Długoterminowe zmiany w składzie pokarmu błotniaka łąkowego Circus pygargus w okresie gniazdowym na obszarze Chełmskich Torfowisk Węglanowych

Transkrypt

1 Wiącek J., Polak M., Kucharczyk M., Grzywaczewski G., Jerzak L. (red.) Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona Wybrane aspekty ekologii ptaków LTO, Lublin 2009 Długoterminowe zmiany w składzie pokarmu błotniaka łąkowego Circus pygargus w okresie gniazdowym na obszarze Chełmskich Torfowisk Węglanowych Long term changes in the diet of Montagu`s harrier Circus pygargus during the nesting period on the Chełm Calcareous Marshes JAROSŁAW WIĄCEK 1, MARIUSZ NIEDŹWIEDŹ 2 1 Zakład Ochrony Przyrody, 2 Zakład Anatomii Porównawczej i Antropologii, Instytutu Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, Lublin, wiacek@hektor.umcs.lublin.pl Abstract: The food of the Montagu s harrier was analysed from 395 pellets, 19 feather samples and 4 prey remains in the calcareous marshes near Chełm in eastern Poland. Pellets collection was conducted in the and prey items from pellets and prey remains were found. Main component of the harriers food in the were small mammals (64,2%). While in the years , mammals were represented by 30,3% of prey only. Birds, reptiles and insects in the food of harriers significantly increased in the time of last twenty years. Key words: Montagu s Harrier, food, pellets, Poland Wstęp Błotniak łąkowy jest ptakiem drapieŝnym o szerokim spektrum pokarmowym (Clarke 1996). Populacje tego gatunku zamieszkujące róŝne części Europy odznaczając się czasami zupełnie odmiennym składem pokarmu (Arroyo et al. 2004). Jednak zasadniczymi komponentami ich diety zawsze pozostają drobne ssaki, ptaki oraz w róŝnej ilości owady. Inne grupy drobnych zwierząt kręgowych spośród płazów, gadów a nawet ryb stanowią mniej istotny dodatek do zasadniczego składu pokarmu. Podstawowym gatunkiem w pokarmie błotniaka łąkowego jest polnik Microtus arvalis, drobny gryzoń Rodentia zasiedlający cały kontynent. Jest to podstawowy gatunek diety tego ptaka we wszystkich

2 310 J. Wiącek, M. Niedźwiedź populacjach zasiedlających Europę. Liczebność polnika oraz jej cykliczne zmiany wpływają na sukces lęgowy tego drapieŝnika (Arroyo 1998). Badania nad pokarmem błotniaków łąkowych prowadzone w róŝnych częściach Europy zgodnie podkreślają kluczową rolę tego gryzonia na wszystkich etapach cyklu rozrodczego błotniaków łąkowych. Widać to wyraźnie w okresie przedlęgowym, kiedy ptaki formują pary i zajmują terytoria lęgowe (Wiącek & Niedźwiedź 2005). Wraz z innymi gatunkami gryzoni dominuje równieŝ w diecie okresu inkubacji oraz pisklęcym (Tabor & Tabor 2005). Jest równieŝ waŝnym elementem składu pokarmu w okresie postpisklęcym (Kitowski 2000). Wielu ornitologów podkreśla duŝe znaczenie tego gatunku gryzonia w diecie błotniaków w populacjach zachodnioeuropejskich szczególnie we Francji, Hiszpanii czy Holandii (Schipper 1973, Thiollay 1968, Arroyo 1997). Jednak wielu autorów zauwaŝa, Ŝe równieŝ inne składniki diety odgrywają często równie waŝną rolę w pokarmie błotniaków. W angielskiej populacji zasadniczą rolę odgrywają ptaki stanowiąc od 50 do 90% diety (UnderhillDay 1993, Clarke 1996). Populacja gnieŝdŝąca się w Hiszpanii cechuje się znaczącym udziałem gadów oraz często bardzo duŝym, przekraczającym połowę składu pokarmu, udziałem owadów (Hiraldo et al. 1975). RównieŜ polska populacja błotniaka łąkowego zwłaszcza w późniejszych okresach rozrodu jak okres pisklęcy i postpisklęcy zaznacza się duŝym udziałem owadów w tym głównie szarańczaków w pokarmie (Krogulec 1992). Szczególnie młode i słabo latające błotniaki w okresie uniezaleŝniania się od rodziców polują na przedstawicieli rodziny Tettigonidae (Kitowski 2000). Jednak przedstawiciele innych rodzin z rzędu owadów są równieŝ podawani jako znaczący składnik pokarmu błotniaków w okresie pisklęcym (Tabor & Tabor 2005). Głównym celem tej pracy było pokazanie zmian w składzie pokarmu pomiędzy latami 80. XX wieku i pierwszą dekadą obecnego stulecia. Teren badań Badania terenowe prowadzono na obszarze Chełmskich Torfowisk Węglanowych we wschodniej Polsce (ryc. 1). Obszar ten zajmuje powierzchnię 4118 ha i wchodzi w skład Systemu Natura 2000 jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków ( N, E) (Sidło et al. 2004). Teren obiektów chronionych gdzie zbierano materiał porasta głównie kłoć wiechowata Cladium mariscus, w której błotniaki łąkowe odbywają swe lęgi. Teren wokół rezerwatu stanowią głównie łąki i pola uprawne oraz w mniejszym stopniu tereny zadrzewione. Szczegółowy opis terenu badań zamieszczono we wcześniejszych pracach na temat ekologii błotniaków łąkowych (Wiącek 2006, 2008).

