Ocena skuteczności płukanek Meridol i Listerine. we wstępnej fazie leczenia przewlekłego zapalenia. przyzębia badania kliniczne i ankietowe

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2009, 62, 6, Polish Dental Society Ocena skuteczności płukanek Meridol i Listerine we wstępnej fazie leczenia przewlekłego zapalenia przyzębia badania kliniczne i ankietowe Evaluation of Meridol and Listerine mouthrinses in the initial phase of chronic periodontitis therapy clinical and questionnaire study Ewa Dolińska 1, Anna Skurska 1, Agnieszka Paniczko-Drężek 1, Małgorzata Pietruska 1, Wanda Stokowska 2 Z Zakładu Chorób Przyzębia i Błony Śluzowej Jamy Ustnej UM w Białymstoku 1 Kierownik: dr hab. M. Pietruska Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej UM w Białymstoku 2 Kierownik: prof. dr hab. W. Stokowska Summary Aim of the study: To evaluate Meridol and Listerine mouthwashes in the initial phase of treatment of chronic periodontitis. Material and methods: The study included forty generally healthy adults with chronic periodontitis who were randomly divided into two equal groups. Group I was given Meridol for home use for 2 weeks. Group II was given Listerine for home use for the same period. Clinical examination was performed three times: before treatment, after 2 weeks and 3 months. API and SBI indices were assessed together with pocket depth (PPD) and attachment loss (CAL) measurements. Results: Decrease in plaque index API, gingival index SBI, probing pocket depth PPD and clinical attachment level CAL after two weeks and three months was statistically significant in both groups with no statistical differences between them. Conclusions: Subjective evaluation of chosen mouthrinses by means of a questionnaire was good and was reflected by statistically significant decrease of examined parameters during clinical examination. Streszczenie Cel pracy: ocena płukanek Meridol i Listerine we wstępnej fazie leczenia przewlekłego zapalenia przyzębia. Materiał i metody: do badań zakwalifikowano 40 ogólnie zdrowych osób z przewlekłym zapaleniem przyzębia. Pacjenci z grupy I otrzymali płukankę Meridol do domowego użytku na 2 tygodnie. Pacjenci z grupy II otrzymali płukankę Listerine do dodatkowej higieny jamy ustnej. Badanie kliniczne wykonano trzykrotnie: przed terapią, po 2 tygodniach oraz po 3 miesiącach. Oznaczono wskaźniki API, SBI oraz dokonano pomiaru głębokości kieszonek przyzębnych (PPD) i utraty przyczepu łącznotkankowego (CAL). Wyniki: redukcja wskaźnika płytki API, wskaźnika dziąsłowego SBI jak i średniej głębokości kieszonek PPD oraz średniej utraty przyczepu po 2 tygodniach terapii jak i w badaniu kontrolnym po 3 miesiącach była statystycznie istotna w obu grupach pacjentów. Pomiędzy grupami nie wykazano różnic statystycznych. Wnioski: ankietowani dobrze ocenili zastosowane płukanki, co potwierdzono istotnym statystycznie obniżeniem wszystkich parametrów w badaniu klinicznym. KEYWORDS: mouthrinses, chronic periodontitis HASŁA INDEKSOWE: płyny do płukania jamy ustnej, przewlekłe zapalenie przyzębia. 478

