perspektywie finansowej możliwe jest bezpośrednie wsparcie śląskich MSP w kontekście przedsięwzięć innowacyjnych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata

9 (w szczególności Priorytetu I), Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Możliwości bezpośredniego wsparcia działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w ramach Priorytetu I RPO WSL to przede wszystkim Działanie 1.2 Mikroprzedsiębiorstwa i MSP. Na szczególną uwagę zasługuje Poddziałanie 1.2.3, w ramach którego MSP mogą zdobyć dofinansowanie na projekty w zakresie wdrażania i komercjalizacji technologii i produktów innowacyjnych, czy też podjęcia lub rozwoju działalności badawczo-rozwojowej. Jednocześnie wspierane są przedsięwzięcia doradcze, związane z wdrażaniem strategii rozwoju przedsiębiorstwa w oparciu o nowe technologie i rozwiązania innowacyjne oraz w zakresie powstawania firm opartych na wysokich technologiach lub zamierzających wdrożyć produkt lub usługę innowacyjną na skalę krajową. Innowacyjność projektu stanowi jedno z głównych kryteriów oceny merytoryczno-technicznej. Ocenie podlegają również takie kwestie jak wpływ projektu na rozwój sektora B+R w województwie oraz przynależność do obszaru specjalizacji technologicznych wymienionych w Regionalnej Strategii Innowacyjności Województwa Śląskiego. Te trzy kryteria posiadające łączną wagę 4 na 10 w przypadku projektów inwestycyjnych oraz 6 na 10 w przypadku projektów doradczych mają, więc istotny wpływ na ocenę aplikacji przez co przyczyniają się do promocji innowacyjnych projektów. Jednocześnie analiza kryteriów merytoryczno-technicznych naboru i oceny dowodzi, że brak jest definicji stopnia innowacyjności projektu, a zarazem brak precyzyjnego określenia zasad przyznawania punktacji za innowacyjność. Istotne znaczenie dla wsparcia wysoce innowacyjnych przedsiębiorstw, prowadzących centra badawczo-rozwojowe (CBR) może mieć Działanie 1.3 Transfer technologii i innowacji, jednakże trudnością dla CBR ubiegających się o dofinansowanie może być konieczność konkurowania z publicznymi instytucjami naukowymi. Kolejnym bezpośrednim wsparciem śląskich MSP mogą być środki w ramach PO IG, przede wszystkim w ramach Priorytetu IV Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia. Za szczególnie atrakcyjne dla małych i średnich przedsiębiorstw należy uznać Działanie 4.2 POIG Stymulowanie Działalności B+R przedsiębiorstw oraz wsparcie w zakresie wzornictwa przemysłowego, które jest komplementarne do Działania 1.3 RPO WSL. Uwagę zwraca wysoki stopień absorpcji środków w Działaniu 4.2 ze strony przedsiębiorstw z województwa śląskiego (wnioski śląskich MSP stanowiły 15,8% wszystkich pozytywnie ocenionych aplikacji, a udział kwotowy projektów z województwa śląskiego w ogólnej wartości projektów rekomendowanych do wsparcia wynosił 22,4%). Podobny zakres przedmiotowy do Działania RPO WSL, ale o znacznie większej skali i poziomie innowacyjności posiada Działanie 4.4 POIG Nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym. Istotna jest również możliwość wsparcia śląskich MSP w ramach Działania 3.3 POIG, wspierającego tworzenie systemu ułatwiającego inwestowanie w MSP skierowanego do małych i średnich firm, które chcą pozyskać inwestorów zewnętrznych, Działania 6.1 POIG Paszport do eksportu oraz Działania 8.1 POIG Wspieranie działalności gospodarczej w dziedzinie gospodarki elektronicznej i Działania 8.2 POIG Wspieranie wdrażania elektronicznego biznesu typu B2B. Działania 8.1 oraz 8.2 POIG można uznać za komplementarne z Poddziałaniem RPO WSL 1 w obszarze związanym ze wsparciem e-biznesu. Analizując możliwości bezpośredniego wsparcia innowacyjności śląskich MSP w ramach POIG należy zwrócić uwagę, że pomimo zadawalającej aktywności zwłaszcza w Działaniach 4.2 oraz 4.4, znaczna część śląskich przedsiębiorstw nadal nie postrzega POIG jako źródła finansowania projektów innowacyjnych. Zaobserwowano również niedostateczny stopień poinformowania śląskich przedsiębiorstw o zasadach udzielania wsparcia w ramach POIG. W ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki dostępne są głównie dwa instrumenty finansowania projektów miękkich, mających na celu zwiększenie kompetencji pracowników: Poddziałanie Rozwój kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach, należące do Priorytetu II PO KL oraz Poddziałanie Wspieranie rozwoju kwalifikacji zawodowych i doradztwo dla przedsiębiorstw, należące do Priorytetu VIII. W pierwszym poddziałaniu znaczącą barierą, zwłaszcza dla MSP, może być wymagana minimalna wartość projektu, która wynosi 400 tys. zł i jest znacznie wyższa, co wynika z badania przedsiębiorstw śląskich. Ponad 80% spośród badanych firm, w latach przeznaczyło na szkolenia pracowników nie więcej niż 20 tys. zł. Nieco niższa wymagana minimalna wartość projektu jest w drugim ze wspomnianych poddziałań, mniejszy jest również wpływ kryteriów strategicznych na ocenę projektów, co daje MSP większe szanse na uzyskanie dotacji. Mikroprzedsiębiorstwa z terenów wiejskich, poszukujące źródeł dofinansowania inwestycji mogą również otrzymać wsparcie z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach Działania Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw należącego do Osi priorytetowej 3, brak w nim jednak odniesienia do innowacyjności. Analiza działania i kryteriów skłania do oceny wskazującej na ograniczoną przydatność PROW we wspieraniu innowacyjności śląskich mikroprzedsiębiorstw. 1 Poddziałania oraz zostały połączone ze względu na katalog beneficjentów i powstało działanie W ramach poddziałań oraz nie będzie już naboru wniosków, natomiast przedsiębiorcy z sektora MSP mogą składać projekty w ramach konkursów na poddziałanie