3 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 311 Rycina 1. Teren badań w rejonie Chełma. Figure 1. The study area near Chełm. Metodyka Materiał zebrany do badań laboratoryjnych pozyskano na terenie trzech rezerwatów przyrody: Bagno Serebryskie, Roskosz oraz Brzeźno w latach oraz w latach Dla uniknięcia pomyłek z innymi gatunkami ptaków drapieŝnych wypluwki zebrano wyłącznie z gniazd błotniaków łąkowych i miejsc noclegowych oraz miejsc odpoczynku w rewirach gniazdowych. Oprócz wypluwek analizowano resztki ofiar oraz pióra ptaków pozostałe w gniazdach po zjedzonych ofiarach. Łącznie przeanalizowano 395 wypluwek zawierających 618 ofiar, 19 próbek z zebranymi piórami oraz 4 szczątki kostne. Ofiary identyfikowano na podstawie analizy kości głównie czaszek, Ŝuchw, zębów oraz piór. Kości ssaków oznaczano za pomocą klucza Pucka (1981) oraz materiału porównawczego pochodzącego z Zakładu Anatomii Porównawczej i Antropologii UMCS w Lublinie. Materiał kostny pochodzący od ptaków oznaczono przy pomocy klucza Moreno (1985). Pióra oznaczano za pomocą materiału porównawczego Muzeum Przyrodniczego Instytutu Biologii UMCS. Wyniki Pokarm błotniaków łąkowych pochodzący z lat 80. składał się w głównej części ze ssaków stanowiących ponad 64% pokarmu. Drugim zasadniczym komponentem pokarmu były ptaki, które wraz z jajami ptaków stanowiącymi zdobycz błotniaków obejmowały ponad 26% diety. Inne kategorie pokarmu jak gady, płazy i bezkręgowce stanowiły mniejszy odsetek w składzie pokarmu (tab. 1).

4 312 J. Wiącek, M. Niedźwiedź Tabela 1. Główne kategorie ofiar błotniaków łąkowych w latach oraz Table 1. The main prey categories of Montagu s harrier in and kategorie ofiar w zrzutkach inkubacja (%) (N=519) (N=99) okres okres razem inkubacja pisklęcy pisklęcy % (%) (%) (%) razem % owady 4,8 5,5 5, ,2 17,2 ślimaki 0,2 0,2 płazy 0,2 0,2 gady 0,9 2,1 1, ,8 16,2 ptaki 36,2 24,9 27, ,2 33,3 jaja ptaków 1,4 1,1 3,5 3 ssaki 58,1 65,7 64,2 8 33,3 30,3 Skład pokarmu z I dekady XXI wieku znacznie odbiegał od wyników uzyskanych z materiału z lat (ryc. 2) % ssaki ptaki gady owady lata 8588 lata 0408 Rycina 2. Zmiany składu pokarmu błotniaków łąkowych pomiędzy latami a Figure 2. The changes in the diet of Montagu s harrier, between and (1 mammals, 2 birds, 3 reptiles, 4 insects). Zasadniczym składnikiem pokarmu były ptaki, które wraz z jajami stanowiły ponad 36% pokarmu. Udział ssaków wyniósł ponad 30%, natomiast gady stanowiły 16,2% składu pokarmu (tab. 1). Znacząco wzrósł udział owadów do ponad 17%. Jednak w biomasie owady wciąŝ stanowiły mało istotny pokarm uzupełniający, chwytany przypadkowo (tab. 4).

