ADHD, zespół opozycyjno-buntowniczy, zespół władczy

Transkrypt

1 8 ADHD, zespół opozycyjno-buntowniczy, zespół władczy W rozdziale tym rozpatrzone są zaburzenia albo po prostu opcje rozwojowe, związane z uporczywymi zachowaniami burzącymi przyjęty porządek społeczny. Niemniej jednak, możemy wyróżnić tu trzy wyraźnie różniące się postawy, każda związana z inną Kategorią, która kształtowała rozwój mózgu w okresie dzieciństwa, ponieważ od niej rozpoczął odliczanie zegar rozwojowy. Mamy tu więc: ADHD związane z Kategorią 1 i charakteryzujące się nieustanną ruchliwością fizyczną, i zaabsorbowaniem każdym poruszeniem w otoczeniu, tylko nie tym co każą. Zespół opozycyjno-buntowniczy związany z Kategorią 5 i charakteryzujący się butnością, ze względu na swoje wygórowane ja, buntowniczością i podejmowaniem ryzykownych działań, żeby się pokazać. Zespół władczy związany z Kategorią 8 i charakteryzujący się upodobaniem do niszczenia, do zabijania, związany z trwałym uczestnictwem w działaniach przestępczych. Szczególnie w trzecim przypadku mamy do czynienia z osobami, w stosunku do których wyraz resocjalizacja traci swój właściwy sens, ze względu na konstytucjonalność ich postaw. Próżny więc trud wychowawców ośrodków resocjalizacyjnych, którzy i tak wiedzą, że wielokrotnych recydywistów nie zmienią Opcje rozwojowe Wstępnie, podchodząc do zaburzeń rozwojowych dzieci, należy je wyraźnie oddzielić od osobowości psychopatycznych. Kiedy piszę (lub czytam) o zaburzeniu, wiążę je generalnie z cechami psychicznymi wnoszącymi problemy R8 1

2 na tyle duże, że skłaniają one do szukania pomocy psychiatrycznej i jednocześnie wynikają z przesunięcia fazy startowej zegara rozwojowego w stosunku do normalnego startu zegara, rozpoczynającego odliczanie od Kategorii 4. Przesunięcie fazy okresów dwunastoletnich wydaje się mieć największy wpływ na cechy osobowości i kształtowanie mózgu pod wpływem Kategorii, w ogóle. Przyjęty w psychiatrii wyraz zaburzenie nie jest jednak właściwy, bo równie dobrze takie zaburzenie może kiedyś stać się normą. Właściwszym określeniem wydaje się opcja rozwojowa, pomimo uporczywie konfliktowego zachowania takich osób. Osobowość psychopatyczną natomiast wiążę z cechami wdrukowanymi w momencie urodzenia - z problemami związanymi ze stałymi cechami osobowości, wynikającymi z nałożenia się kilku warstw tej samej Kategorii. W przypadku zaburzenia zegara rozwojowego, gdzie mamy w okresie dzieciństwa brak reprezentacji Kategorii 4, występują dotkliwe braki umiejętności cząstkowych związanych z tą Kategorią, które w normalnym rozwoju wykorzystywane są do uczenia się funkcjonowania w świecie społecznym i które nie mogą być niczym zastąpione. W przypadku osobowości psychopatycznej Kategoria 4 jest obecna, a jedynie zdominowana przez Kategorię związaną z psychopatią, którą można próbować czasowo wyciszyć dla możliwości korzystania ze skryptów Kategorii 4. Żeby mówić o zaburzeniu zegara rozwojowego, trzeba koniecznie prześledzić rozwój problemów osobniczych w długim czasie i zaobserwować znaczne zmniejszenie nasilenia, albo zmianę objawów zaburzenia w wieku około 9,3 lub 11,3 lat. W przypadku dziecięcej osobowości psychopatycznej możemy spodziewać się 12-tu osobowości związanych z 12 istniejącymi Kategoriami. Natomiast w przypadku zaburzeń zegara rozwojowego możemy spodziewać się 11 typów zaburzeń - opcji rozwojowych, jako że Kategoria 4 występująca w wieku 0-9,3 lat występuje w naszym gatunku najpowszechniej, stanowiąc normę rozwojową. Kategorie 3 i 6 zastępujące Kategorię 4 w zegarze rozwojowym zostały omówione w poprzednim rozdziale i odnoszą się do różnych zaburzeń autystycznych. Odpowiednio, w przypadku występowania psychopatii mamy tu do czynienia z osobowością schizoidalną [K3] i anankastyczną [K6]. Możemy założyć, że w przypadku dziedziczenia opcji rozwojowej lub problemów toksykologicznych w momencie uruchomienia zegara rozwojowego, będziemy mieli zmienioną fazę startową zegara rozwojowego, a prawdopodobieństwo rozpoczęcia odliczania od poszczególnych Kategorii, wyłączając z rozważań start standardowy, będzie z grubsza podobne, z R8 2

3 wyjątkiem może Kategorii pierwszej, stanowiącej w sposób naturalny początek sekwencji dwunastu Kategorii. ADHD z nadpobudliwością [opcja K1] Jako pierwszy rozpatrzmy szczególnie wysoce prawdopodobny przypadek, w którym zegar rozwojowy rozpoczyna odliczanie od swojego naturalnego punktu zerowego, tj. fazy poszczególnych warstw Kategorii: 1/1/1 (rys. 7.6 na końcu książki). Kategoria 1 związana z ruchliwością, energią, pobudliwością, zainteresowaniem nowościami w otoczeniu, kojarzy się od razu z ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder), czyli po polsku: zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami uwagi. ADHD często mylone jest z bardziej agresywnymi zaburzeniami, na przykład z zaburzeniem władczym. W prawdziwym ADHD rzuca się w oczy brak agresywności nastawionej na niszczenie lub szkodzenie innym ludziom, można je więc określić też jako - pogodne ADHD Ocenia się, że około 3-5% populacji dzieci ma ADHD. 7, 13 A więc bardzo dużo w stosunku np. do przypadków autyzmu, przy czym w tych ocenach zwykle nie rozróżnia się zakresu uwzględnianych podtypów ADHD. Żeby przyjąć, że jest to zaburzenie zegara rozwojowego musimy rozpatrzyć co najmniej cztery grupy symptomów: 1. Faza I - silnie uwydatniona obecność cech Kategorii 1 w dzieciństwie, a więc właściwie od okresu noworodkowego do około 11,3 lat (lub 9,3 lat). 2. Zmiana faz - złagodzenie cech fazy I w wieku około 11,3 lat (lub 9,3 lat). 3. Faza II - pojawienie się na dwanaście lat Kategorii 2 w wieku 11,3 lat (lub 9,3 lat), z nastrojami nieco depresyjnymi. 4. Brak Kategorii 4 - zasadniczy brak cech Kategorii 4 dla większości czasu trwania fazy I (może występować okres 1 roczny i okresy jednomiesięczne). Analogiczny podział symptomów zostanie zastosowany przy potwierdzaniu innych zaburzeń. Fazy rozwojowe ADHD z nadpobudliwością Faza I [K1]: Punkt pierwszy bardzo dobrze potwierdzają dane literaturowe. Przytaczam tu kryteria diagnostyczne zespołu zaburzeń uwagi i nadruchliwości u dzieci (zgodne z DSM-II-R): 1:239 R8 3