10 Analiza wszystkich działań badanych programów w zakresie bezpośredniego wsparcia projektów o najwyższym poziomie innowacyjności doprowadza do stwierdzenia, że najbardziej odpowiednie w tym celu wydają się instrumenty POIG, jak również Poddziałanie oraz Działanie 1.3 RPO WSL. Projekty o niższym poziomie innowacyjności mogą uzyskać wsparcie z pozostałych spośród omawianych Działań RPO WSL. PROW jest natomiast stosunkowo mało przydatnym instrumentem bezpośredniego wsparcia innowacyjności przedsiębiorstw. Komplementarność środków służących bezpośredniemu wsparciu innowacyjności oraz mechanizmy wzmacniające jej efekty Komplementarność instrumentów wspierających bezpośrednio innowacyjność przedsiębiorstw analizowano w odniesieniu do następujących etapów realizacji przedsięwzięć innowacyjnych: 1. Przygotowanie do wdrożenia innowacyjności (etap zabezpieczenia środków na inwestycje, pozyskanie wiedzy i zasobów niezbędnych do rozpoczęcia innowacyjnego projektu) 2. Wdrożenie innowacyjności (etap przeprowadzania prac B+R, inwestycji w środki trwałe i niematerialne oraz szkoleń i usług doradczych związanych z inwestycją) 3. Wzmacnianie efektów wdrożenia innowacyjności (etap opracowania i wdrożenia strategii marketingowej nowego produktu, opracowanie strategii eksportu, przeprowadzenie szkoleń pracowników, czy też podjęcie działań zmierzających do uzyskania certyfikacji oraz niezbędnych zezwoleń) Stwierdzono, że powyższe etapy prac są względem siebie komplementarne. Prawidłowe zrealizowanie każdego z nich ma istotne znaczenie dla realizacji kolejnego. W każdym z etapów MSP, chcące wdrożyć innowacyjne rozwiązanie mogą liczyć na wsparcie zarówno w ramach RPO WSL, jak i POIG (na etapie wdrażania innowacji teoretycznie może to być również PROW). Śląskie przedsiębiorstwo, chcące opracować a następnie wdrożyć do produkcji innowacyjny produkt może zatem w pierwszym etapie skorzystać z doradztwa, na które otrzyma dotację ramach Poddziałania RPO WSL, na etapie wdrożenia innowacyjności zrealizować projekt finansowany z Działania 1.4 i 4.1 POIG a następnie uzyskać wsparcie na wzmocnienie wyników wdrożenia innowacyjności w postaci doradztwa w zakresie marketingu, dotowanego z Poddziałania RPO WSL. Chcąc wypromować nowy produkt za granicą może ponadto uzyskać wsparcie w ramach Działania 6.1 POIG albo pomoc na udział w targach ze wspomnianego już Poddziałania RPO WSL. Instrumenty wsparcia, podzielone wg etapów realizacji przedsięwzięcia innowacyjnego, na których mogłyby zostać zastosowane, przedstawiają się następująco: 1. Przygotowanie do wdrożenia innowacyjności ( , 1.2.3, RPO WSL oraz PO IG) 2. Wdrożenie innowacyjności ( , 1.2.3, 1.2.4, 1.3, 3.1.1, 3.2.1, 9.1, 9.2 RPO WSL oraz 1.4, 4.1, 4.2, 4.3, 4.4, 4.5, 8.1, 8.2 PO IG, PROW Tworzenie i Rozwój mikroprzedsiębiorstw) 3. Wzmacnianie efektów wdrożenia innowacyjności (1.2.1, 1.2.2, RPO WSL, 2.1.1, POKL oraz 6.1 PO IG) Biorąc pod uwagę powyższą sekwencję możemy mówić o wysokim poziomie komplementarności pomiędzy instrumentami, których wsparcie może być wykorzystane na poszczególnych etapach. W niektórych przypadkach komplementarność może prowadzić do zwiększenia efektu dodatkowości. Przedsiębiorca, który nie przeprowadził audytu technologicznego w ramach doradztwa w Poddziałaniu może mieć trudności z doborem nowej technologii, która mogłaby być wdrożona w ramach Działania 4.4 POIG, czy też RPO WSL. Z kolei z Działania 6.1 POIG mogą skorzystać wyłącznie firmy, które chcą promować na rynkach zagranicznych innowacyjne produkty, wdrożone w wyniku realizacji projektów inwestycyjnych. Mechanizmy wzmacniające efekty komplementarności bezpośredniego wsparcia innowacyjności przedsiębiorstw Podstawowym mechanizmem służącym wzmocnieniu efektów komplementarności wsparcia powinny być działania informacyjne, których celem jest wzrost świadomości przedstawicieli śląskich MSP odnośnie możliwości wsparcia. Tylko wtedy można zakładać, że jeśli przedsiębiorca wdrażający nowy produkt w ramach Działania RPO WSL dowie się o możliwości wypromowania go na rynkach zagranicznych, przy wykorzystaniu Działania 6.1 POIG, istnieje większa szansa, że skorzysta ze wsparcia. 2 Poddziałanie zostało dodane w Uszczegółowieniu RPO WSL przyjętym 25 czerwca 2009 roku. Skupia ono w sobie zakres przedmiotowy Poddziałań oraz zarówno dla mikro jak i małych i średnich przedsiębiorstw. W związku z utworzeniem nowego Poddziałania wstrzymano konkursy w Poddziałaniach oraz J.w 10

11 Mechanizmy wzmacniające komplementarność wsparcia mogą być również zastosowane w harmonogramie wdrażania RPO WSL oraz w systemie wyboru projektów. Przykładowo do mechanizmów takich mogą należeć: Wprowadzenie kryteriów premiujących projekty komplementarne z konkretnymi instrumentami RPO WSL wspierającymi bezpośrednio lub pośrednio innowacyjność przedsiębiorstw. Skonstruowanie harmonogramu konkursów w taki sposób, aby w pierwszej kolejności realizowane były projekty służące pośredniemu wsparciu przedsiębiorstw, np. rozwojem usług IOB. Dzięki temu przedsiębiorcy planujący realizację projektów innowacyjnych, finansowanych ze środków RPO WSL mogli szybciej korzystać z oferowanych przez nie usług. Skonstruowanie harmonogramu konkursów w działaniach służących bezpośredniemu wsparciu innowacyjności przedsiębiorstw w taki sposób, aby w pierwszej kolejności najsilniej wspierane były projekty związane z przygotowaniem beneficjentów do wdrożenia innowacyjności (np. doradztwo w obszarze wdrażania nowych technologii), następnie