Współczesne antropogeniczne zmiany

Transkrypt

1 VII Zjazd Geomorfologów Polskich kraków 2005 Współczesne antropogeniczne zmiany rzeźby terenu na obszarze miasta torunia 1. Wprowadzenie Toruń liczy obecnie 206,1 tyś. mieszkańców. Jest zlokalizowany na terasach rzeki Wisły, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej. Obszar administracyjny obejmuje 115,75 km². Północna granica miasta biegnie skrajem Wysoczyzny Chełmińskiej, natomiast granica południowo-wschodnia sięga po ujściowy odcinek doliny rzeki Drwęcy. Zaczątkiem miasta był dawny gród, na miejscu którego Krzyżacy założyli zamek warowny. Dokument lokacyjny, na prawie chełmińskim, Toruń uzyskał w 1233 r. W ponad 770-letniej historii miasta można wyróżnić szereg faz dynamicznego rozwoju, rozdzielonych fazami stagnacji lub regresu gospodarczego. Antropogeniczne zmiany rzeźby terenu, a w szczególności typy form, ich wiek oraz lokalizacja, dokumentują etapy przestrzennego i gospodarczego rozwoju miasta. Wyniki analiz z tego zakresu zamieszczono w wielu opracowaniach. Na przykład W. Niewiarowski i A. Tomczak (1969), omawiając genezę oraz rozwój rzeźby Torunia i jego okolic, wykazali bezpośredni i pośredni związek morfotwórczej działalności człowieka z morfologicznym zróżnicowaniem terenu. Natomiast J. Fedorowicz (1993), badając antropogeniczne przeobrażenia środowiska geograficznego na obszarze Torunia, zwrócił uwagę przede wszystkim na bezpośrednie morfologiczne skutki różnokierunkowej działalności gospodarczej. Różne aspekty przekształcania rzeźby terenu miasta Torunia poruszono także w ramach charakterystyki wpływu urbanizacji i uprzemysłowienia na zmiany hydrograficzne wybranych miast regionu kujawsko-pomorskiego (Rayzacher 1989) oraz podczas prezentacji wyników badań nad antropogenicznymi zmianami rzeźby terenu województwa toruńskiego (Podgórski 1996, 1997). Wskazane publikacje w sposób pełny przedstawiają jakościowe skutki morfotwórczej działalności człowieka do końca lat 80. XX w. Nie zawierają

2 374 jednak danych o rozmiarach zmian dokonanych na terenie Torunia. Z tego powodu skoncentrowano się w tym opracowaniu głównie na wielkości zmian w ukształtowaniu powierzchni i ich przestrzennym zróżnicowania, w powiązaniu z kierunkami działalności gospodarczej. 2. Metody badań W celu określenia rozmiarów antropogenicznych zmian rzeźby terenu miasta Torunia dokonanych do przełomu lat 80. i 90. XX w., przeprowadzono szczegółową analizę danych liczbowych oraz materiałów kartograficznych w skali 1: Mapy te, wydane w 1992 r., przedstawiają wyniki opracowania topograficznego z 1987 r. Ponadto, na podstawie materiałów własnych oraz pozyskanych z Wojewódzkiego Urzędu Geodezji i Kartografii w Toruniu (obecnie Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Toruniu), uwzględniono przekształcenia rzeźby terenu dokonane w zachodniej części miasta w końcu lat 80. XX w. Podczas dalszych prac wykorzystano w pełnym zakresie procedury badawcze i doświadczenia własne (Podgórski 1996, 1997, 2000) oraz innych autorów (np. Jania 1983, Dulias 1991). Analizowano rodzaj i wielkość antropogenicznych form rzeźby terenu, których identyfikację umożliwiają mapy w skali 1: W terenie dokonywano jedynie pomiarów wybranych form, tj. tych, których morfometrii nie można było dokładnie ustalić na podstawie materiałów kartograficznych (np. szerokości wkopów i nasypów drogowych). Na podstawie danych morfometrycznych z terenu, wyników obliczeń na mapach topograficznych oraz pozyskanych danych określono powierzchnię zajmowaną przez poszczególne antropogeniczne formy rzeźby terenu. Uwzględniając wyróżnione wcześniej kierunki działalności gospodarczej (tab. 1) oraz wyodrębnione w ich ramach sposoby gospodarowania przestrzenią, zsumowano wyniki dla pól podstawowych, o wielkości 1 km². Obliczone sumy wprowadzono do bazy danych, jako tzw. dane wejściowe. W dalszej kolejności, dla wszystkich pól podstawowych, zsumowano powierzchnię zajmowaną w ich obrębie przez wszystkie formy antropogeniczne i ustalono granice dla siedmiu przedziałów wielkości. W celu porównywania rozmiarów morfotwórczej działalności człowieka w granicach miasta Torunia z wynikami innych Autorów odstąpiono od wartości granicznych uprzednio stosowanych przez Autora (Podgórski 1996, 2000), na rzecz wartości zaproponowanych przez M. Olchawę i J. Pełkę-Gościniak (2004) 0,1%, 5%, 15%, 25%, 50%, 75%, 100%. Na podstawie opracowanych danych liczbowych sporządzono kartogramy obrazujące przestrzenne zróżnicowanie stopnia antropogenicznego przeobrażenia powierzchni terenu badanego obszaru. Kartogramy dla wybranych trzech kierunków działalności gospodarczej oraz kartogram sumaryczny przedstawia rycina Wyniki W 1992 r. antropogeniczne formy rzeźby terenu zajmowały łącznie 46,09 km², co stanowiło 39,82% całkowitej powierzchni miasta Torunia (tab. 1). Wśród badanych form