4 1. Częste nerwowe poruszanie rękoma lub stopami albo niemożliwość usiedzenia na krześle. 2. Trudności z pozostawaniem na swoim miejscu, kiedy się tego od dziecka wymaga. 3. Łatwe rozpraszanie się pod wpływem bodźców z zewnątrz. 4. Niecierpliwość przy oczekiwaniu na swoją kolej w grach lub zabawach grupowych. 5. Odpowiadanie na pytanie, zanim je się usłyszy do końca. 6. Trudności z przestrzeganiem instrukcji otrzymanych od innych. 7. Trudności z dłuższym skupianiem się na zadaniach lub czynnościach. 8. Częste przerzucanie się z jednej nieukończonej czynności do drugiej. 9. Hałaśliwe zachowanie podczas zabawy. 10. Nadmierna gadatliwość. 11. Przerywanie innym lub wtrącanie się w rozmowę. 12. Niesłuchanie tego, co ktoś mówi. 13. Częste gubienie rzeczy potrzebnych do zadań czy zajęć w szkole lub domu. 14. Częste angażowanie się w niebezpieczne działania, niezastanawianie się nad możliwymi konsekwencjami. 1:239 Dzieci z ADHD w okresie przedszkolnym opisywane są przez rodziców jako będące zawsze w ruchu, niespokojne, często wchodzące gdzieś lub wspinające na coś. Często mają obrażenia będące rezultatem ich nadaktywnych i impulsywnych zachowań. Niezdolne są do utrzymania dłuższej uwagi na jakiejś czynności. Te hiperaktywne i impulsywne zachowania pozostają, kiedy rozpoczynają szkołę podstawową. Często nie mogą usiedzieć na miejscu, kręcąc się i niecierpliwiąc w ławce czy wykonując pracę domową. Często są zdezorganizowane i nie podążają za zajęciami. 7 Należy tu też dodać, że dzieci te często są kreatywne, zabawne, entuzjastyczne i bardziej interesujące od dzieci nie posiadających ADHD. 1 Zmiana fazy: Jak wykazują skale oceniające, w okresie adolescencji (dojrzewania) często następuje zmniejszenie symptomatologii ADHD. Około 50-80% wszystkich dzieci rozpatrywanych na poziomie klinicznym jako ADHD posiada dalej symptomatologię będąc nastolatkami, a 30-50% ma symptomy ADHD będąc dorosłymi. W trakcie dojrzewania symptomy stają się mniej rzucające w oczy. 7 Faza II [K2]: Poniżej podaję, jak wygląda problem przejścia do fazy Kategorii 2, która z założenia może wiązać się z nastrojami depresyjnymi. R8 4

5 U osób z ADHD często w okresie adolescencji rozwija się apatia, poczucie beznadziejności i postawy pasywne, poczucie braku energii i wyciszenia. U 30% osób obserwuje się występowanie depresji. 15 W długoterminowej obserwacji dzieci z ADHD, widać, że u znaczącej ich liczby później rozwija się inna psychopatologia, szczególnie zaburzenia nastroju i lękowe. Dorośli z ADHD wykazują wysoki odsetek (prawie 85%) współwystępujących zaburzeń psychiatrycznych, szczególnie zaburzeń depresyjnych i lękowych lub problemów z osobowością i nałogami. 11 E. Hallowell i wsp. 1:65-76 opisują przypadek tryskającego energią Maxa wykazującego typowe cechy ADHD z nadpobudliwością: Po szóstej klasie jego energia spadła, stał się osobą zamyśloną, żeby po dziewiątej klasie wystąpiły nawracające stany depresyjne, jakkolwiek pewien rys potrzeby ruchu i podejmowania działań ryzykownych i wewnętrznego chaosu pozostał. Autorzy traktują ten przypadek jako w pewnym sensie typowy - z występującymi pierwotnymi i wtórnymi objawami ADHD. Objawy pierwotne to skłonność do rozpraszania uwagi, impulsywność, podenerwowanie itd., objawy wtórne to niska samoocena, depresja, nuda i frustracja na lekcjach, lęk przed poznawaniem nowych rzeczy, nieudane kontakty z rówieśnikami. Faza III [K3]: Możemy tu mówić również o trzeciej fazie. Badania na 44 osobach, u których choroby afektywne rozpoczęły się pomiędzy 12 a 17 rokiem życia, wykazały, że podczas dalszego przebiegu zaburzeń w wieku dojrzałym, u jednej trzeciej badanych wystąpiły zespoły psychopatologiczne z kręgu schizofrenii (paranoidalny lub katatoniczny), przy czym u wszystkich tych osób w dalszym przebiegu choroby stwierdzono obecność zaburzeń afektywnych. U pozostałych podtrzymano rozpoznanie chorób afektywnych o typowym przebiegu, najczęściej dwubiegunowym. Stwierdzono, że objawy psychopatologiczne z kręgu schizofrenii pojawiają się najczęściej po 5-6 latach trwania choroby w wieku pomiędzy 20 a 23 rokiem życia. 16:378 Brak Kategorii 4: W powyżej przytoczonych kryteriach diagnostycznych w zasadzie brak informacji dotyczących niefunkcjonowania Kategorii 4, pewne sugestie dają jedynie punkty 12 i 14 tego wykazu. R8 5