projekty związane z wdrożeniem innowacyjności (projekty inwestycyjne) oraz wzmocnieniem efektów wdrożenia (np. doradztwo związane z opracowaniem strategii sprzedaży innowacyjnego produktu). Przeprowadzona w ramach badania analiza dokumentów RPO WSL wskazuje, że zadawalające mechanizmy takie funkcjonują na poziomie kryteriów oceny projektów, jednak trudno było odnaleźć podobne mechanizmy na poziomie harmonogramów konkursowych, dlatego istnieje konieczność przeprowadzenia pogłębionej analizy dotyczącej możliwości zastosowania mechanizmów umożliwiających komplementarność wsparcia na poziomie RPO WSL. Główne obszary komplementarności pomiędzy instrumentami bezpośredniego i pośredniego wsparcia innowacyjności śląskich MSP Badanie pozwoliło na wyodrębnienie trzech obszarów przedmiotowych wsparcia w ramach RPO WSL oraz programów krajowych, cechujących się wysokim poziomem komplementarności, do których można zaliczyć: 1) wsparcie dla parków przemysłowych i technologicznych oraz inkubatorów przedsiębiorczości; 2) wsparcie zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji; 3) wsparcie w obszarze kooperacji przedsiębiorstw oraz współpracy z jednostkami naukowymi. Wysoki poziom komplementarności wymienionych obszarów wynika przede wszystkim z relatywnie dużego wpływu, jaki mają one na podejmowanie przez przedsiębiorstwa przedsięwzięć innowacyjnych. Wsparcie zapewnione w tych obszarach, może więc skutkować wystąpieniem efektu dodatkowości. Przykładowo, pozyskanie dodatkowego źródła finansowania może być warunkiem ubiegania się o wsparcie w ramach RPO WSL lub POIG, natomiast współpraca z jednostkami naukowymi w obszarze prac B+R jest premiowana w znacznej części Działań POIG. Można więc zakładać, że komplementarność instrumentów wsparcia w wymienionych obszarach zapewni śląskim MSP największe korzyści przy realizacji przedsięwzięć innowacyjnych. Badanie wykazało, że innowacyjne przedsiębiorstwa istotnie częściej niż przedsiębiorstwa nieinnowacyjne korzystają z zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji (10% innowacyjnych i tylko 2% nieinnowacyjnych spośród ankietowanych przedsiębiorstw korzystało z kredytów preferencyjnych). Należy zwrócić uwagę na relatywnie wysokie zainteresowanie możliwością korzystania z funduszy poręczeniowych wśród śląskich MSP, przy jednoczesnym braku zainteresowania ze strony ankietowanych MSP środkami z funduszy pożyczkowych. Wsparcie kooperacji przedsiębiorstw stanowi trzeci kluczowy obszar komplementarności instrumentów bezpośredniego i pośredniego wsparcia innowacyjności przedsiębiorstw. Analiza wyników badania CATI wykazuje, że śląskie MSP prowadzące działalność innowacyjną często współpracują z innymi przedsiębiorstwami. W okresie , spośród ankietowanych innowacyjnych firm 26% współpracowało z innymi, niezależnymi przedsiębiorstwami przy wdrażaniu innowacyjnego produktu lub usługi, 34% przy wdrożeniu innowacyjnego procesu a 31% przy wdrożeniu nowych rozwiązań organizacyjnych. Dopasowanie oferty sektora B+R do potrzeb MSP oraz współpraca obu sektorów Współpraca śląskich MSP z podmiotami sektora B+R nie jest dobrze rozwinięta, co jest spowodowane głównie brakiem świadomości o możliwości współpracy oraz niewystarczającą wiedzą o ofercie jednostek naukowych. Z badania ilościowego wynika, że znajomość oferty śląskich jednostek badawczo-rozwojowych deklaruje tylko co dziesiąta badana firma innowacyjna z sektora MSP. Znajomość oferty jest największa wśród średnich przedsiębiorstw (22% wskazań), następnie małych (19% wskazań) a wśród badanych mikroprzedsiębiorców zaledwie 9% z nich zna ofertę sektora B+R. 11

12 Przedsiębiorcy znający ofertę ocenili jej jakość jako przeciętną ankietowani przyznali jej średnią notę 3,2 w skali 1-5. Głównym tego powodem jest fakt, że w sektorze B+R brak umiejętności formułowania atrakcyjnej oferty dla przedsiębiorstwa pozwalającej na przekonanie go, iż wynalazek czy rozwiązanie może przynieść istotne korzyści dla działalności przedsiębiorstwa. W ofercie jednostek sektora B+R brakuje nacisku na korzyści, jakie przedsiębiorca może osiągnąć jeśli zastosuje oferowane przez jednostkę naukową rozwiązanie. Zamiast tego najczęściej jest lista badań, jakie ona oferuje. Wynika to z braku szczegółowej wiedzy na temat potrzeb sektora MSP i niewystarczającego zaangażowania się we współpracę z przedsiębiorcą. Badanie wskazało, że jedynie 40% firm, które znają ofertę B+R, ocenia ją (pod względem dopasowania do potrzeb własnej firmy w zakresie inwestycji w nowy lub zmodyfikowany produkt/proces) jako dobrą, 37% jako przeciętną. Natomiast co piąta firma ocenia ją jako słabą lub bardzo słabą (23%). Większość z badanych instytucji sektora B+R nie przywiązuje wagi do pełnego wachlarza technik sprzedażowomarketingowych, którymi należy się kierować konstruując ofertę, oraz pełnego wykorzystania kanałów dystrybucyjnych do jej przedstawienia (strona www, oferty na przetargi i zapytania ofertowe, spotkania brokerskie, targi i wystawiennictwo, sympozja, seminaria i szkolenia przeprowadzane przez śląskie IOB, promocja, publikacje, materiały informacyjne). Są wprawdzie przykłady, że oferta niektórych jednostek jest indywidualnie modyfikowana pod kątem określonych przedsiębiorstw, do których będzie przekazywana w celu nawiązania kontaktu i współpracy i szeroko przedstawiana z wykorzystaniem wszystkich biznesowych sposobów, to jednak nie są one jeszcze powszechne. Szczególnie JBR, stają się bardzo aktywną stroną w zdobywaniu klientów poprzez dostosowywanie oferty do ich potrzeb i wykorzystując swój potencjał i możliwości, dzięki