Struktura gniazd błotniaków łąkowych Circus pygargus z polnej i torfowiskowej populacji w okolicach Chełma i południowego Podlasia

Transkrypt

1 Wiącek J., Polak M., Kucharczyk M., Grzywaczewski G., Jerzak L. (red.) Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona Wybrane aspekty ekologii ptaków LTO, Lublin 2009 Struktura gniazd błotniaków łąkowych Circus pygargus z polnej i torfowiskowej populacji w okolicach Chełma i południowego Podlasia Nest structure of Montagu s harrier Circus pygargus in arable and marsh population near Chełm and south Podlasie region JAROSŁAW WIĄCEK, MAREK KUCHARCZYK, ADAM RAPA Zakład Ochrony Przyrody, Instytut Biologii, Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, ul. Akademicka 19, Lublin, wiacek@hektor.umcs.lublin.pl Abstract: Ten nests of Montagu s harrier Circus pygargus from arable and marshy populations were investigated. Nest diameter was an average 28 cm (from 24 to 31 cm). The height of the nest in arable habitat was from 3 to 5 cm. Nests from the wet territories on the marshes were higher. Their height was from 7 to 12 cm. Nests were built on ground in tall vegetation, in arable landscape an average 100,6cm while on calcareous marshes 84 cm. Mass of the material used to nest construction was bigger in the nests from the marsh. In both habitats nests were built from available vegetation. Key words: Circus pygargus, Montagu s harrier, nest material. Wstęp Błotniaki łąkowe budują swoje gniazda na ziemi pod osłoną wysokiej roślinności. Gniazda mogą być budowane pojedynczo w rozproszeniu, jednak zjawiskiem bardzo powszechnym u tego gatunku jest zakładanie gniazd w niewielkich semi koloniach (Arroyo et al. 2004, Wiącek 2008). Gniazdo ma postać płaskiej platformy zbudowanej z róŝnej roślinności (trzciny, trawy, turzyce). Materiał uŝywany do budowy jest zbierany przez obydwie płci jednak zasadniczą część konstrukcji buduje samica, udział samca ma charakter rytualny związany z zachowaniami godowymi obserwowanymi u tego gatunku (Wiącek 2006). Niewielki udział samca w budowie gniazda podkreśla równieŝ literatura

2 288 J. Wiącek et al. ornitologiczna (Cramp & Simmons 1980, Arroyo et al. 2004). Według piśmiennictwa gniazda tego gatunku mają od 5 do 10 cm wysokości i cm średnicy (Arroyo et al. 2004). Czasami szerokość platformy gniazda bywa większa osiągając nawet 80 cm (Cramp & Simmons 1980). Budowa gniazd trwa około 4 5 dni jednak w trakcie sezonu rozrodczego platforma gniazdowa jest rozbudowywana i nanoszone są nowe warstwy wyściółki roślinnej. Miejsce na gniazdo w siedliskach naturalnych jest starannie wybierane w zwartych i odpowiednio wysokich, zapewniających samicy bezpieczeństwo płatach roślinności (Wiącek 2009). Błotniak łąkowy jest gatunkiem dość plastycznym siedliskowo. W Europie Zachodniej większość populacji gnieździ się w zboŝach, dotyczy to zwłaszcza Francji i Hiszpanii (Arroyo et al. 2004). Tereny wschodniej i centralnej Europy oferują błotniakom łatwiejszy dostęp do siedlisk naturalnych stąd znaczna część populacji w Polsce, Białorusi czy na Ukrainie gnieździ się na torfowiskach, mokradłach lub wilgotnych łąkach (Hagemeijer & Blair 1997). W tak odmiennych siedliskowo miejscach jak suche uprawy zboŝowe czy podmokłe tereny torfowisk ptaki budują gniazda wykorzystując dostępny materiał do jego konstrukcji. Celem tej pracy było pokazanie róŝnic i podobieństw w konstrukcji gniazda oraz róŝnych rodzajów materiału uŝytego do jego budowy. Teren badań Badania terenowe prowadzono w roku 2009 na dwóch obszarach: Chełmskich Torfowiskach Węglanowych i w okolicach Białej Podlaskiej. Chełmskie Torfowiska Węglanowe połoŝone są w powiecie chełmskim, a błotniaki budują swoje gniazda w podmokłych płatach kłoci wiechowatej Cladium mariscus. Obszar torfowisk zajmuje powierzchnię 4118 ha i wchodzi w skład Systemu Natura 2000 jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków ( N, E) (Sidło et al. 2004). Drugim rejonem pozyskania gniazd do analiz były tereny rolnicze połoŝone w północnej części województwa lubelskiego w okolicach Białej Podlaskiej (ryc. 1). Rycina 1. Teren badań w okolicach Białej Podlaskiej (powyŝej) i Chełma. Figure 1. Study area near Biała Podlaska (above) and Chełm.