3 Współczesne antropogeniczne zmiany rzeźby terenu na obszarze miasta Torunia 375 Tab. 1. Rozmiary antropogenicznych zmian rzeźby terenu na obszarze miasta Torunia według kierunków działalności gospodarczej dominowały formy związane z rozwojem osadnictwa 10,37% powierzchni badanego obszaru i eksploatacją surowców mineralnych (głównie iłów plioceńskich) 7,45%. W dalszej kolejności duży udział posiadały formy antropogeniczne związane z rozwojem przemysłu 8,18%, oraz rozwojem komunikacji 4,96%. Na uwagę zasługuje znaczny odsetek powierzchni zajmowanej przez antropogeniczne formy rzeźby terenu związane z działalnością militarną (ok. 3,7%), co bezpośrednio wiąże się z pełnieniem przez Toruń funkcji ważnej twierdzy nadgranicznej, na przełomie XIX i XX w.

4 376 Ryc. 1. Zróżnicowanie stopnia antropogenicznego przekształcenia rzeźby terenu na obszarze miasta Torunia w roku 1991, wskutek rozwoju: A komunikacji, B gospodarki wodnej, C osadnictwa, D pozarolniczej działalności gospodarczej (kartogram sumaryczny) 1 0-0,1%; 2 0,1-5,0%; 3 5,1-15,0%; 4 15,1-25,0%; 5 25,1-50,0; 6 50,1-75,0; ,0%