czemu mają kompleksową ofertę swoich usług. Na uczelniach mniej (lub w ogóle) widoczna jest aktywność wobec przedsiębiorców, szczególnie MSP w kontekście oferowanych im usług i produktów. W badaniu wyraźnie również podkreślano, iż brakuje dobrze zorganizowanych imprez umożliwiających pokazywanie oferty przede wszystkim targów w regionie śląskim. Brak jest również w ofercie demonstracji produktów jednostek naukowych. To właśnie te dwa elementy demonstracje i targi/ przedsięwzięcia łączące sektor naukowy i przedsiębiorstwa powinny być przedmiotem wsparcia przez samorząd regionu, który powinien również przekazać BR posiadaną wiedzę w zakresie potrzeb innowacyjnych śląskich MSP lub pomóc taką wiedzę zdobywać. Mocną stroną oferty śląskiego sektora B+R jest niewątpliwie potencjał naukowo-laboratoryjny. Jednak jest to potencjał niewykorzystany w pełni, ze względu na stosunkowo słabo rozwiniętą współpracę ze śląskim sektorem MSP. Dotychczasowa współpraca MSP i sektora B+R w województwie śląskim i przyczyny jej podejmowania lub niepodejmowania Dotychczasowa skala współpracy pomiędzy sektorami była stosunkowo niewielka i opierała się w największym stopniu na zakupie usług certyfikujących i atestowych. Badania ilościowe wskazują, że tylko 12% z innowacyjnych śląskich MSP kupowało wyniki prac badawczo-rozwojowych od zewnętrznych instytucji B+R (lata ). Według przeważającej części respondentów badania jakościowego zasadniczą kwestią wpływającą na wzajemną relację jest brak świadomości wśród MSP, że współpraca obu sektorów jest możliwa i potrzebna. Strategicznym partnerem dla jednostek naukowych są duże, ustabilizowane na rynku przedsiębiorstwa stąd częsty brak wiedzy, że wobec małego kontrahenta należy stosować inne podejście biznesowe, lub niechęć do zmiany podejścia. Pomimo widocznej preferencji i tradycji współpracy z dużymi przedsiębiorcami, MSP stają się coraz bardziej dostrzeganym partnerem instytutów badawczych, które z zaangażowaniem zabiegają o rynek i szukają dywersyfikacji źródła finansowania. Szczególnie niektóre śląskie JBR bardziej świadome faktu, że MSP są istotną częścią ich rynku, są aktywną i poszukującą stroną w relacji z MSP. Istotnym elementem tej współpracy jest również chęć porozumienia się nawet jeśli przedsiębiorca uważa usługi JBR za zbyt kosztowne. Dotychczasowa historia współpracy śląskich uczelni z MSP jest bardziej ograniczona niż jednostek badawczo-rozwojowych, choć obecnie środowisko uczelni zostało pobudzone do współpracy, dzięki programom ramowym czy funduszom strukturalnym. Na wzajemną współpracę lub jej brak ma wpływ wiele elementów. Poniżej przedstawiono zidentyfikowane w badaniu główne bariery utrudniające lub uniemożliwiające współpracę. Ze strony MSP lub przez nie odczuwane: Brak świadomości co do współpracy i utrwalonego nawyku korzystania z potencjału uczelni czy JBR 12

13 Biurokracja największa przeszkoda zniechęcająca firmy do podejmowania współpracy i działań B+R. Biurokracja związana jest z wysokimi kosztami Zbyt wysokie koszty współpracy Niski poziom dofinansowania projektów unijnych w zakresie B+R/ prac rozwojowych (tylko 25-45%) mała atrakcyjność dopasowania instrumentów wsparcia do potrzeb Mentalność przedsiębiorców brak wcześniejszego doświadczenia we współpracy, nieufność Problemy w sieciowej / klastrowej współpracy z sektorem B+R Przekonanie przedsiębiorców, iż oferta sektora B+R jest zbyt naukowa, za mało praktyczna i nieprzynosząca korzyści Niedostrzeganie roli współpracy z B+R w rozwoju innowacyjności firmy Brak odpowiedniego potencjału by podjąć współpracę (kadrowego i finansowego) Brak wiedzy o ofercie (niedotarcie do oferty) Ze strony B+R: Ograniczenia czasowe w realizacji projektu B+R zgodnie z oczekiwaniami przedsiębiorców, którym zależy na szybkiej i sprawnej realizacji Niechęć do współpracy z MSP (szczególnie z małymi przedsiębiorcami) Niedopasowanie oferty do potrzeb przedsiębiorców Niedostosowanie struktury uczelni do elastycznych oczekiwań przedsiębiorców (brak pionu zarządczego na uczelni, który mógłby przyspieszyć proces uelastyczniania uczelni w kontekście współpracy z gospodarką) Brak kryteriów komercjalizacji wiedzy w ścieżkach naukowych i cenienie w większym stopniu publikacji niż wdrożeń Szara strefa na uczelniach Niska jakość oferty (uczelnia nie jest nastawiona na współpracę z podmiotem fizycznym jakim jest wynalazca) Brak jasno sprecyzowanej przez uczelnie oferty współpracy (ceny, brak umiejętności kalkulacji ekonomicznej wiedzy naukowców) i jej dobrej promocji Niedopasowanie oferty uczelni do potrzeb MSP Na etapie nawiązywania współpracy: trudność w dotarciu do kluczowej osoby w przedsiębiorstwie zajmującej się danym zagadnieniem Oferta sektora B+R nie jest dostępna w podobny sposób jak oferta firm komercyjnych Niska świadomość potrzeb technologicznych w przedsiębiorstwach Trudności we wzajemnej komunikacji ze względu na posługiwanie się odmiennym językiem w świecie nauki i biznesu Powody, dla których współpraca jest podejmowana przez MSP: Rynkowy wymóg bycia konkurencyjnym skłaniający do działań badawczo-rozwojowych Wymóg współpracy w ramach realizowanych projektów z funduszy unijnych Otwartość po stronie przedsiębiorstwa: chęć współpracy, akceptacja działań wśród dyrekcji firm Wskazanie korzyści ze współpracy z sektorem B+R w ofercie dla biznesu Konkretna, odpowiadająca potrzebom przedsiębiorcy oferta działań B+R Dobra dostępność oferty dla biznesu Z kolei dla sektora B+R motywatorami do podjęcia współpracy z MSP są: Posiadanie gotowych, możliwych do realizacji produktów, licencji itp. Posiadanie pomysłów