6 Brak funkcjonowania Kategorii 4 możemy stwierdzić, biorąc pod uwagę, że dziecko z ADHD nie ujawnia reakcji intuicyjnych i nie wykorzystuje normalnych reakcji intuicyjnych matki 2, a także nie wykorzystuje funkcji wykonawczych (executive functions). Występują tu dysfunkcje funkcji wykonawczych, np. planowania, czujności, przenoszenia uwagi, pamięci krótkotrwałej werbalnej i przestrzennej (verbal and spatial working memory), które wykazano też w autyzmie (informacje w poprzednim rozdziale). 3-6 Z tych badanych w autyzmie funkcji wykonawczych, przynajmniej część nie funkcjonuje również u ok % osób z ADHD. 3 Te deficyty w przypadku autyzmu wydają się być w dużej części powiązane z Kategorią 4 i tak prawdopodobnie jest również w przypadku ADHD. Podobnie, deficyty funkcji wykonawczych występują też w wyróżnianym podtypie ADHD-H (ADHD predominantly hyperactive/impulsive subtype). 14 Poza tym ADHD często jest mylnie diagnozowane jako autyzm, w którym właśnie na pierwszy plan wysuwa się brak reprezentacji Kategorii 4. Okresy jednoroczne Zbadano, przeprowadzając porównanie z dziećmi zdrowymi w tym samym wieku i młodszymi, że dzieci z ADHD wykazują opóźnienie rozwojowe o około dwa lata. 4 To właśnie te dwa lata o które przesunięty jest cykl zmian corocznych w zegarze rozwojowym, o ile oczywiście zaniedbamy zamianę kategorii 4 na Kategorię 1 w cyklu zmian dwunastoletnich. W innej publikacji podaje się opóźnienie rozwojowe 2-4 lat, a także, że połowa tych dzieci powtarza w szkole co najmniej jeden rok. 15 Analogicznie, w nieco innym niż ADHD przypadku, można spodziewać się rozpoczęcia odliczania okresów rocznych od Kategorii pierwszej, przy właściwej Kategorii okresów dwunastoletnich (tj. K4). Byłby to przypadek dzieci z opóźnieniem umysłowym wykazywanym na około dwa lata i nie powiązanym z innymi zaburzeniami. Tu nasuwa się konkluzja, że te dwie grupy powinny mieć albo zupełnie inny program nauczania dostosowany do etapu rozwojowego, albo jedynie przesunięty o te dwa lata. ADHD ujawnia się w wieku wczesnodziecięcym ze szczególnym nasileniem pomiędzy wiekiem trzech i czterech lat. 6 Symptomy ADHD mogą pojawić się jednak wcześniej nawet w okresie wewnątrzmacicznym. 6 Wiek trzy - cztery lata w przypadku ADHD to okres jednorocznego oddziaływania Kategorii 5, odpowiedzialnej np. za zaburzenie opozycyjno-buntownicze (opisane w jednym R8 6

7 z następnych podrozdziałów). Wiek ten odpowiada okresowi strasznego dwulatka w normalnym rozwoju dziecka. Dziedziczenie Przypadki ADHD często skupiają się w rodzinach, sugerując jego dziedziczenie. Wśród grupy klinicznej, 34-40% osób z ADHD podawało historię rodzinną tego zaburzenia, w porównaniu do 8% w grupie kontrolnej. W innym badaniu, około połowa rodziców mających ADHD posiadała dzieci z tym zaburzeniem. 35 Podtypy ADHD W klasyfikacji psychiatrycznej DSM-IV uwzględniono podział ADHD na trzy podgrupy: ADHD-IA - podtyp z dominacją braku uwagi (predominantly Inattentive subtype), ADHD-HI - podtyp z dominacją hiperaktywności i impulsywności (predominantly Hyperactive Impulsive subtype, ADHD-C - podtyp mieszany (Combined subtype). 28 Niektórzy badacze sugerują, że wiele dzieci z ADHD przechodzi ścieżkę rozwojową na której spełniają kryteria podtypu ADHD-HI w okresie przedszkolnym, podtypu ADHD-C kiedy zostają poddane wymogom szkolnym, natomiast zaczynają ujawniać znaczące cechy braku uwagi i podtypu ADHD-IA, po tym gdy symptomy hiperaktywno-impulsywne ustępują w trakcie adolescencji i dojrzałości. 28, 29 A więc mamy w fazie I (0-11,3 lat) podtyp ADHD-HI, w II fazie (11,3 do 23,3 lat) podtyp ADHD-IA, a dodatkowo na początku fazy II, kiedy jeszcze nie zdążyła zmniejszyć się aktywność Kategorii I - podtyp ADHD-C. Może to odpowiadać stopniowemu przejściu od Kategorii 1 do Kategorii 2. N. Chhabildas i wsp. 28 podają, średni wiek poszczególnych grup badanych przez nich dzieci ADHD-HI (10,32 +/- 1,78 lat), ADHD-C (10,87 +/- 2,07 lat) ADHD-IA (12,00 +/- 3,01 lat), który jest zgodny z powyższym modelem. 28 Podane granice wiekowe odpowiadają też granicy zmiany fazy zegara rozwojowego dla ADHD w wieku 11,3 lat, ewentualnie 9,3 lat. O ile symptomy ADHD-IA opisane w klasyfikacji DSM-IV opisują ukryte cechy charakteryzowane przez rozhamowanie, symptomy te mogą nie mieścić trudności z uwagą, które przejawiają dzieci z prawdziwym zaburzeniem braku uwagi, który jest różny od ADHD. Badania wykazały, że w przypadku podtypu R8 7