5 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 313 Tabela 4. Owady w pokarmie błotniaków łąkowych. Table 4. Insects in the food of Montagu s harrier. Owady w pokarmie Odonata 5 Orthoptera Gryllotalpa gryllotalpa 1 Coleoptera indet. Melolontha melolontha Coccinella semipunctata Hymenoptera 15 2 Vespa crabro Razem Niezwykle ciekawym wynikiem jest drastyczny spadek udziału nornika zwyczajnego (polnika) Microtus arvalis w porównaniu do wyników z lat 80. W okresie tym udział polnika wyniósł 54,9% podczas gdy w ostatnich sezonach jego zawartość w wypluwkach spadła do 23,4% (tab. 2). Tabela 2. Ssaki w składzie pokarmu błotniaków łąkowych Table 2. Mammals in the food of Montagu s harrier Ssaki w pokarmie % % razem % Micromammalia 56 16, , ,9 INSECTIVORA Sorex araneus Talpa europea 3 1 0,8 0, ,8 0,3 RODENTIA 19 5, ,8 Circetus circetus 1 0,3 1 0,3 Microtus arvalis ,9 7 23, ,3 Microtus oeconomus 6 1,8 4 13,3 10 2,7 Microtus agrestis 2 0,6 2 0,5 Microtus subterraneus 2 0,6 2 0,5 Microtus sp. 30 8,9 1 3,3 31 8,4 Arvicola terrestris 1 0,3 1 0,3 Arvicolidae 13 3,8 1 3,3 14 3,8 Apodemus agrarius 6 1,8 6 1,7 Apodemus sylvaemus 2 0,6 2 0,5 Apodemus sp. 2 0,6 1 3,3 3 0,8 Mus musculus 1 0,3 1 0,3 Micromys minutus 2 0,6 2 0,5 Muridae 2 0,6 2 0,5 Rattus norvegicus 3 0,8 3 0,8 CARNIVORA Mustela nivalis 1 0,3 1 0,3 RAZEM

6 314 J. Wiącek, M. Niedźwiedź Skład gatunkowy ptaków chwytanych przez błotniaki w badanych okresach był podobny (tab. 3), jednak ich ilościowy udział w całkowitej ilości ofiar wzrósł wyraźnie (tab. 1). Tabela 3. Ptaki w pokarmie błotniaków łąkowych Table 3. Birds in the food of Montagu s harrier. Ptaki w pokarmie razem % Coturnix coturnix 2 2 1,2 Vanellus vanellus (pisklę) 1 1 0,6 Passerriformes ,8 Ŝołądki Passeriformes ,5 Alauda arvensis 4 4 2,4 Phoenicurus phoenicurus ,6 Carduelis chloris 1 1 0,6 Emberiza calandra 1 1 0,6 Emberiza citrinella 3 3 1,8 Emberiza shoeniclus ,7 Passer montanus ,4 jaja Aves ,8 Razem Dyskusja Wyniki uzyskane w kolejnych sezonach pomiędzy 1985 a 1988 rokiem nie odbiegają w zasadniczy sposób od wyników podawanych dla tego samego terenu przez innych autorów z podobnego okresu czasu. Badania Tabora & Tabor (2005) dotyczące głównie okresu gniazdowego oraz częściowo postpisklęcego wskazują, Ŝe zasadniczym składnikiem pokarmu były ssaki. W okresie pisklęcym znaczny udział ilościowy osiągnęły owady, jednak ich masa była nieporównywalnie mniejsza od ssaków oraz ptaków, które dominowały w pokarmie błotniaków łąkowych. RównieŜ dane podawane przez Krogulca (1992) wskazują ssaki jako zasadniczy składnik pokarmu. Wyniki otrzymane przez autorów niniejszej pracy z lat są jednak odmienne od wyników dotyczących pokarmu we wcześniejszych dekadach. Głównym składnikiem pokarmu w XXI wieku stają się ptaki stanowiące ponad 36% pokarmu a udział ssaków drastycznie spada w porównaniu do wyników Krogulca (1992) oraz Tabora & Tabor (2005). Podobny niski udział ssaków w swoich badaniach na terenie Chełmskich Torfowisk Węglanowych w sezonie 2007 stwierdziła Ziętek (2009). Ssaki w jej badaniach stanowiły jedynie 18,2% zdobyczy błotniaków łąkowych. Zmiany w składzie pokarmu stwierdzone w latach w stosunku do lat 80. są kompensowane głównie przez ptaki, jednak znaczący wzrost zanotowano takŝe w przypadku gadów, przede wszystkim jaszczurek z rodzaju Lacerta. Badania Ziętek (2009) równieŝ wskazują na istotny udział jaszczurek w diecie (7,7% w