na wdrożenia Wymóg współpracy w ramach realizowanych projektów z funduszy unijnych Dywersyfikacja źródeł finansowania jednostki poprzez rozszerzanie i zwiększanie sprzedaży usług MSP Dobry menadżer JBR nastawiony na gospodarkę Posiadanie skutecznych narzędzi transferu technologii Motywowanie pracowników naukowych do współpracy z przedsiębiorcami Dotychczasowa wspólna realizacja projektów Wzajemna znajomość zespołów i wcześniejsze doświadczenia we wspólnej pracy Spotkania formalne i nieformalne przedstawicieli obu sektorów, pozwalające na rozmowę o problemach np. sympozja, targi Wysoki poziom merytoryczny pracowników przedsiębiorstwa ułatwiający porozumienie z kadrą naukową Należy również pamiętać, że brak potrzeby współpracy ze strony MSP jest uzasadniony prowadzeniem biznesu i nie wszystkie przedsiębiorstwa mają potrzeby by realizować projekt badawczy. 13

14 Wykaz używanych skrótów 14

15 1. Wprowadzenie 1.1. Cel badania ewaluacyjnego Głównym celem badania było zdobycie wiedzy, która umożliwi jakościową i ilościową poprawę w zakresie inwestycji w innowacje w MSP na terenie województwa śląskiego. Kluczowe części badania objęły następujące cele szczegółowe: 1. Zmniejszenie obszaru niepewności w zakresie inwestycji w innowacje MSP poprzez: zgromadzenie danych o rachunku kosztów i korzyści z inwestycji w innowacje, przydatnych przedsiębiorstwom w procesie oceny efektywności inwestycji prezentację najefektywniejszych kierunków inwestycji w innowacje (w zależności od wielkości przedsiębiorstwa, sektora itd.) 2. Podniesienie poziomu wiedzy podmiotów publicznych na temat potrzeb MSP w zakresie innowacyjności poprzez: uzyskanie danych ilościowych i jakościowych w ujęciu dynamicznym odnośnie poziomu wdrażanych przez MSP innowacji i ich wpływu na zwiększenie konkurencyjności MSP uzyskanie wiedzy niezbędnej do podjęcia skutecznych, dostosowanych do realnych potrzeb działań na rzecz wsparcia innowacyjności MSP, zarówno w obecnej, jak i w przyszłej perspektywie finansowej UE uzyskanie wiedzy o dopasowaniu oferty sektora B+R do potrzeb MSP Analiza przeprowadzona w trakcie badania ukierunkowana na cel główny i cele szczegółowe pozwoliła na określenie rekomendacji dla podmiotów publicznych i prywatnych, w celu najefektywniejszej alokacji środków na inwestycje w innowacje w sektorze MSP na terenie województwa śląskiego. 15

16 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1.2. Obszar i i zakres badania Przedmiotem Przedmiotem badania badania były następujące były następujące obszary: obszary: sektor MŚP w woj. śląskim analiza inwestycji w w innowacje sektora MŚP MSP w regionie z uwzględnieniem specyfiki z uwzględnieniem regionu i dziedzin gospodarki, specyfiki regionu w których i dziedzin funkcjonuje gospodarki, najwięcej w których MSP funkcjonuje najwięcej MŚP organy administracji samorządowej woj. śląskiego działalność w zakresie promowania oraz wsparcia inwestycji w w innowacje w MŚP w MSP sektor B+R działalność w zakresie współpracy oraz relacji z MŚP MSP w celu ułatwienia rozwoju technologicznego W celu uzyskania spójnego obrazu badanych zjawisk dokonano analizy porównawczej wielkości W celu uzyskania spójnego obrazu badanych zjawisk dokonano analizy porównawczej wielkości inwestycji w innowacje inwestycji w innowacje regionu śląskiego ze średnią krajową oraz z wybranymi województwami (dolnośląskie, regionu śląskiego pomorskie ze średnią i wielkopolskie). krajową oraz z wybranymi województwami (dolnośląskie, pomorskie i wielkopolskie). Zakres czasowy badania objął okres , w podziale na dwa podokresy: Zakres czasowy badania objął okres , w podziale na dwa podokresy: , , Badanie dotyczyło przede wszystkim i w największym zakresie województwa śląskiego. W kontekście porównawczym województwo śląskie zostało również zestawione z trzema województwami Polski dolnośląskim, Badanie dotyczyło przede wszystkim i w największym zakresie województwa śląskiego. pomorskim, W kontekście porównawczym województwo śląskie zostało również zestawione z trzema wielkopolskim. województwami Polski województwem Jeszcze szerszy dolnośląskim, pogląd na badane zjawiska uzyskano w trakcie badania poprzez analizę porównawczą sytuacji w regionie do sytuacji pomorskim w trzech oraz następujących porównywalnych regionach UE: Zagłębie wielkopolskim. Ruhry, Niemcy region Moravskoslezko, Czechy Zagłębie Yorkshire (Yorkshire and The Humber), Anglia Jeszcze szerszy pogląd na badane zjawiska uzyskano w trakcie badania poprzez analizę porównawczą sytuacji w regionie do sytuacji w trzech następujących porównywalnych regionach UE: Zagłębie Ruhry, Niemcy region Moravskoslezko, Czechy Zagłębie Yorkshire (Yorkshire and The Humber), Anglia 18 16

17 2. Metodologia badania 2.1. Definicje wykorzystywane w badaniu W badanu posłużono się definicją innowacji, głównie bazującą na Olso Manual przygotowanego przez kraje OECD już po raz trzeci 4. Oslo Manual jest podręcznikiem zbierania i analizowania danych o innowacjach technologicznych. Opis sposobów pomiaru różnych rozwiązań czynią z podręcznika punkt wyjścia przy projektowaniu jakichkolwiek badań innowacji produktowych i procesowych. Dzięki takiemu podejściu do definicji, możliwe było porównywanie wyników uzyskiwanych w badaniach wykonywanych w różnych państwach. 