8 ADHD-IA, znacząca część dzieci charakteryzuje się klastrem symptomów opisywanym jako ospałe tempo umysłowe ( sluggish cognitive tempo ), do którego należą: hipoaktywność (hypoactive), powolność w odpowiedzi (slow to respond), łatwość wpadania w stan zmieszania (easily confused). Ponieważ klasyfikacja DSM-IV nie uwzględnia tego typu zachowań, dzieci z takim zaburzeniem braku uwagi nie powiązanym z deficytami hamowania mogą być niezauważane. Badania sugerują też, że dzieci z podtypem ADHD-HI wykazują niewielki stopień lub brak zaburzenia inteligencji, zdolności czytania i zdolności matematycznych, podczas gdy dzieci z pozostałymi dwoma podtypami wykazują duże deficyty w każdym z tych obszarów, w porównaniu do grupy kontrolnej. 28 D. McFadden i wsp. 30 uważają, na podstawie różnych kryteriów różnicujących, że podgrupę ADHD z brakiem uwagi można z powodzeniem rozważać jako oddzielne zaburzenie, a nie podtyp ADHD. Wiążąc powyższe cechy prawdziwego zaburzenia braku uwagi z Kategorią 2, wydaje się słuszne, że część osób zaliczanych do podtypu ADHD-IA może reprezentować opcję rozwojową rozpoczynającą się od fazy Kategorii 2. Ilość wykrywanych przypadków dla podgrup ADHD-HI i ADHD-C jest podobna, natomiast dla podgrupy ADHD-IA około dwukrotnie większa. 29 ADHD bez nadruchliwości [opcja K2] W przybliżeniu odpowiada podtypowi ADHD-I (ADHD predominantly inattentive subtype) Fazy rozwojowe ADHD bez nadpobudliwości Faza I [K2]: Jest mnóstwo dzieci i dorosłych z wszystkimi objawami ADHD poza nadruchliwością. Takie osoby są raczej motorycznie spowolnione, a nawet ospałe. To właśnie marzyciele na jawie, dzieci, często dziewczynki, które siadają w tylnych ławkach i kręcą kosmyk włosów między palcami, wyglądając przez okno i oddając się rozmyślaniom, dorośli, którzy odpływają w czasie rozmowy lub w połowie czytanej strony. Są to często ludzie obdarzeni bogatą wyobraźnią, którzy w połowie rozmowy zaczynają budować zamki na lodzie, piszą w myślach scenariusze, zamiast kończyć swoją codzienną pracę, lub też potakują grzecznie głową na znak zgody, nie słysząc, co się do nich mówi. R8 8

9 Wymykają się po cichu bez robienia hałasu typowego dla ich nadruchliwych pobratymców, ale wymykają się tak samo jak oni. 1:185 Kluczowym objawem ADHD bez nadruchliwości jest zwykle skłonność do rozpraszania się. Zmiany uwagi zachodzą niepostrzeżenie. Następują bezgłośnie, ale wyraźnie, niczym cięcie w sekwencji filmu. 1:185 - Mogę właśnie pracować nad czymś przy biurku - opowiada jedna z pacjentek - kiedy, nawet bez mojej wiedzy, zaczynam zastanawiać się nad jakimś innym pomysłem, który podsuwa mi praca. Idąc za tą myślą, mogę nawet wstać od biurka, żeby pójść po coś, ale zanim dojdę, już zapominam, co chciałam przynieść. Zachowuję się prawie jak lunatyk. W takim rozproszeniu mogą minąć całe godziny. 1:186 E. Hallowell i wsp. 1 opisują dwa przypadki dziewczynek, przytaczanych jako typowe, które wykazują objawy ADHD bez nadruchliwości. Oprócz ogólnie wymienianych cech tego zespołu dotyczących uwagi, występują tu między innymi takie cechy jak zmienna natura, spokojne usposobienie, nieśmiałość, pewna bierność, życie w świecie fantazji, wyobraźnia, intuicja, empatia, wyczulenie na nastrój i myśli osób z otoczenia. 1:44-61 Brak Kategorii 4: W wyróżnianym podtypie ADHD-I (ADHD predominantly inattentive subtype) występuje deficyt funkcji wykonawczych. 14 Neuroprzekaźniki w ADHD Nie ulega wątpliwości, że w ADHD główne zmiany w systemie neuroprzekaźnictwa dotyczą noradrenaliny i acetylocholiny. Ze względu na przesunięcie fazy zegara rozwojowego w ten sposób, że w okresie dzieciństwa i adolescencji występują Kategorie 1 i 2, należy spodziewać się nadaktywności powyższych dwóch systemów neuroprzekaźnictwa. M. Beane i wsp. 31 pokazują udział tych dwóch neuroprzekaźników w poszczególnych objawach ADHD w szczególności dotyczących uwagi, starając się potwierdzić swoją własną hipotezę o niedoczynności w tym zaburzeniu tych właśnie dwóch systemów neuroprzekaźnictwa. Jednak pod koniec publikacji wspominają o efektywności klonidyny (clonidine) w stosunku do objawów ADHD, która, jak wiadomo, redukuje poziom noradrenaliny i aktywność układu cholinergicznego, co by dokładnie przeczyło ich hipotezie. Wspominają również o badaniach, w których wykazano, że agoniści receptora noradrenergicznego α-2 R8 9