2 2009, 62, 6 Skuteczność płukanek Meridol i Listerine Wstęp Codzienna higiena jamy ustnej oprócz szczotkowania zębów powinna obejmować także oczyszczanie przestrzeni międzyzębowych za pomocą nitki dentystycznej lub szczoteczek międzyzębowych. Niestety większość pacjentów ma trudności z dostosowaniem się do reżimu nitkowania [6, 7, 18, 23]. Dlatego zrodziła się potrzeba zastosowania dodatkowych środków do higieny jamy ustnej, łatwych w użyciu dla każdego pacjenta i nie wymagających dużej zręczności. Dobrym dodatkiem są tu płyny do płukania jamy ustnej o udowodnionym działaniu przeciwpłytkowym i redukującym objawy zapalenia dziąseł. Kiedy lekarz dentysta poleca środki w postaci płynów do płukania, musi poinformować pacjenta, że płukanie nie jest substytutem codziennego oczyszczania zębów i tylko stosowanie się do zaleceń lekarza przyniesie zamierzony efekt. Idealny płyn do płukania powinien być szybki w działaniu, bezpieczny, zdolny do eliminowania bakterii w trudno dostępnych miejscach, akceptowalny w smaku, tani oraz łatwy w użyciu. Większość z tych założeń spełniają antyseptyczne płyny do płukania jamy ustnej [20]. Antyseptyki szeroko stosowane w postaci płukanek do jamy ustnej kontrolują płytkę naddziąsłową i obecną na brzegu dziąsła. Tylko przy współistniejącym zapaleniu, gdy dziąsło nie przylega ściśle do powierzchni zęba z powodu utraty kolagenu, roztwór może działać przy wejściu do kieszonki zębowej [3, 5]. Nośnikiem substancji czynnej płukanek jest ciecz rozprowadzana w jamie ustnej. Stąd płukanki mogą redukować liczbę bakterii w innych rezerwuarach niż płytka nazębna i środowisko patologicznych kieszonek, tj. grzbiet języka, policzki itp. [1]. Chlorheksydyna jest obecnie najlepiej zbadanym i najskuteczniejszym środkiem do kontroli płytki nazębnej oraz leczenia zapalenia dziąseł. Jakkolwiek jej liczne działania uboczne skłaniają do wykorzystania innych środków przeciwbakteryjnych w codziennej profilaktyce, a także leczeniu chorób przyzębia. Należą do nich obecne na polskim rynku płukanki Meridol i Listerine. Meridol zawiera aminofluorki (w stężeniu 125 ppm) oraz fluorek cynawy (w stężeniu 125 ppm). Listerine to płukanka na bazie związków fenolowych należących do lotnych olejków aromatycznych takich, jak: tymol, mentol, eukaliptol i salicylan metylu. Cel pracy Celem pracy była ocena skuteczności płukanek Meridol i Listerine we wstępnej fazie leczenia przewlekłych zapaleń przyzębia. Materiał i metody Do badań zakwalifikowano 40 pacjentów (28 kobiet i 12 mężczyzn) w wieku od 26 do 71 lat z przewlekłym zapaleniem przyzębia nie stosujących dodatkowych środków higieny jamy ustnej (nitka dentystyczna, płyny antyseptyczne, irygatory) oraz nie przyjmujących antybiotyków 3 tygodnie przed i w czasie trwania badania. Pacjentów losowo podzielono na 2 grupy, z których każda liczyła po 20 osób. U wszystkich wykonano profesjonalne oczyszczenie zębów wraz z wygładzeniem ich powierzchni oraz udzielono instruktażu higieny jamy ustnej. Pacjenci I grupy otrzymali płukankę Meridol do domowego użytku. Zalecono stosowanie płukanki rano i wieczorem po uprzednim wyszczotkowaniu zębów. Badani płukali jamę ustną płynem (10 ml) przez 30 sekund. Każdy 479

3 E. Dolińska i in. Czas. Stomatol., pacjent otrzymał odpowiednią objętość płynu wystarczającą na płukanie jamy ustnej przez 2 tygodnie. Z kolei pacjenci drugiej grupy po dokładnym oczyszczeniu i wygładzeniu zębów otrzymali płukankę Listerine do dodatkowej higieny jamy ustnej w objętości wystarczającej na 2 tygodnie. Wszyscy badani dodatkowo otrzymali taką samą pastę do szczotkowania zębów w celu wyeliminowania innych czynników chemicznych mogących wpływać na oceniane parametry. Badania kliniczne wykonywano za pomocą sondy periodontologicznej (kalibrowanej wg ŚOZ) przed leczeniem, po 2 tygodniach oraz po 3 miesiącach. Każdorazowo oceniono następujące parametry: - API (Aproximal Plaque Index) [cyt. wg 9], - SBI (Sulcus Bleeding Index) [12], - PPD (probing pocket depth) głębokość kieszonek przyzębnych oceniana w 6 punktach pomiarowych (w mm), - CAL (clinical