5 Definicja innowacji Innowacja to wprowadzenie do praktyki nowego lub znacząco ulepszonego rozwiązania w odniesieniu do procesu, produktu (towaru lub usługi), marketingu oraz organizacji. Innowacyjne jest przedsiębiorstwo, które wprowadza do praktyki rozwiązania w odniesieniu do procesu, produktu, marketingu i organizacji nowe na skalę światową, stosowane już przez konkurentów na świecie, nie stosowane jeszcze w kraju, ale stosowane już przez konkurentów na rynku krajowym, ale nie stosowane do tej pory przez to przedsiębiorstwo. Natomiast innowacją nie jest samo odkrycie czegoś nowego czy prowadzenie badań nad nowym rozwiązaniem. Oznacza to, że wynalazek nie jest innowacją, nie ma bezpośredniego znaczenia dla gospodarki i przedsiębiorstw. Tworzy natomiast potencjalną możliwość pojawienia się innowacji. Wynalazek przekształca się w innowację po wdrożeniu do produkcji. Przedsiębiorstwo, które posiada własne lub zakupione nowoczesne rozwiązania, ale ich nie wykorzystuje w praktyce, nie jest firmą innowacyjną. Przedsiębiorstwo, które już posiada i wykorzystuje nowoczesne rozwiązania, ale nie wprowadza do praktyki kolejnych nowych rozwiązań także nie jest innowacyjne w rozumieniu przyjętej definicji. Innowacyjne nie jest także przedsiębiorstwo, które powiela posiadane nowoczesne rozwiązania, tylko takie, które wprowadza nowe rozwiązania. Innowacje organizacyjne nie muszą być czynnikiem wspomagającym innowację produktową bądź procesową. Mogą one same w sobie wpływać na funkcjonowanie firm poprzez poprawę wydajności pracy, wymiany informacji, poprawę zdolności firmy do uczenia się i wdrażania nowej wiedzy i technologii. Źródło: OECD & Eurostat, Oslo Manual, Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, Third Edition, OECD Publications Service, Paryż, 2005, s. 16. Z taką definicją zgodzili się również eksperci podczas zorganizowanego w trakcie badania panelu ekspertów oraz respondenci (głównie instytucje otoczenia biznesu i MSP) wywiadów. Inwestycji w innowacje nie da się w łatwy sposób zdefiniować. Nie można bowiem powiedzieć, że inwestycję w innowacje jest np. zakup technologii lub nowego urządzenia, ponieważ do tego, aby innowacja powstała, niezbędne jest przede wszystkim wdrożenie lub przyczynienie się do wdrożenia do produkcji danej inwestycji. Ponieważ jednak wdrożenie odbywa się po zakupie (inwestycji), nie można in advance nazwać danej inwestycji inwestycją w innowację. Zatem pewne inwestycje mogą być potencjalnie inwestycjami w innowacje i dopiero po spełnieniu warunku wdrożenia stają się inwestycjami w innowacje. 4 Obecnie dostępny jest podręcznik OECD & Eurostat, Oslo Manual, Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, Third Edition, OECD Publications Service, Paryż, Prace nad podręcznikiem rozpoczęły się w latach 80, a pierwszy podręcznik powstał w 1992 r. Po doświadczeniach (skoordynowanych pomiędzy krajami) podręcznik został zaktualizowany i kolejna wersja została opublikowana w 1997 r. 5 Inzelt A., Innovation Process in Hungary [w:] Shavinina L.V., The International Handbook on Innovation, Elsevier Science Ltd, 2003, s

18 Definicja inwestycji w innowacje Inwestycja w innowacje to inwestycja, która tworzy podstawy do bycia innowacyjnym, a następnie jest wdrożona lub przyczynia się do wdrożenia nowych produktów, procesów lub rozwiązań organizacyjnych. W momencie zakupu inwestycja jest potencjalną inwestycją w innowacje do momentu wdrożenia. Wyróżnimy tutaj: 1. Inwestycje twarde w maszyny i urządzenia: wdrażanie środków automatyzacji produkcji (komputery, roboty i manipulatory przemysłowe, centra obróbkowe, linie produkcyjne sterowane komputerowo, linie produkcyjne sterowane automatycznie), modernizację linii produkcyjnych, zastosowanie specjalistycznych urządzeń i narzędzi, instalowanie nowoczesnych technologii ICT (zainstalowanie serwerów, uzyskanie dostępu do Internetu za pomocą modemu analogowego, łącza szerokopasmowego, stworzenie wewnętrznej sieci komputerowej typu LAN, wewnętrznej sieci bezprzewodowej, wewnętrznej sieci intranet, zewnętrznej sieci extranet, czy też kont poczty elektronicznej, telefonii typu VoIP voice over IP lub ERP, umożliwienie zdalnego dostępu). 2. Inwestycje miękkie we własność intelektualną: zakup licencji, patentowanie nowej myśli technologicznej, opracowywanie wzorów użytkowych, tworzenie wiedzy technicznej w postaci know-how. 3. Inwestycje w wiedzę: wiedzę generowaną w wyniku prowadzenia własnych badań, wiedzę generowaną w wyniku współpracy z zewnętrznymi jednostkami (inne przedsiębiorstwa, dostawcy, klienci, konkurenci, firmy konsultingowe, placówki PAN, JBR, zagraniczne jednostki badawcze, szkoły wyższe, konferencje, czasopisma i publikacje naukowe, towarzystwa i stowarzyszenia). Inwestycje te muszą służyć wdrożeniu następujących rozwiązań innowacyjnych (aby stały się inwestycjami w innowacje): wprowadzaniem nowych produktów (w tym usług), wprowadzaniem nowych metod produkcji, wchodzeniem na nowy rynek, rozwojem nowych źródeł dostaw materiałów lub innych czynników produkcji, stworzeniem nowych struktur rynkowych w przemyśle. Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD & Eurostat, Oslo Manual, Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, Third Edition, OECD Publications Service, Paryż, 2005, s. 29; PARP, Kierunki inwestowania w nowoczesne technologie w przedsiębiorstwach MSP. Raport z badania ankietowego, Warszawa, listopad 2007, s , Jaki zatem związek ma innowacyjność z konkurencyjnością? Konkurencyjność jest pojęciem bardzo złożonym i różnie definiowanym. Możemy wyróżnić po pierwsze definicje proste i logiczne, które mówią, że przedsiębiorstwo jest konkurencyjne, jeżeli sprzedaje produkty z zyskiem 6, zatem miarą tej konkurencyjności powinna być akceptacja wyrobów przemysłowych przedsiębiorstwa na rynku 7. Po drugie możemy wyróżnić definicje określające konkurencyjność jako dążenie do realizacji swoich interesów poprzez przedstawianie korzystniejszych od innych ofert cenowych, jakości lub innych cech wpływających na decyzje zawarcia transakcji 8. Definicje tego typu próbują określić, na czym polega bycie konkurencyjnym na rynku. Znacznie dalej posuwa się definicja OECD, która mówi, że zdobycie przewagi konkurencyjnej dokonuje się poprzez: zmianę krzywej produktów przedsiębiorstwa (poprzez zwiększenie jakości produktów, oferowanie nowych produktów lub otwarcie nowych rynków albo zdobycie nowych grup klientów) lub poprzez zmianę krzywej kosztów przedsiębiorstwa (poprzez obniżenie kosztów jednostkowych produkcji, dostaw, dystrybucji lub zakupu) lub poprzez poprawę zdolności firmy do bycia innowacyjnym (poprzez zwiększenie zdolności do rozwijania nowych produktów lub procesów albo zwiększanie i tworzenie nowej wiedzy). 9 6 US International Competitiveness: Perceptron and Reality, 1984 s. 9 [za:] Bieńkowski W., Reaganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995, s Report on the Competitiveness of Community Industry, 1983 s. 56 [za:] Bieńkowski W., Reaganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995, s Cyrson E., Kompendium wiedzy o gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa, Poznań 2000, s OECD & Eurostat, Oslo Manual, Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, Third Edition, OECD Publications Service, Paryż, 2005, s

19 Porządkując kwestie definicji konkurencyjności, przede wszystkim należy wyróżnić podobnie jak w przypadku inwestycji w innowacje dwa aspekty konkurencyjności: zdolność (przewagę) konkurencyjną (konkurencyjność czynnikową, potencjalną) umiejętności przedsiębiorstw, które świadczą o skuteczności ich konkurowania jak: szybkie reagowanie na zmiany w otoczeniu, umiejętność wykorzystania zasobów własnych, wykorzystanie szans w otoczeniu, racjonalne decyzje oraz inne czynniki, które budują konkurencyjność w długim horyzoncie czasowym. 10 pozycję konkurencyjną (konkurencyjność wynikową, rzeczywistą) odzwierciedlającą wyniki konkurowania jak np. udział w rynku, wyniki finansowe na tle konkurentów. Przedsiębiorstwo zajmie lepszą pozycję konkurencyjną im osiągnie Badanie lepsze wpływu wyniki, inwestycji a więc w innowacje im potrafi na konkurencyjność zrobić coś lepiej MŚP w niż regionie konkurenci, śląskim czyli np. powiększać wielkość produkcji bez ponoszenia Projekt współfinansowany dodatkowych przez nakładów Unię Europejską lub w przy ramach mniejszych Europejskiego nakładach Funduszu Społecznego od nakładów konkurentów i zmniejszać wielkość nakładów przy danym poziomie produkcji bez zmniejszania jakości produkcji czego nie mogą uczynić konkurenci 11. Zajęcie lepszej pozycji konkurencyjnej musi wynikać z posiadania odpowiedniej przewagi konkurencyjnej lub inaczej mówiąc, posiadanie przewagi konkurencyjnej jest warunkiem sine qua non zajęcia dobrej pozycji konkurencyjnej. 12 zdolność konkurencyjna (konkurencyjność czynnikowa) pozycja konkurencyjna (konkurencyjność wynikowa) Definicja konkurencyjności Konkurencyjność przedsiębiorstwa zdolność (przewagę) składa konkurencyjną się z dwóch (konkurencyjność elementów: zdolności czynnikową, konkurencyjnej potencjalną) i pozycji umiejętności konkurencyjnej. Zdolność (przewaga) przedsiębiorstw, konkurencyjna które świadczą (konkurencyjność o skuteczności czynnikowa, ich konkurowania potencjalna) jak: są szybkie to umiejętności reagowanie przedsiębiorstw, które świadczą zmiany o skuteczności w otoczeniu, ich umiejętność konkurowania. wykorzystania Pozycja konkurencyjna zasobów własnych, (konkurencyjność wykorzystanie wynikowa, szans rze- na czywista) to z kolei w wyniki otoczeniu, konkurowania racjonalne jak decyzje np. udział oraz w inne rynku, czynniki, wyniki które finansowe budują na konkurencyjność tle konkurentów. w długim horyzoncie czasowym. 10 Przyjmujemy, że na pozycję konkurencyjność konkurencyjną przedsiębiorstwa (konkurencyjność składać wynikową, się będą rzeczywistą) trzy grupy czynników odzwierciedlającą konkurencyjności: wyniki czynniki wewnętrzne konkurowania wszelkie jak np. zasoby udział materialne, w rynku, wyniki niematerialne, finansowe ludzkie na tle i finansowe konkurentów. przedsiębiorstwa, Przedsiębiorstwo stanowiące zdolność, zajmie lepszą pozycję konkurencyjną im osiągnie lepsze wyniki, a więc im potrafi zrobić coś lepiej niż przewagę, konkurenci, potencjał czyli np. konkurencyjny powiększać wielkość odpowiednie produkcji wykorzystanie bez ponoszenia posiadanych dodatkowych zasobów nakładów warunkuje bowiem możliwość lub przy mniejszych konkurowania nakładach i utrzymania od nakładów pozycji konkurentów konkurencyjnej i zmniejszać w przyszłości, wielkość nakładów przy czynniki wynikowe danym produkcja poziomie i produkcji sprzedaż, dystrybucja, bez zmniejszania promocja, jakości ekonomiczne produkcji warunki czego wymiany nie mogą rynkowej, uczynić zwane instrumentami konkurenci konkurowania, 11. Zajęcie zależą lepszej od czynników pozycji wewnętrznych konkurencyjnej i oznaczają musi wynikać bezpośrednie z posiadania narzędzie osiągania przewagi konkurencyjnej, które determinują pozycję konkurencyjną, odpowiedniej przewagi konkurencyjnej lub inaczej mówiąc, posiadanie przewagi konkurencyjnej jest warunkiem sine qua non zajęcia dobrej pozycji czynniki zewnętrzne konkurencyjnej. czynniki 12 podmiotowe, będące według Portera siłami napędowymi konkurencji i czynniki jakościowe, czyli makrootoczenie. Aby przedsiębiorstwo mogło osiągnąć pożądaną pozycję konkurencyjną (mierzoną oczekiwanym udziałem w rynku oraz kondycją finansową) musi uzyskać przewagę