10 mogą zarówno ułatwiać jak i hamować wydzielanie noradrenaliny w zależności od dawki, stymulując albo receptory presynaptyczne albo postsynaptyczne. Dodatkowo, wspomniany receptor noradrenergiczny α-2 uważany jest też za autoreceptor. 31 Wiadomo też, że poziom noradrenaliny i jej metabolitów w moczu, zarówno u osób z ADHD jak i u grupy kontrolnej, zmniejsza się lub też nie zmienia po stosowaniu metylofenidatu (methylphenidate) 31 - psychostymulanta powszechnie stosowanego w leczeniu ADHD. Podobnie przy stosowaniu amfetaminy wykrywa się w moczu zmniejszony poziom MHPG (metabolitu noradrenaliny), przy nie zmniejszonym poziomie noradrenaliny. 31 Aktywność poszczególnych systemów neuroprzekaźnictwa zależy od wielu czynników, z których nie wszystkie jesteśmy w stanie kontrolować, szczególnie w przypadku badań na człowieku, trzeba więc brać pod uwagę, że często obserwowane wyniki cząstkowe nie będą odpowiadały zdolności przesyłania informacji w układzie nerwowym. Hipotezę nadaktywności systemu noradrenergicznego w ADHD jako pierwszy postulował Kornetsky jeszcze w 1970 roku. 32 Jak już wspomniano, potwierdza ją efektywność leczenia klonidyną (agonista receptora noradrenergicznego α-2), która ma głównie efekt behawioralny u rozhamowanych i pobudzonych młodzieńców z ADHD i ograniczony wpływ na procesy kojarzeniowe. 34 Beta blokery systemu noradrenergicznego np. propranolol (propranolol) również dają poprawę u osób z ADHD. 34 W leczeniu ADHD w pierwszym rzędzie stosuje się psychostymulanty, które są nieskuteczne w 30% przypadków i nie wpływają na symptomatologię maniakalną. 34 Drugą najczęściej stosowaną grupą leków są trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, które działają prawdopodobnie jako niekompetytywni antagoniści receptorów cholinergicznych. 33 Ogólnie rzecz biorąc, w publikacjach najczęściej znajdujemy próby potwierdzenia hipotez, że aktywacja czy to systemu noradrenergicznego, czy też cholinergcznego powoduje poprawę defektów związanych ogólnie z ADHD. Zwykle jednak nie jest jasno określone, czy chodzi o cechy związane z nadaktywnością, czy cechy związane z brakiem uwagi, czy też z brakami funkcji egzekutywnych - każda z tych cech związana jest z inną Kategorią. Ponadto w przypadku psychostymulantów wykazano, że poprawa dotyczy cech zupełnie nie związanych z ADHD. R8 10

11 Psychopatie ADHD [K1] Tak zwane pseudo-adhd nie należy do zaburzeń zegara rozwojowego, a są to nasilone cechy charakterologiczne lub inaczej psychopatia. Społeczeństwo amerykańskie wykazuje tendencje zmierzające do tego, by wszędzie i w każdym widzieć objawy podobne do ADHD. Można powiedzieć, że wszyscy amerykanie żyją w kulturze sprzyjającej ADHD. 1:228 Jakież kluczowe oznaki amerykańskiego sposobu bycia są typowe także dla ADHD? Szybki krok. Głośne dźwięki. Krańcowe zachowania. Droga na skróty. Przełączanie pilota. Silne pobudzenie. Nadruchliwość. Przemoc. Niepokój. Pomysłowość. Kreatywność. Tempo. Liczy się tylko teraźniejszość, żadnej przyszłości ani przeszłości. Dezorganizacja. Niezależność. Brak autorytetów. Wideo. Szukanie rozrywek. Robienie wszystkiego w biegu. Autostrada szybkiego ruchu. Byle działało. Hollywood. Handel. Kaprysy i fanaberie. Szukanie wrażeń. 1:228 Warto o tym pamiętać, aby każdej znajomej osoby nie podejrzewać o ADHD. Zaburzenie współgra z dzisiejszą kulturą - można powiedzieć idealnie do niej pasuje. To prawda, że częstotliwość, z jaką zaburzenie to pojawia się w danej populacji w określonym czasie, jest wyższa w Ameryce niż na innych kontynentach. Nie wiemy dlaczego tak się dzieje... 1:228 Często się zdarza, że amerykanie, po raz pierwszy usłyszawszy opis ADHD, pytają: Ale czy nie ma tego każdy? lub Czy to nie jest po prostu normalne zachowanie?, czy też: Jak można to nazywać zaburzeniem, skoro jest tak powszechne? 1:230 Jest to wyraźny przykład tego, jak cechy etniczne a zatem i kulturowe współtworzą psychopatię. Cała zachodnia część Stanów Zjednoczonych to przestrzeń w której występują silne wpływy pola Kategorii 1 (opisane to będzie w książce Antropologia systematyczna). Polityka medyczna Zajmując się ADHD natrafiamy też na drugą stronę tego, czym jest nauka, medycyna czy też przemysł farmaceutyczny. Bynajmniej nie mamy tu do czynienia z tym czym zajmowała się filozofia grecka, tj. umiłowaniem wiedzy i prawdy. Pisząc tę książkę, wyrzucam dużą część publikacji na śmietnik. Dlaczego? Bo są niewiarygodne. Każdy kto dłużej zajmuje się badaniami naukowymi wie, że w zależności od dziedziny, nawet kilkudziesięciu procent opublikowanych w recenzowanych czasopismach prac badawczych nie daje się powtórzyć. Są to tzw. knoty, tworzone ze względu na zupełnie inną R8 11

12 motywację niż dokonywanie odkryć. Dlatego, z założenia, na całą współczesną wiedzę naukową trzeba brać poprawkę. I wiele prac odrzucać. W tym konkretnym przypadku ADHD mamy do czynienia z tzw. promocją choroby. 37 Roczny bezpośredni koszt związany z leczeniem ADHD w USA wynosił w 2000 r. 32 miliardy dolarów. 36 A jeszcze trzydzieści lat temu niewiele osób słyszało o istnieniu ADHD i jego wcześniejszych określeń. W klasyfikacji diagnostyczno-statystycznej DSM-IV tak rozszerzono kryteria dla ADHD, że diagnozowana na jej podstawie ilość dzieci mających ADHD i kwalifikowanych do leczenia wynosi 8-18%. 36 Najpierw pokazywano, że takie wyniki są prawdziwe dla USA, obecnie, że również dla innych krajów świata. 36 Różni autorzy zwracają uwagę, że większość tak diagnozowanych przypadków nie ma jakiegokolwiek podłoża neurobiologicznego, a duża część dotyczy jedynie cech charakterologicznych. 37 Tak więc, w powyższym rozdziale i całej książce w sposób umiarkowany korzystam z klasyfikacji statystyczno-diagnostycznych (np. DSM, ICD) opracowanych metodami demokratycznymi (consensus statement) z pomocą setek psychiatrów wspierających szkołę propagowania leczenia farmakologicznego i przy niemałym zaangażowaniu koncernów farmaceutycznych 12. Również z rezerwą odnoszę się do prowadzonych na podstawie tych klasyfikacji badań. Wynikiem ustaleń, które znalazły się w tych systemach diagnostycznych jest na przykład zupełnie niewiarygodne współwystępowanie, w większości przypadków ADHD, różnych dodatkowych zaburzeń, gdzie oczywiste jest, że nie wyłowiono rzeczywistych zespołów chorobowych. 12 Zespół opozycyjno-buntowniczy [opcja K5] Zwany jest też zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym (oppositional defiant disorder) Fazy rozwojowe zespołu opozycyjno-buntowniczego Faza I [K5] Dzieci spełniające kryteria diagnostyczne zaburzenia opozycyjnobuntowniczego charakteryzuje postawa negatywistyczna, wrogość, wybujały temperament i bunt wobec osób reprezentujących władzę. Tracą panowanie nad sobą, kłócą się z dorosłymi, aktywnie sprzeciwiają się i odmawiają R8 12