attatchment level) poziom przyczepu łącznotkankowego oceniany w 6 punktach pomiarowych (w mm), Różnice średnich badanych zmiennych pomiędzy analizowanymi okresami zostały ocenione z wykorzystaniem testu t dla prób zależnych z wykorzystaniem oprogramowania STATISTICA 6. Różnice średnich badanych parametrów pomiędzy grupami oceniono za pomocą testu t dla prób niezależnych z wykorzystaniem tego samego oprogramowania. Za istotne statystycznie uznano różnice przy p 0,05. Po 2 tygodniach stosowania płukanek pacjenci wypełniali anonimową ankietę zawierającą 7 pytań (tab. 1). Wyniki W obu grupach pacjentów po leczeniu uzyskano dobre wyniki. Redukcja wskaźnika płytki API, wskaźnika dziąsłowego SBI jak i śred- T a b e l a 1. Odpowiedzi ankietowanych na zadawane pytania Meridol n=20 Listerine n=20 Nr Pytania Tak Nie Tak Nie n n n n 1. Czy płukanie było uciążliwe i przedłużało zabiegi higieniczne? Czy zauważył(a) Pan(i) zmniejszenie krwawienia z dziąseł? Czy zauważył(a) Pan(i) zmniejszenie obrzęku dziąseł? Czy płukanie pozostawiało uczucie świeżości w jamie ustnej? Czy płukanie redukowało nieprzyjemny zapach z ust? Czy zauważył(a) Pan(i) wystąpienie: suchości w jamie ustnej pieczenia w jamie ustnej drętwienia w jamie ustnej przebarwień w jamie ustnej

4 2009, 62, 6 Skuteczność płukanek Meridol i Listerine niej głębokości kieszonek PPD oraz średniej utraty przyczepu po 2 tygodniach leczenia, jak i w badaniu kontrolnym po 3 miesiącach była w obu grupach statystycznie istotna (tab. 2, 3). Różnice pomiędzy średnimi badanych parametrów w grupach Meridol oraz Listerine nie były istotne statystycznie. Z analizy ankiet wynika, że tylko jeden spośród na 40 objętych badaniem ankietowym pacjentów uważał płukanie za uciążliwe i przedłużające zabiegi higieniczne. Z kolei pytania 2 i 3 dotyczące podstawowych objawów zapalenia, czyli krwawienia i obrzęku dziąseł sprawiły pacjentom więcej kłopotu. Część pacjentów pomimo potwierdzonych klinicznie krwawień i obrzęku dziąseł nie zgłosiła tych objawów przed leczeniem. Zmniejszenie krwawienia z dziąseł stwierdziło 14 osób płuczących płynem Meridol i 18 płuczących Listerine, zaś zmniejszenie obrzęku dziąseł 10 płuczących płukanką Meridol i 14 używających Listerine. Ankietowani bardzo dobrze ocenili działanie odświeżające obu antyseptyków. Uczucie świeżości po płukaniu odnotowało 19 osób płuczących zarówno Meridolem jak i Listerine. Likwidację nieprzyjemnego zapachu z ust zauważyło 17 osób płuczących Meridolem i aż 19 stosujących Listerine. Niewielu pacjentów skarżyło się na działania niepożądane. W przypadku płynu Meridol 8 respondentów zauważyło przejściową suchość w jamie ustnej, 2 pieczenie, 1 drętwienie i 1 przebarwienia. Po zastosowaniu Listerine dwóch ankietowanych zgłosiło suchość, sześciu pieczenie i dwóch drętwienie. Pacjenci byli zadowoleni z zastosowanych antyseptyków. T a b e l a 2. Średnie wartości wskaźników API oraz SBI w badanych grupach Meridol I grupa Listerine II grupa Zmienna Średnia Odch. std. N Różnica API 1 82,35 19,35 Odch. std. różnica API 2 38,26 17, ,09 17,99 p<0,001 API 3 33,65 16, ,70 18,01 p<0,001 SBI 1 49,42 25,58 SBI 2 21,87 12, ,55 20,32 p<0,001 SBI 3 16,98 13, ,45 20,76 p<0,001 API 1 75,05 21,61 API 2 30,21 13, ,85 23,58 p<0,001 API 3 26,26 11, ,79 21,09 p<0,001 SBI 1 48,32 22,30 SBI 2 19,31 9, ,01 20,54 p<0,001 SBI 3 16,06 11, ,26 18,86 p<0,001 API 1 API przed leczeniem, API 2 API po 2 tygodniach od pierwszego badania, API 3 API po 3 miesiącach od pierwszego badania, SBI 1 SBI przed leczeniem, SBI 2 SBI po 2 tygodniach od pierwszego badania, SBI 3 SBI po 3 miesiącach od pierwszego badania. p 481