5 Współczesne antropogeniczne zmiany rzeźby terenu na obszarze miasta Torunia Dyskusja Należy podkreślić, że obliczona wartość antropogenicznych przekształceń rzeźby terenu miasta Torunia ma charakter przybliżony. W fazie obliczeń pominięto bowiem powierzchnię zajmowaną przez formy antropogeniczne wytworzone wskutek pośredniego oddziaływania różnokierunkowej gospodarczej działalności człowieka, w tym przede wszystkim rolnictwa. W badanym okresie grunty orne zajmowały powierzchnię około 12,9 km², a łąki i pastwiska kolejnych 7,2 km², co łącznie odpowiadało 17,4% obszaru badań. Rozpoznanie form powstałych wskutek denudacji agrotechnicznej (głównie orki) i naturalnych procesów stokowych uaktywnionych długotrwałą uprawą było niemożliwe bez szczegółowego badania miąższości, cech strukturalno-teksturalnych i układu warstw stokowych. Ponieważ badania o tym charakterze wykraczały poza przyjęty zakres pracy, w grupie form antropogenicznych w pozycji pozostałe (tab. 1), uwzględniono jedynie formy antropogeniczne związane z uprawą roli, których powstanie wyraźnie spowodowało zmiany w rzeźbie obszaru miasta Torunia. Były to m.in. tarasy rolne, wysokie miedze oraz powierzchnie wyrównane obiektów produkcji rolnej. 5. Uwagi końcowe Wyniki badań przedstawione w niniejszej pracy wskazują, że największe zmiany w ukształtowaniu powierzchni obszaru miasta Torunia zostały dokonane na terenach osiedlowych (głównie w obrębie najstarszej części miasta), kopalnych oraz zajętych przez przemysł i komunikację. W stosunku do okresu poprzedzających na zbliżonym poziomie utrzymuje się odsetek powierzchni zajmowanych przez formy antropogeniczne związane z działalnością militarną oraz gospodarką wodną. Ponadto stwierdzono coraz silniejszy wpływ wtórnej antropogenicznej transformacji rzeźby terenu. Chociaż powstanie form o tej genezie nie powoduje wzrostu stopnia antropogenicznego przeobrażenia powierzchni terenu, to jednak nadaje rzeźbotwórczej działalności człowieka cech odmiennych w stosunku do okresu poprzedzającego. Do kierunków odpowiedzialnych za intensyfikację tego procesu należy przede wszystkim budownictwo oraz komunikacja. Uzyskane wyniki mogą stanowić materiał porównawczy do analiz morfotwórczej działalności człowieka w miastach o zbliżonej wielkości. Jak wskazują rezultaty badań innych autorów (Dulias 1991; Olchawa, Pełka-Gościniak 2004) zmiany rzeźby terenu mogą inaczej przebiegać w miastach o silnej dekoncentracji zabudowy mieszkalnej niż w jednostkach osadniczych ośrodkach przemysłowych i górniczych. Ponadto czynnikiem, który w sposób istotny wpływa na wielkość i charakter morfotwórczej działalności człowieka jest pierwotne ukształtowanie powierzchni terenu. Dostępna literatura przedmiotu nie pozwala jednak na dokonanie tego typu porównań dla miasta Torunia i w rezultacie wykazanie stosownych podobieństw lub różnic.

6 378 Literatura Dulias R., 1991, Stopień antropogenicznego przeobrażenia powierzchni terenu na obszarze Dąbrowy Górniczej w latach , [w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 3, Wydz. BiOŚ, Wydz. NoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec, Fedorowicz J., 1993, Antropogeniczne przeobrażenia środowiska geograficznego na terenie miasta Torunia, Studia Societatis Scientiarum Torunensis, 10, 3. Jania J., 1983, Antropogeniczne zmiany rzeźby terenu wschodniej części Wyżyny Ślą skiej, [w:] A. T. Jankowski (red.), Dokumentacja teledetekcyjna. Teledetekcja w badaniach środowiska geograficznego, UŚ, Katowice, Niewiarowski W., Tomczak A., 1969, Morfologia i rozwój rzeźby obszaru miasta Torunia i jego okolic, Zesz. Nauk. UMK, 19, 6, Olchawa M., Pełka-Gościniak J., 2004, Antropogeniczne przeobrażenia powierzchni terenu w północno-wschodniej części Jaworzna w latach , [w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 35, Wydz. BiOŚ, Wydz. NoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec, Podgórski Z., 1996, Antropogeniczne zmiany rzeźby terenu województwa toruńskiego, Studia Societatis Scientiarum Torunensis, 10, 4. Podgórski Z., 1997, Przekształcenia rzeźby terenu województwa toruńskiego wywołane rozwojem szlaków komunikacyjnych, Przegl. Geogr., 69, 3-4, Podgórski Z., 2000, Antropogeniczne przekształcenie rzeźby terenu środkowej części dorzecza Strugi Toruńskiej, [w:] G. Wójcik, K. Marciniak (red.), Funkcjonowanie i monitoring geokompleksów z uwzględnieniem lokalnych problemów ekologicznych, Zeszyty Naukowe Komitetu przy Prezydium PAN Człowiek i Środowisko, 25, Rayzacher Z., 1989, Wpływ urbanizacji i uprzemysłowienia na zmiany hydrograficzne w obszarach miejskich Włocławka, Torunia, Chełmna i Świecia, Studia Societatis Scientiarum Torunensis, 9, 5. Instytut Geografii Uniwersytet Mikołaja Kopernika ul. Fredry Toruń