13 wypełniania próśb lub reguł, celowo dokonują rzeczy mających zdenerwować innych ludzi, są zagniewane, noszą w sobie urazę, są złośliwe i mściwe. Dzieci z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym, w przeciwieństwie do dzieci z zaburzeniem zachowania, nigdy nie posuwają się do nagminnych aktów agresji fizycznej, niszczenia mienia, kradzieży lub oszustwa. Wiele z nich nigdy nie bierze udziału w zachowaniach przestępczych lub aktach agresji. 9: Słowami innego autora: Zaburzenie to charakteryzuje się trwałym wzorem zachowań negatywistycznych i wyzywających czy prowokujących, jak używanie argumentów obwiniających innych za pomyłki (z wyrazem agresywności), dokuczanie dorosłym. Jednak nie ma tu łamania praw innych. Zaczyna się w wieku trzech lat. 13 Brak Kategorii 4 W zaburzeniu opozycyjno-buntowniczym występuje deficyt funkcji wykonawczych. 14 W badaniu dzieci 8 do 12 letnich z tym zaburzeniem stwierdzono występujący we krwi obniżony poziom metabolitu serotoniny - kwasu 5-hydroksyindolooctowego (5-hydroxyindolacetic acid, 5-HIAA). 10 Dziedziczenie Jedno z badań nad dziećmi adoptowanymi i ich rodzinami ujawniło wzorzec korelacji wykazujący, że podatność na zaburzenie opozycyjno-buntownicze rozwija się w rodzinie niezależnie od podatności na zaburzenie zachowania. Innymi słowy, jeśli jedno dziecko cierpi na zaburzenie opozycyjno-buntownicze, jego rodzeństwo będzie wykazywać raczej to samo zaburzenie niż zaburzenie zachowania. 9:388 Psychopatie Z psychopatią łatwo pomylić normalny okres rozwojowy adolescencji (9,3-21,3 lat) - odpowiadający Kategorii 5 - będący okresem buntowniczości i sprawdzenia siebie, uzyskania określonej pozycji w społeczności. Zespół władczy [opcja K8] R8 13

14 Mylony często z ADHD, jakkolwiek zwraca się wówczas uwagę na występującą agresywność - jest to jakby agresywne ADHD. Stosowane określenie: antyspołeczne zaburzenie osobowości (antisocial personality disorder), nie oddaje specyfiki ósmej Kategorii, jest zbyt ogólne i w swej wymowie równie dobrze może dotyczyć zaburzenia opozycyjno-buntowniczego. Antyspołeczne zaburzenie osobowości określane jest też jako socjopatia lub psychopatia. Ze względu na odmienną specyfikę rozwoju tych osób, które mimo braku zdolności empatii i przypisywania im negatywnych cech, mogą efektywnie funkcjonować w społeczeństwie, zamiast angielskiego określenia: zaburzenie władcze (conduct disorder) używam określenia zespół władczy, chyba, że przytaczam cytaty. W dziewiętnastym wieku twierdzono, że jednostki antysocjalne cierpią na obłęd moralny (moral insanity). Zaburzenie to odróżnił od innych zaburzeń psychologicznych angielski psychiatra, J. C. Prichard (1837), który tak o tym pisał: Władze intelektualne upośledzone są w niewielkim stopniu albo wcale, natomiast zaburzenie to objawia się przede wszystkim lub wyłącznie w zakresie uczuć, nastroju lub nawyków. (...) Moralne i operacyjne zasady funkcjonowania umysłu ulegają dziwnej perwersji i deprawacji. Zdolność kierowania własnym postępowaniem zanika lub jest znacznie upośledzona. Jednostka objawia niezdolność, nie w zakresie mówienia lub rozumowania na dowolny, zaproponowany jej temat, czyni to bowiem bardzo często przebiegle i potoczyście - lecz w zakresie przyzwoitego i porządnego zachowania w życiu codziennym. 26:106 David L. Rosenhan i wsp. 26 rozszerzają temat: Dla normalnych przestępców przestępstwo ma sens. Pragną się szybko wzbogacić, czasem też chodzi im o podwyższenie statusu. Niezależnie od tego, jak bardzo potępiamy takie zachowania, jesteśmy w stanie zrozumieć motywy tych ludzi. Natomiast przestępstwa popełniane przez socjopatów często sprawiają wrażenie bezcelowych, przypadkowych i impulsywnych. Nie rozumiemy, dlaczego tak postąpili, a i oni sami tego nie rozumieją. Odnosi się wrażenie, że przestępstwa te zamiast służyć racjonalnym celom charakteryzują się jakąś perwersyjną impulsywnością. 26: Jedną z najpowszechniejszych właściwości socjopatów jest brak wstydu czy poczucia winy za popełnione przewinienia i brak skruchy za skandaliczne postępowanie. Osoby te nie mają sumienia i w związku z tym nie są zdolne do głębokiej troski o drugiego człowieka. Ich kontakty z innymi ludźmi są przeto płytkie i nastawione na eksploatację. Nie potrafią kochać, czy przywiązać się do kogoś na dłużej, nie reagują też na oznaki R8 14