5 E. Dolińska i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 3. Średnia głębokość kieszonek (PPD) oraz położenie przyczepu łącznotkankowego w poszczególnych grupach Meridol I grupa Listerine II grupa Zmienna Średnia Odch. std N Różnica PPD1 2,95 0,82 Odch. std różnica PPD 2 2,64 0, ,30 0,22 p<0,001 PPD 3 2,45 0, ,49 0,35 p<0,001 CAL 1 3,41 1,04 CAL 2 3,13 1, ,28 0,23 p<0,001 CAL 3 2,89 0, ,52 0,39 p<0,001 PPD 1 3,02 0,58 PPD 2 2,71 0, ,31 0,24 p<0,001 PPD 3 2,51 0, ,51 0,31 p<0,001 CAL 1 3,42 0,69 CAL 2 3,11 0, ,30 0,22 p<0,001 CAL 3 2,93 0, ,49 0,27 p<0,001 PPD 1 PPD przed leczeniem, PPD 2 PPD po 2 tygodniach od pierwszego badania, PPD 3 PPD po 3 miesiącach od pierwszego badania, CAL 1 CAL przed leczeniem, CAL 2 CAL po 2 tygodniach od pierwszego badania, CAL 3 CAL po 3 miesiącach od pierwszego badania. p Omówienie wyników i dyskusja Efektywność Listerine została potwierdzona w wielu badaniach in vitro oraz in vivo. Badania te wykazały, że płukanka ta jest w stanie hamować agregację bakterii formujących biofilm oraz, że jest skuteczna nie tylko w stosunku do bakteryjnych form planktonicznych, lecz także i do tych związanych z biofilmem [8, 15, 16]. Podobne modele badawcze były stosowane przy ocenie Meridolu [8, 11, 16, 17]. Płukanka na bazie AmF/SnF 2 okazała się również skuteczna w redukcji płytki nazębnej oraz krwawienia z dziąseł. Szczególnie interesujące wydają się badania porównujące bezpośrednio obie ww. płukanki. Shapiro i wsp. [21] badali in vitro wpływ 12 różnych płynów do płukania jamy ustnej na biofilm złożony z 5 różnych gatunków bakteryjnych oraz Candida albicans. Preparaty na bazie substancji roślinnych i fenoli były mniej efektywne niż płukanki zawierające chlorheksydynę. Z całej grupy płynów na bazie substancji roślinnych i fenoli najwyższą redukcję kolonii bakteryjnych obserwowano po płukaniu preparatem Listerine. Badanie nie wykazało statystycznie istotnych różnic pomiędzy preparatami Listerine i Meridol. Podobne wyniki uzyskano w badaniu klinicznym, w którym ochotnicy nie wykonywali zabiegów higienicznych przez 3 tygodnie, płucząc jamę ustną tylko jedną z czterech płukanek. Najniższe wskaźniki płytki nazębnej stwierdzono w grupie stosującej preparat z chlorheksydyną w grupach stosujących Meridol i Listerine. 482

6 2009, 62, 6 Skuteczność płukanek Meridol i Listerine Różnice były istotne statystycznie, w porównaniu z placebo [4]. Badania własne potwierdzają podobną skuteczność obu ocenianych płynów w redukcji płytki nazębnej i objawów gingivitis. Efektywność płukanek Meridol, Listerine i płukanki z chlorheksydyną jako suplementu do codziennej higieny jamy ustnej sprawdzali także Brecx i wsp. [2]. Po 2 tygodniach od profesjonalnego oczyszczenia zębów ochotnicy płukali jamę ustną jedną z wymienionych płukanek przez 3 tygodnie utrzymując jednocześnie higienę jamy ustnej. Najniższe wskaźniki płytki nazębnej obserwowano w grupie stosującej Meridol i chlorheksydynę, zaś wyższe w grupie stosującej Listerine, lecz istotnie statystycznie niższe niż w grupie placebo. W trakcie płukania wskaźniki dziąsłowe we wszystkich badanych grupach pozostawały na tym samym poziomie. Dopiero po 21 dniach stosowania chlorheksydyny zauważono różnice w redukcji GI, która w tej grupie była istotnie niższa niż w grupie placebo. Antybakteryjny efekt in vivo wykazano po zastosowaniu chlorheksydyny i w mniejszym stopniu płukanki Meridol. Efektu tego nie wykazano po użyciu płukanki Listerine. Badanie ankietowe dotyczące działań niepożądanych Listerine zastosowanej