3 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 289 Metodyka Gniazda pozyskiwano po zakończeniu lęgów, kiedy młode błotniaki opuszczają platformę gniazdową. Takie gniazda zbierano w ostatnim tygodniu lipca w uprawach zboŝowych oraz w rzepaku i lucernie w okolicach Białej Podlaskiej. Do analizy uŝyto równieŝ gniazd, które zebrano w czerwcu na terenie Chełmskich Torfowisk Węglanowych. Były to gniazda, w których lęgi zostały zniszczone przez drapieŝniki na etapie inkubacji lub w okresie przebywania młodych w gnieździe. Materiał, z którego ptaki zbudowały gniazdo był zebrany w całości aŝ do naturalnego podłoŝa gniazda (gleby na polach lub kęp traw i turzyc na torfowiskach). Po przewiezieniu do laboratorium materiał roślinny był suszony, sortowany i w miarę moŝliwości oznaczony do gatunku (Eggenberg & Möhl 2007). W oznaczeniu materiału wykorzystano równieŝ materiały porównawcze zebrane wokół miejsc lęgowych błotniaka łąkowego skąd pochodziły pozyskane gniazda. Poszczególne frakcje (trawy, turzyce, gałązki krzewów) były waŝone (sucha masa) przy pomocy wagi laboratoryjnej typu Precisa 125A z dokładnością do 0,01 grama. Uzyskane wyniki waŝeń pozwoliły na określenie procentowego udziału róŝnych frakcji roślinnych w materiale budulcowym. Materiał gniazdowy do analiz pozyskano za zezwoleniem Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie (RDOŚ-06WPN/66301/20-4/09mo). Przy zbiorze mierzono średnicę gniazd, wysokość roślinności wokół gniazda oraz głębokość wody z dokładnością do 1 cm. Dla obliczeń statystycznych uŝyto testu Manna Whitneya z pakietu Statistica 8. Wyniki Analizowano 10 gniazd błotniaka łąkowego, 5 z terenu Chełmskich Torfowisk Węglanowych oraz 5 z południowego Podlasia w rejonie Białej Podlaskiej. Średnica zmierzonych gniazd wyniosła średnio 28 cm (min. 24 cm, maks. 31 cm, mediana 29, SD = 2,91). Wysokość gniazd zebranych z pól wahała się od 3 do 5 cm, podczas gdy gniazda z torfowisk w momencie ich pozyskania mierzyły od 7 do 12 cm wysokości. Gniazda zebrane na terenie torfowisk pod Chełmem były zbudowane na terenie zalanym przez wodę. Średnia głębokość wody przy gniazdach wynosiła 11,4 cm (min. 3 cm, maks. 31 cm, mediana = 7, SD 11,34, N=5). Gniazda pochodzące z południowego Podlasia były zbudowane w terenie całkowicie suchym. Na torfowiskach pod Chełmem błotniaki budowały gniazda w łanach kłoci wiechowatej Cladium mariscus. Średnia wysokość kłoci przy gniazdach wynosiła 84,6 cm (min. 78, maks. 92, mediana = 84, SD=5,89, N=5). Na polach koło Białej Podlaskiej błotniaki budowały gniazda w lucernie, rzepaku oraz Ŝycie i pszenŝycie. Wysokość upraw przy gniazdach wahała się od 55 cm w lucernie do 120 cm w Ŝycie (średnio 100,6 cm, mediana 110, SD 27,5, N=5). Brak było istotnych róŝnic w wysokości roślinności przy gniazdach w obydwu siedli-