15 zaufania, życzliwości czy czułości. Kłamią bezwstydnie i potrafią bez skrupułów krzywdzić tych, którzy obdarzyli ich zaufaniem. 26:108 Osobowość psychopatyczna bardzo często rozpoznawana jest u więźniów wywodzących się ze zorganizowanych grup przestępczych. 27:131 Agresywne zachowania psychopatów prowadzą do powstania systemu ról więziennych o budowie typowo hierarchicznej, gdzie członkowie grupy zajmują określone pozycje, między nimi występują zależności podporządkowania i nadrzędności. Zajmowanie określonej pozycji w grupie uzależnione jest od szeregu czynników określających wartość danej osoby dla grupy (staż przestępczy, waga dokonywanych przestępstw, zasługi dla grupy, określone umiejętności, cechy osobowości i cechy fizyczne. 27:130 Ludzie z antyspołecznym zaburzeniem osobowości stanowią około 2-3% populacji. 26:105 Fazy rozwojowe zespołu władczego Faza I [K8] Zaburzenie władcze zdefiniowane jest jako powtarzalny i trwały wzór zachowań, w którym łamane są podstawowe prawa innych i społeczne normy i zasady. Występuje agresywność w stosunku do ludzi i zwierząt, niszczenie mienia, podstępność lub kradzież, poważne łamanie zasad, jak częste wagary, pozostawanie w nocy poza domem bez zgody, ucieczki z domu. 6 Wyróżnia się tutaj podtypy zaburzenia dotyczące okresu dzieciństwa lub też adolescencji. 6 Z innych cech należy wymienić pożądanie dominacji nad innymi, nieuprzejmość, niecierpliwość w stosunku do problemów innych osób, nietolerancja w stosunku do inności innych osób i ich słabości, zmienne nastroje, pesymizm, złość i nieprzewidywalność działań. 19 Cechy te dobrze odpowiadają Kategorii 8. Zmiana fazy: Podtyp dziecięcy zaburzenia władczego jest rzadszy, zaczyna się wcześniej i trwa dłużej w dorosłość, podczas gdy podtyp związany z adolescencją, jest często ograniczony do adolescencji i wczesnej dorosłości. 6 Z badań trwałości dziecięcego zaburzenia władczego w ciągu lat wynika, że antyspołeczne zachowania są umiarkowanie trwałe w czasie. Przykładowo cztery badania wykazały, że około 50% przypadków zespołu władczego było później diagnozowane jako zaburzenie władcze (conduct disorder) lub antyspołeczne zaburzenie osobowości (antisocial personality disorder). 20 R8 15

16 Ogólnie, badania dalszych etapów rozwojowych zespołu władczego przez różnych autorów nie są jednoznaczne 20, biorąc jednak pod uwagę, że część autorów nie stwierdza ciągłości objawów we wszystkich przypadkach, możemy przyjąć, że w przypadku zespołu władczego spowodowanego zaburzeniem zegara rozwojowego występuje pewne złagodzenie objawów. Faza II (K9) Tu niestety zabrakło danych psychologicznych, ale fazę tę wykazującą zainteresowania religijne, polityczne i wolnościowe, o ile mogą być wystarczająco wyraźne w tym wieku, można zaobserwować w życiorysach osób z opcją rozwojową K8, jak na przykład u znanych postaci Iwana Groźnego i Fidela Castro - opisanych w rozdziale 13. Brak Kategorii 4 W zaburzeniu władczym występuje deficyt funkcji wykonawczych. 14 Dotyczy to przede wszystkim zaburzenia władczego typu dziecięcego. 18 Rozpoczynające się w dzieciństwie zaburzenie władcze wiąże się z deficytami neuropsychologicznymi, które powodują opóźnienie umysłowe, w przeciwieństwie do zaburzenia władczego rozpoczynającego się w okresie adolescencji nie wykazującego dysfunkcji neuropsychologicznych, i w którym przestępczy charakter wynika z naśladowania pewnych nieagresywnych 17, 18 zachowań antyspołecznych. W zaburzeniu władczym występuje brak empatii i brak delikatności w stosunku do innych. 18, 19 Występuje niezdolność do bycia altruistycznym i wystarczająco dojrzałym aby wyjść na przeciw emocjonalnym, fizycznym i środowiskowym potrzebom niemowlęcia. (Przy jednoczesnym wysokim prawdopodobieństwie zajścia w ciążę w wieku nastoletnim). 19 Podziału dzieci z zaburzeniem władczym można dokonać też ze względu na występowanie lub niewystępowanie lęku. 18 Te, u których lęk występuje, odbierane są jako mniej agresywne i mają mniej kontaktów z policją. 18 Już w 1944 roku Wechsler podawał, że młodociani przestępcy przejawiają braki w zdolnościach językowych, faworyzując zdolności niewerbalnego rozwiązywania problemów. Od tego czasu wiele badań potwierdziło tę zależność. 21 Moffit w 1994 roku pisał, że powiązanie pomiędzy deficytami językowymi i zachowaniami antyspołecznymi jest jednym z najważniejszych osiągnięć badań tego typu zachowań. Deficyty werbalne antyspołecznych dzieci są trwałe, wpływają na słuchanie, czytanie, rozwiązywanie problemów, mowę ekspresyjną, pisanie i pamięć słuchową materiału słownego. 21 R8 16