jako część programu całkowitego odkażania jamy ustnej przeprowadzili Konopka i wsp. [10]. Po 2 tygodniowym okresie płukania 4 pacjentów zgłosiło zmiany smaku, 3 suchość jamy ustnej, 3 przebarwienia zębów, 2 pieczenie języka. Działania niepożądane nie spowodowały przerwania leczenia [10]. Wstępne badanie kliniczne Listerine obejmujące również badanie ankietowe przeprowadzili Skiba i wsp. [22]. Badacze ankietowali 20 pacjentów, którzy po wstępnym skalingu wraz z wygładzeniem powierzchni zębów przez 2 tygodnie kontynuowali płukanie jamy ustnej płukanką na bazie olejków eterycznych. Zmniejszenie krwawienia i obrzęku dziąseł stwierdzono u 100% badanych. Odczucie świeżości po płukaniu odnotowało 18 spośród 20 osób. U 2 pacjentów wystąpiły zaburzenia smaku, oraz u 2 suchość języka, u 1 suchość policzków, u 4 drętwienie języka, zaś u 1 przebarwienia w jamie ustnej. Aż 18 pacjentów skarżyło się na pieczenie języka i policzków, jednak w trakcie trwania kuracji pieczenie ustąpiło [22]. Wyniki uzyskane w badaniach własnych są zbliżone do wyników uzyskanych przez innych autorów. Płyny Listerine i Meridol okazały się skuteczne w redukcji płytki nazębnej oraz krwawienia z dziąseł, co zostało wyrażone znamiennymi statystycznie spadkami wszystkich badanych parametrów klinicznych. Podsumowanie Skuteczność kliniczną płynów do płukania jamy ustnej Listerine i Meridol potwierdzają liczne publikacje naukowe [5, 10, 11, 13-15, 17, 19, 20, 24]. W badaniach własnych zaobserwowano statystycznie istotne obniżenie wartości badanych parametrów klinicznych. Pacjenci również pozytywnie zaopiniowali oba płyny. Oba środki można stosować długoczasowo, gdyż nie powodują tak wielu działań ubocznych jak chlorheksydyna. Należy jednak pamiętać, że płukanie nie jest substytutem codziennego oczyszczania zębów i nie da się osiągnąć dobrych efektów leczniczych bez utrzymywania przez pacjenta właściwej higieny jamy ustnej. Warto także podkreślić, że podstawowa terapia periodontologiczna polega na mechanicznej redukcji liczby periopatogenów, zaś samo płukanie nie zastąpi codziennego, efektywnego szczotkowania zębów. 483

7 E. Dolińska i in. Czas. Stomatol., Piśmiennictwo 1. Barnett M L: The role of therapeutic antimicrobial mouthrinses in clinical practice. Control of supragingival plaque and gingivitis. JADA 2003, 134, 6: Brecx M, Brownstone E, MacDonald L, Gelskey S, Cheang M: Efficacy of Listerine, Meridol and chlorhexidine mouthrinses as supplements to regular toothcleaning measures. J Clin Periodontol 1992, 19: Brecx M, Netuschil L, Hoffmann T: How to select the right mouthrinses in periodontal prevention and therapy. Part II. Clinical use and recommendations. Int J Dent Hygiene 2003, 4, 1: Brecx M, Netuschil L, Reichert B, Schreil G: Efficacy of Listerine, Meridol and chlorhexidine mouthrinses on plaque, gingivitis and plaque bacteria vitality. J Clin Periodontol 1990, 17: Brecx M: Strategies and agents in supragingival chemical plaque control. Periodontol , 15: Ciancio S: Improving oral health: current considerations. J Clin Periodontol 2003, 30 Suppl., 5: Cunea E: Właściwe posługiwanie się nitką dentystyczną. Kolejność ćwiczeń zewnątrz i wewnątrzustnych. Quintes 2001, 6: Fine D H, Furgang D, Barnett M L, Drew C, Steinberg L, Charles C H, Vincent J W: Effect of an essential oil-containing antiseptic mouthrinse on plaque and salivary Streptococcus mutans levels. J Clin Periodontol 2000, 27: Ketterl W: Parodontologia. Wrocław 1995, Urban&Partner, str Konopka T, Kozłowski Z, Karolewska E: Clinical Evaluation of Listerine in Fullmouth