konkurencyjną na rynku, a więc jego oferta musi się spotkać Definicja konkurencyjności Konkurencyjność przedsiębiorstwa składa się z dwóch elementów: zdolności z większym zainteresowaniem ze strony klientów niż oferta konkurentów. Wówczas przedsiębiorstwo osiągnie wyższą sprzedaż zwiększając jednocześnie przychody i udział w rynku, a to spowoduje poprawę kondycji finansowej. konkurencyjnej i pozycji konkurencyjnej. Źródło: Mantura W., Systematyzacja Zdolność czynników (przewaga) konkurencyjności konkurencyjna przedsiębiorstwa przemysłowego, (konkurencyjność Organizacja i czynnikowa, Zarządzanie nr 32/ 2001, s. 217; Porter M.E., Strategia konkurencji. Metody potencjalna) analizy sektorów są i konkurentów, to umiejętności PWE Warszawa przedsiębiorstw, 1994; Suchowierska K., Konkurencyjność które świadczą przedsiębiorstwa niszowego a transformacja systemowa na o przykładzie skuteczności grupy Swarzędz, ich materiał konkurowania. z konferencji Transformacja Pozycja Integracja konkurencyjna Globalizacja. W poszukiwaniu modelu rozwoju gospodarczego Polski, (konkurencyjność Kraków, maja 2003 wynikowa, r., s rzeczywista) to z kolei wyniki konkurowania jak np. udział w rynku, wyniki finansowe na tle konkurentów. 10 Stankiewicz M.J., Konkurencyjność przedsiębiorstw. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2002, s Wrzosek W., Przewaga konkurencyjna, Marketing i Rynek nr 7/1999, s [za:] Suchowierska K., Konkurencyjność przedsiębiorstwa niszowego a transformacja systemowa na przykładzie grupy Swarzędz, materiał z konferencji Transformacja Stankiewicz Integracja M.J., Globalizacja. Konkurencyjność W poszukiwaniu przedsiębiorstw. modelu Budowanie rozwoju konkurencyjności gospodarczego przedsiębiorstwa Polski, Kraków, w warunkach maja 2003 globalizacji, r., s TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2002, s Wrzosek W., Przewaga konkurencyjna, Marketing i Rynek nr 7/1999, s. 2. [za:] Suchowierska K., Konkurencyjność przedsiębiorstwa niszowego a transformacja systemowa na przykładzie grupy Swarzędz, materiał z konferencji Transformacja - Integracja Globalizacja. W poszukiwaniu modelu rozwoju gospodarczego Polski, Kraków, maja 2003 r., s

20 Katalog powyższych definicji uzupełniono również o określenie w jaki sposób w badaniu rozumiane będzie pojęcie komplementarności wsparcia innowacyjności w ramach funduszy UE. Na użytek niniejszego badania komplementarność zdefiniowano w następujący sposób: Komplementarność to zjawisko/proces, dzięki któremu efekty jednego projektu pozwalają osiągnąć efekt mnożnikowy efektów osiąganych w innych projektach. Zatem dwa projekty można uznać za komplementarne, jeśli realizowane łącznie, generują dodatkowe efekty, które nie wystąpiłyby w sytuacji realizacji wyłącznie jednego z projektów. Mając również na uwadze rodzaje komplementarności (geograficzna, czasowa i funkcjonalna) należy podkreślić, że korzyści osiągane są najczęściej tylko wtedy, gdy wszystkie trzy rodzaje występują łącznie Metody i techniki zbierania danych i ich analiza Zróżnicowanie zagadnień badawczych oraz zakres prac koniecznych do udzielenia odpowiedzi na postawione pytania badawcze wymagało zaangażowania, na potrzeby projektu następujących metod służących pozyskaniu danych: W zakresie danych zastanych (źródło danych wtórnych) przeprowadzona została: Analiza danych zastanych (Desk Research), W zakresie danych wywołanych (źródło danych pierwotnych): Badanie CATI, Badania IDI, Badanie FGI; Panel ekspertów. Analiza danych zastanych (Desk research) źródła analizowanych danych Dokumenty programowe: Regionalna Strategia Innowacji Województwa Śląskiego na lata wraz z Programem Wykonawczym , Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego na lata , Strategia Rozwoju Kraju na lata , Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego (RPO WSL), Uszczegółowienie RPO WSL z dnia wraz z harmonogramem, Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL), w tym komponent regionalny, wraz z harmonogramem, Zasady dokonywania wyboru projektów w ramach PO KL, Plany działań 2007, 2008, 2009 w woj. śląskim w ramach PO KL, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), wraz z harmonogramem, Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, , zasady wyboru projektów w PO IG, wraz z harmonogramem, Linia demarkacyjna pomiędzy Programami Operacyjnymi Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej uwzględniająca ustalenia z IV posiedzenia KK NSRO z dnia 17 grudnia 2008 r. oraz uwzględniająca ustalenia zawarte w Uchwale nr 30 KK NSRO z dnia r. w sprawie zmiany załącznika do Uchwały nr 2 KK NSRO z dnia r. w spr. przyjęcia Linii demarkacyjnej pomiędzy PO Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej odnoszącej się do działań osi 4 Leader PROW Przegląd literatury opracowania, analizy, raporty dot. inwestycji w innowacje i ich wpływu na konkurencyjność: Ewaluacja wpływu funduszy strukturalnych na konkurencyjność przedsiębiorstw, PSDB Sp. z o.o., Warszawa Raport nt. kluczowych danych o stanie Nauki, Technologii i Konkurencyjności 2008/2009: research/era/publication_en.cfm Europejskie Wskaźniki Innowacyjności 2008, Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Ranking Najbardziej Innowacyjnych Firm w Polsce, Warszawa, grudzień 2008 r. Kierunki inwestowania w nowoczesne technologie w przedsiębiorstwach MSP, PARP, 2007 Przegląd raportów o stanie sektora MSP w latach , PARP Raport końcowy dotyczący wpływu realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata na poziom innowacyjności polskich przedsiębiorstw, wykonany przez PAG Uniconsult, Warszawa