4 290 J. Wiącek et al. skach, na polu i torfowisku (Z=1,56, P=0,11, N=10). Waga materiału gniazdowego po wysuszeniu zebrana na torfowiskach pod Chełmem była większa niŝ z gniazd pochodzących z populacji polnej. Sucha masa gniazd na torfowisku wahała się od 133,9 g do 371,8 g (średnio 243,1 g, mediana 211,4 g, SD=93,48, N=5). Masa materiału gniazdowego z pól była niŝsza, wahała się od 32,6 do 296,7 g (średnio 126,3 g, mediana 74,5 g, SD=105,7, N=5). Gniazda budowane na torfowiskach zawierały wyraźnie więcej materiału niŝ gniazda z pól, a róŝnica statystyczna pomiędzy nimi była bliska istotności (test Manna-Whitneya Z=1,77, P=0,07, N=10). Analiza materiału gniazdowego zebranego na polach i torfowiskach pozwoliła dość szczegółowo określić skład frakcji, z których ptaki budowały swoje gniazda (tab. 1). Tabela 1. Materiał uŝyty do budowy gniazd błotniaków łąkowych (% całkowitej masy). 1 5 Chełmskie Torfowiska Węglanowe, płaty Cladietum marisci; 6 Komarno, pole rzepaku; 7 Kamianka, pole lucerny; 8, 9 śanady, pole Ŝyta; 10 Włodki, pole pszenŝyta. Table 1. The material used by harriers to the nest construction (% of the total mass). 1 5 Chełm Calcareous Marshes, Great Fen sedge; 6 Komarno, turnip fields; 7 Kamianka, alfaalfa fields; 8, 9 śanady, rye fields; Włodki, wheat fields. Frakcje materiału Gniazda Trawy ZboŜa i inne trawy Pędy zdrewniałe Kłoć wiechowata Marzyca ruda Lucerna Rozłogi i korzenie Zachylnik błotny Trzcina Turzyce Rzepak Pozostałe dwuliścienne Razem Analiza otrzymanych wyników pozwala stwierdzić, Ŝe w przypadku obydwu siedlisk błotniaki korzystały z najbardziej dostępnego w okolicy gniazda materiału. Na torfowiskach była to kłoć wiechowata uzupełniana prze róŝne gatunki traw oraz zdrewniałe pędy wbudowywane w podstawę gniazda (ryc. 2).

5 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 291 W miejscach bardziej wilgotnych pojawiała się trzcina i zachylnik błotny (gniazda 3 5, ryc. 3). Na polach południowego Podlasia struktura była jeszcze prostsza. Gniazdo w rzepaku było zbudowane w ponad 96% z rzepaku, w Ŝycie i pszenŝycie ponad 96% udział stanowiły zboŝa oraz trawy. Jedynie gniazdo w uprawie lucerny zawierało niespełna 9% tej rośliny jako materiał budulcowy a ponad 90% stanowiły zboŝa i trawy pochodzące z sąsiedniego pola. Pozostałe gatunki uŝywane do budowy w niewielkich ilościach pochodziły z bezpośredniego sąsiedztwa gniazda i naleŝały zwykle do pospolitych gatunków łąkowych. Rycina 2. Gniazdo błotniaka łąkowego zbudowane w kłoci wiechowatej Cladium mariscus. Figure 2. The nest of Montagu s harrier built in the Great Fen sedge Cladium mariscus. Rycina 3. Gniazdo błotniaka łąkowego zbudowane w kępie zachylnika błotnego Thelypteris palustris. Figure 3. The nest of Montagu s harrier built in the Marsh fern Thelypteris palustris.

6 292 J. Wiącek et al. Dyskusja Gniazda błotniaków łąkowych są budowana głównie przez samice. Wkład samca jest niewielki i ma raczej kontekst godowy związany z wyborem miejsca na gniazdo (Cramp & Simmons 1980, Wiącek 2006). W literaturze opisującej zachowania ptaków podczas budowy gniazd, mało jest informacji dotyczących materiału uŝywanego do budowy oraz struktury gniazd w zaleŝności od ich połoŝenia w róŝnego typu siedliskach. ChociaŜ błotniaki budują gniazda w miejscach suchych na polach uprawnych poprzez obszary podmokłe na torfowiskach lub całkowicie oblanych wodą na terenach bagiennych, zdawkowe informacje na ten temat moŝemy znaleźć tylko w opisie Crampa i Simmonsa (1980) oraz Arroyo et al. (2004). Nieco więcej informacji na ten temat podaje Clarke (1996), jednak i on nie wyczerpuje tego zagadnienia. Wyniki otrzymane podczas analizy gniazd wskazują, Ŝe konstrukcja gniazd we wschodniej Polsce jest podobna zarówno w populacji polnej jak i torfowiskowej. Wymiary zewnętrzne gniazd (średnice) są zbliŝone. RóŜnice wystąpiły w wysokości gniazd. Na terenie torfowisk węglanowych koło Chełma gniazda były wyŝsze, gdyŝ są budowane na terenie zalanym przez wodę. Często ptaki budują je na kępach traw lub zachylnika błotnego Thelypteris palustris. W trakcie trwania sezonu rozrodczego, podczas opadów deszczu poziom wody podnosi się o kilka centymetrów (jak miało to miejsce w 2009 roku) i ptaki muszą donosić kolejne warstwy materiału, aby gniazdo z jajami a potem z pisklętami nie zostało zalane. Zwykle nawet po niewielkich deszczach, jakie zdarzają się w sezonach z przeciętnymi opadami samice przynoszą materiał na nową wyściółkę. Stąd wysokość gniazd na torfowisku jest wyŝsza a tym samym ilość materiału uŝytego do budowy większa. Na polach woda deszczowa szybko wsiąka lub spływa i problem zalania gniazda jest mniejszy. Choć w tych warunkach samice równieŝ rozbudowują swoje gniazda po deszczu (Arroyo 1995). Otrzymane podczas badań wyniki pomiarów gniazd nie odbiegają od tych podawanych w literaturze. Dane dotyczące populacji francuskiej i hiszpańskiej mówią, Ŝe wysokość gniazd oscyluje pomiędzy 5 10 cm, a ich średnica nie przekracza zwykle 30 cm (Arroyo et al. 2004). Wyniki dotyczące rodzaju materiału uŝytego do budowy wskazują, Ŝe ptaki zbierają go w pobliŝu gniazda, potwierdzają to równieŝ bezpośrednie obserwacje wykonane podczas budowy gniazd przez błotniaki (Wiącek dane niepublikowane). Samice zbierały materiał nie dalej niŝ 300 metrów od gniazda. W gniazdach zbudowanych na polach jak równieŝ na torfowisku dominują rośliny z bezpośredniego otoczenia gniazda często stanowiąc ponad 95% udziału w całości budulca. Podobne wyniki dla gniazd bąka na Lubelszczyźnie podał Polak (2007). Bąki budowały swoje gniazda z roślinności bezpośrednio dostępnej w pobliŝu gniazda. Podczas budowy gniazda samice znajdują się zwykle na etapie tworzenia jaj, kiedy cały wysiłek energetyczny osobnika podporządkowany jest produkcji kosztownych gamet. DłuŜsze eskapady związane z poszukiwaniem mate-