7 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 315 biomasie) jednak jest on mniejszy w porównaniu z danymi przedstawionymi w niniejszej pracy (16,2% w całkowitej ilości schwytanej zdobyczy). Zestawienie danych dotyczących składu pokarmu błotniaków łąkowych na terenie torfowisk węglanowych pod Chełmem z lat 80. oraz tych po roku 2000 wskazują na duŝe zmiany, które zaszły w łowiskach błotniaków gnieŝdŝących się na tym terenie w przeciągu ostatnich 25 lat. Zmiany te wyraŝają się w spadku ilości chwytanych ssaków a przede wszystkim głównej ofiary błotniaków łąkowych, jaką jest nornik zwyczajny Microtus arvalis. Wyraźny spadek jego udziału pojawia się w trakcie analizy kolejnych prac dotyczących pokarmu błotniaków na tym samym terenie. Wyniki z lat 80. przedstawione w niniejszym opracowaniu wykazały, Ŝe norniki zwyczajne stanowiły ponad 54% wszystkich ofiar. Dane Tabora & Tabor (2005) pochodzące równieŝ z tego okresu mówią o 24 26% udziale tej ofiary w diecie. Natomiast dane Ziętek (2009) wykazały jedynie 12,8% zdobyczy z rodzaju Microtus, co jest niŝszym wynikiem od danych prezentowanych w naszej pracy (23,4%). Podobnie dane z populacji polnej na Podlasiu mówią o niskiej zawartości ssaków w pokarmie (Mirski et al. 2009). Wszyscy autorzy wskazują równieŝ owady jako liczbowo liczny składnik pokarmu. Jednak ich biomasa powoduje, Ŝe nie odgrywają zasadniczej roli w pokarmie. Na uwagę zasługuje jednak fakt, Ŝe następuje stopniowy wzrost ich udziału, co widać w niniejszym opracowaniu oraz danych Tabora i Tabor (2005) jak równieŝ w pracy Ziętek (2009). Znaczny udział owadów w pokarmie błotniaków łąkowych opisał równieŝ Kitowski (2000) analizując skład pokarmu w okresie postpisklęcym. Zmiany zachodzące w składzie pokarmu ilustruje równieŝ wcześniejsza praca Wiącka & Niedźwiedzia (2005) dotycząca składu pokarmu błotniaków łąkowych na tym samym obszarze w okresie przedlęgowym obejmująca badania z lat Wyniki z lat 90tych dotyczące udziału ssaków, ptaków i gadów są dokładnie pośrednie w stosunku do danych z lat 80. przedstawionych w niniejszej pracy oraz pracy Tabora & Tabor (2005) jak równieŝ pracy Ziętek (2009). Cytowane prace wskazują na zmiany zachodzące w łowiskach błotniaków łąkowych w rejonie torfowisk pod Chełmem oraz potwierdzają duŝą plastyczność pokarmową badanego gatunku. Na przestrzeni 25 lat wyraźnie spada udział ssaków w diecie w tym podstawowej ofiary, jaką jest nornik zwyczajny. Składnikami kompensującymi ubytek ssaków są ptaki, gady i owady. Otrzymane wyniki mieszczą się w przedziale szerokiej plastyczności pokarmowej gatunku w całej Europie. DuŜą zmienność pokarmową błotniaków łąkowych w całym zasięgu występowania potwierdzają liczne publikacje na temat składu ich pokarmu (przegląd za Arroyo et al. 2004). Otrzymane wyniki pokazują jednak, Ŝe w rejonie torfowisk pod Chełmem we wschodniej Polsce zachodzą wyraźne zmiany w składzie dostępnego pokarmu, co pociąga za sobą reakcje samego gatunku, który dopasowuje swoje potrzeby pokarmowe do zasobności siedliska, jak równieŝ gatunków gnieŝdŝących się sympatrycznie takich jak błotniaki stawowe Circus aeruginosus, które podlegając tym samym procesom uboŝenia bazy pokarmowej wywierają niespotykaną wcześniej presję drapieŝniczą na błotniaki łąkowe (Wiącek 2009).