Disinfection. Dental Forum 2006, 1(XXXIV): Madlêna M, Dombi C, Gintner Z, Bánóczy J: Effect of amine fluoride/stannous fluoride toothpaste and mouthrinse on dental plaque accumulation and gingival health. Oral Dis 2004, 10, 5: Mühlemann H R, Son S: Gingival Sulcus Bleeding a Leading Symptom in Initial Gingivitis. Helv Odont Acta 1971, 15: Netuschil L, Hoffmann T, Brecx M: How to select the right mouthrinses in periodontal prevention and therapy. Part I. Test systems and clinical investigations. Int J Dent Hygiene 2003, 3, 1: Ouhayoun J-P: Penetrating the biofilm: impact of essential oil mouthwash. J Clin Periodontol 2003, 30, Suppl 5: Pan P, Barnett M L, Coelho J, Brogdon C, Finnegan M B: Determination of in situ bactericidal activity of an essential oil mouthrinse using a vital stain method. J Clin Periodontol 2000, 27: Pan P H, Finnegan M B, Sturdivant L, Barnett M L: Comparative antimicrobial activity of an essential oil and an amine fluoride/ stannous fluoride mouthrinse in vitro. J Clin Periodontol 1999, 26: Paraskevas S, Versteeg P A, Timmerman M F, Van der Velden U, Van der Weijden G A: The effect of a dentifrice and mouth rinse combination containing amine fluoride on plaque and gingivitis: a 6-month field study. J Clin Periodontol 2005, 32: Petersilka G J, Ehmke B, Flemmig T F: Antimicrobial effects of mechanical debridement. Periodontol , 28: Quirynen M: Management of oral malodour. J Clin Periodontol 2003, 30, Suppl. 5: Santos A: Evidence-based control of plaque and gingivitis. J Clin Periodontol 2003, 30, Suppl 5: Shapiro S, Giertsen E, Guggenheim B: An in vitro Oral Biofilm Model for Comparing the Efficacy of Antimicrobial Mouthrinses. Caries Res 2002, 36: Skiba M, Kusa-Podkańska M, Wysokińska- Miszczuk J: Preparat Listerine w codziennej profilaktyce chorób tkanek przyzębia wstęp- 484

8 2009, 62, 6 Skuteczność płukanek Meridol i Listerine ne badania kliniczne. Magazyn Stomatol 2005, 15, 7-8: Slots J, Jorgensen M G: Effective, safe, practical and affordable periodontal antimicrobial therapy: where are we going, and are we there yet? Periodontol , 28: Wasilewska A M, Słotwińska S M: Zastosowanie listeryny w higienie jamy ustnej i profilaktyce chorób przyzębia. Magazyn Stomatol 2007, 17, 5: Otrzymano: dnia 12.VIII.2008 r. Adres autorek: Białystok, ul Waszyngtona 13 Tel.: (085) Fax: (085) perio@umwb.edu.pl K O M U N I K A T JUBILEUSZ 55-LECIA POWOŁANIA ZAKŁADU ORTODONCJI Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu oraz Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Zespołowe leczenie wad narządu żucia u osób dorosłych współczesne wielospecjalistyczne trendy r. Poznań Kurs praktyczny prof. Sunil Kapila Propozycje ortodontycznych rozwiązań terapeutycznych w przypadkach zaawansowanych zmian zgryzowo-zębowych jako integralna część zespołowego leczenia pacjentów Konsultacje przypadków na podstawie dostarczonej dokumentacji ortodontycznej prof. Sunil Kapila kierownika Katedry Ortodoncji i Dentystyki Dziecięcej Uniwersytetu w Michigan Koszt uczestnictwa do r. po r. I dzień część jubileuszowa bezpłatna bezpłatna kurs 300 zł 400 zł II dzień Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Szkoleniowa 200 zł 300 zł Opłata za udział w kursie i w konferencji 400 zł 500 zł Termin nadsyłania zgłoszeń, prezentacji w formie plakatu, streszczeń i pełnotekstowych prac do druku (Dental Forum): r. Nr konta z dopiskiem ORTODONCJA Kontakt:: Klinika Ortodoncji UM w Poznaniu Ul. Bukowska Poznań, tel./fax , klinika.ortodoncji@ump.edu.pl Otrzymano: dnia 17.VI.2009 r. Prof. Teresa Matthews-Brzozowska 485