7 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 293 riału byłyby zbyt kosztowne energetycznie i mogły niekorzystnie odbijać się na sukcesie lęgowym. Potwierdzają to prace dotyczące dokarmiania samic przez swoich partnerów w tym okresie, gdzie dodatkowy wysiłek związany z poszukiwaniem rzadkiego lub trudnodostępnego materiału byłby energetycznym krokiem wstecz na tym etapie rozrodu. Cytowane prace podkreślają, Ŝe dokarmiane samice szybciej przystępowały do lęgów i składały więcej jaj niŝ osobniki niedokarmiane a ich aktywność ograniczała się zwykle do bezpośredniego sąsiedztwa gniazda (Newton & Marquis 1981, Dijkstra et al. 1988, Green & Krebs 1995). Podsumowując, wydaje się, Ŝe zbieranie materiału do budowy gniazda w jego bezpośrednim sąsiedztwie jest łatwiejsze oraz znajduje uzasadnienie w mniejszych wydatkach energetycznych. Błotniak łąkowy jako gatunek plastyczny siedliskowo, korzysta z materiału łatwo dostępnego w środowisku gdzie przystępuje do rozrodu, dzięki czemu moŝe odbywać lęgi w bardzo zróŝnicowanych biotopach, które łączy tylko jedna cecha, jest to siedlisko otwarte zapewniające moŝliwość łatwego zdobywania pokarmu a struktura roślinności zapewnia ukrycie wysiadującej samicy przed drapieŝnikami. Podziękowania Autorzy składają podziękowania Dominikowi Krupińskiemu za dostarczenie gniazd do analizy pochodzących z polnej populacji błotniaka łąkowego na południowym Podlasiu. Piśmiennictwo Arroyo B Breeding ecology and nest dispersion of Montagu s Harrier Circus pygargus in Central Spain. PhD. thesis. University of Oxford. Arroyo B., Garcia J.T., Bretagnolle V Circus pygargus Montagu s Harrier, BWP Update.Vol. 6 (1 2): Cramp S. Simmons K.E.L The Birds of the Western Palearctic, Vol.II. Oxford University Press. Dijkstra C., Daan S., Meijer T., Cave A.J., Foppen R Daily and seasonal variation in body mass of the kestrel in relation to food availability and reproduction. Ardea 76: Eggenberg S., Möhl A Flora vegetativa. Haupt, Bern. Green D.J., Krebs E.A Courtship feeding in Ospreys Pandion haliaetus: a criterion for mate assessment. Ibis 137: Hagemeijer E.J.M, Blair M.J The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distruibution and Abundance. T&AD, Poyser, London. Newton I., Marquiss M Effect of additional food on laying dates and clutch sizes of Sparrowhawks. Ornis Scand. 12:

8 294 J. Wiącek et al. Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.) Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. Wiącek J Pair formation in the Montagu s Harrier. Berkut 15 (1 2): Wiącek J Nest site selection of Montagu s Harrier Circus pygargus breeding in natural habitats in eastern Poland. Ardea 97(1):