8 316 J. Wiącek, M. Niedźwiedź Podziękowania Autorzy dziękują Jarosławowi Krogulcowi za przekazanie części materiału do analizy składu pokarmu pochodzącego z lat 80. oraz Michałowi Bukowińskiemu za pomoc w pracach laboratoryjnych. Piśmiennictwo Arroyo B Diet of Montagu s Harrier Circus pygargus in Central Spain: analysis of temporal and geographical variation. Ibis 139: Arroyo B Effect of diet on the reproductive success of Montagu s Harrier Circus pygargus. Ibis 140: Arroyo B., Garcia J., Bretagnolle V Circus pygargus Montagu s Harrier. BWP Update, Vol. 6 (12): Clarke R Montagu s Harrier. Arlequin Press. England. Hiraldo F., Fernandez F.,Amores F Diet of the Montagu s Harrier Circus pygargus in southwestern Spain. Acta Vertebrata 2:2555. Kitowski I Pokarm potomstwa błotniaka łąkowego Circus pygargus w okresie postpisklęcym. W: Łętowski J.( red.). Walory przyrodnicze Chełmskiego Parku Krajobrazowego i jego najbliŝszych okolic. Wydawnictwo UMCS, Lublin. Krogulec J Ekologia rozrodu błotniaka łąkowego Circus pygargus L. na torfowiskach węglanowych koło Chełma. Maszynopis pracy doktorskiej. UMCS, Lublin. Mirski P., Krupiński D., Lewtak J., Lewtak M, Menderski S Pokarm polnej populacji błotniaka łąkowego Circus pygargus w okresie pisklęcym na Nizinie Południowopodlaskiej i Mazowieckiej. Notatki Ornitologiczne (w druku). Schipper W.J.A A comparison of prey selection in sympatric harriers Circus sp. in Western Europe. Le Gerfaut 63: Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.) Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. Tabor M., Tabor J Pokarm błotniaka łąkowego Circus pygargus w okresie lęgowym na torfowiskach węglanowych pod Chełmem. Kulon 10 (12): Thiollay J.M La pression de predation estivale du Busard cenre sur les populations de Microtus arvalis en Vendee. Rev. Ecol. 22: UnderhillDay J.C The foods and feeding rates of Montagu s harriers Circus pygargus breeding in arable farmland. Bird Study 40: Wiącek J Food transfer in Montagu s Harrier Circus pygargus during courtship. Acta Ornithol. 41: Wiącek J Benefits and costs of semicolonial breeding in the Montagu s Harrier Circus pygargus. Belg. J. Zool. 138: 3640.

9 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 317 Wiącek J Wpływ drapieŝników na lęgi błotniaka łąkowego Circus pygargus w naturalnych siedliskach wschodniej Polski. Ogólnopolska Konferencja Ornitologiczna w 190 rocznicę urodzin Władysława Taczanowskiego, Lublin. Tomik streszczeń, str.147. Wiącek J., Niedźwiedź M The food of Montagu s Harriers during prelaying period. Berkut 14: Ziętek K Skład pokarmu pustułki Falco tinnunculus i błotniaka łąkowego Circus pygargus we wschodniej Polsce. Maszynopis pracy magisterskiej. Zakład Ochrony Przyrody, UMCS, Lublin.