17 Yeudall i wsp. (1982) 22 badając 99 młodocianych przestępców, stwierdzili, że 84% przestępców wykazuje ewidentne deficyty neuropsychologiczne, w porównaniu do 11% próby kontrolnej. 22 Wykazano, że poziom kwasu 5-hydroksy- indolooctowego (5- hydroxyindoleacetic acid, 5-HIAA), metabolitu serotoniny, wykazuje negatywną korelację z agresywnym zachowaniem dorosłych, w tym morderców, pacjentów z antyspołecznym zaburzeniem osobowości (antisocial personality disorders) i brutalnych kryminalistów. Jedną z metod badania aktywności układu serotoninergicznego jest podawanie fenfluraminy, która jest inhibitorem tego układu i następnie badanie poziomu prolaktyny, której wysoki poziom jest skorelowany pozytywnie z funkcjonowaniem tego układu, a negatywnie z impulsywnością i agresywnością. Zauważono, że odpowiedź poziomu prolaktyny na podanie fenfluraminy jest stępiona u morderców diagnozowanych jako posiadających antyspołeczne zaburzenie osobowości (antisocial personality disorder). 8 Rozróżnienie zespołu władczego od innych przypadków Wśród letnich chłopców, którzy byli zaangażowani w działania przestępcze, Tolan (1987) wykazał, że połowa badanych, która rozpoczęła te działania poniżej wieku 12 lat, wykazywała wyższy poziom prawie wszystkich typów zachowań przestępczych podczas okresu adolescencji, niż połowa z późniejszym początkiem przestępczości. 17 Stwierdzono też, że osoby, które wkroczyły na ścieżkę przestępczą przed 12 rokiem życia, z większym prawdopodobieństwem będą uwikłane w poważne przestępstwa (offenses). 17 Na tej podstawie wyróżniono dwie rozwojowe ścieżki zachowań przestępczych młodych, którzy rozpoczęli agresywne i trwale utrzymujące się zachowania przestępcze w dzieciństwie i tych, którzy uwikłali się w działalność przestępczą dopiero w okresie adolescencji i z mniejszym prawdopodobieństwem będą agresywni, wezmą udział w mniejszej ilości zachowań przestępczych, z których zrezygnują wchodząc w dorosłość. Ukuto dla tych dwóch grup terminy: przestępcy okresu adolescencji ( adolescent-limited ) i przestępcy na całe życie ( life course persistent ). 17 Grupa przestępców na całe życie według oceny rodziców posiadała w dzieciństwie najgorsze cechy charakterologiczne w wieku około trzech lat. 17 Co sugerowałoby opóźnienie o dwa lata fazy zegara zmieniającej się corocznie (Kategoria 5 w okresie 1,3-2,3 roku - straszne dwulatki ) R8 17

18 W DSM IV przyjęto jako rozróżniającą granicę wystąpienia pierwszych zachowań dziecięcego zaburzenia władczego (childhood-onset conduct disorder) wiek 10 lat 17, a więc biorącą pod uwagę przypadek bez przesunięcia o dwa lata. Należy oczywiście spodziewać się tutaj obydwu przypadków. Młodzi, którzy spełniają kryteria według klasyfikacji DSM dla zaburzenia władczego wieku adolescencji (adolescence onset conduct disorder), spełniają też w pewnym stopniu kryteria dla zaburzenia opozycyjno-buntowniczego (oppositional defiant disorder). 17 Badania rodzaju dominujących działań aspołecznych w obu grupach pokazują, że w przypadku zaburzenia władczego wieku adolescencji są to działania mniej agresywne, jak: wagary, ucieczki, w porównaniu do typowo agresywnych, charakterystycznych dla dziecięcego zaburzenia władczego (childhood-onset conduct disorder), jak: znęcanie się, włamania, okrucieństwo fizyczne, czy użycie broni. 17 Podobne informacje dotyczące w gruncie rzeczy stosunkowo mało inwazyjnych jakkolwiek dokuczliwych zachowań zaburzenia władczego wieku adolescencji można znaleźć w wielu innych publikacjach. 18 Oznacza to, że dużą część przestępców okresu adolescencji należy zaliczać do psychopatii wynikającej z wzmocnienia efektów naturalnie występującej w okresie adolescencji Kategorii 5, czy to przez jej nawarstwienie, czy też przez zsumowanie z Kategorią 8. A zaliczanie ich do zaburzenia władczego (conduct disorder) należy potraktować jako błąd psychologów nie posiadających odpowiednio selektywnych narzędzi. Należy tu również wziąć pod uwagę opisany niżej zespół borderline. Powiązania z innymi zaburzeniami Kutcher i wsp. wykazali, że u 42% hospitalizowanych młodych z zaburzeniem dwubiegunowym (bipolar disorder) współwystępuje zaburzenie władcze (conduct disorder). 23 Wozniak i wsp. wykazali również, że dzieci przed okresem adolescencji spełniające kryteria dla choroby afektywnej dwubiegunowej (bipolar disorder), często posiadają też zaburzenie władcze (conduct disorder). 23 Wykazano, że choroba afektywna dwubiegunowa jest identyfikowana wśród mniejszości dzieci z zaburzeniem władczym. 23 Powody tego intrygującego powiązania pomiędzy tymi dwoma zaburzeniami pozostają niewyjaśnione. 23 W ICD-10 wyróżniono nawet depresyjne zaburzenie władcze (depressive conduct disorder) dotyczące dzieci i okresu adolescencji, w którym współwystępują zaburzenie władcze i typ depresji różniącej się od zwykłej R8 18

19 depresji, która wiąże się częściowo z: nastrojami lękowymi, znacznie wyższym poziomem niepowodzenia społecznego i mniejszą dotkliwością objawów depresyjnych. 25 Zespół borderline [opcja K7] W rozdziale tym należy również wspomnieć o zespole (albo zaburzeniu) typu borderline, który również ma wiele cech socjopatycznych, ze względu na występowanie Kategorii 8 w okresie adolescencji, przez co mylony jest często z zespołem władczym. Poniżej podaję przykład powtarzającej się często charakterystyki, która wydaje się przynależy do zespołu borderline, a nie do zespołu władczego, jak podają przytoczeni autorzy. A. Bryan i M. Stallings wiążą razem, przynajmniej w przypadku osób w okresie adolescencji: zaburzenie władcze (conduct disorder), przestępczość kryminalną, alkoholizm typu II wg Cloningera (opis poniżej) i ryzykowne zachowania seksualne (kończące się nieplanowanym zajściem w ciążę, zarażeniem się chorobami przenoszonymi płciowo, np. wirusem HIV, itp.). 24 Alkoholizm należy tu raczej przypisać Kategorii 7, działającej w okresie dzieciństwa, związanej z układem opioidergicznym, podobnie jak występujące w tej grupie uzależnienia od narkotyków, natomiast ryzykowne zachowania seksualne i przestępczość kryminalną Kategorii 8. Podział alkoholików na dwa typy wg Cloningera jest następujący: Typ I powiązany z triadą cech osób pasywno-zależnych lub lękliwych: - z wysokim poziomem unikania urazu (harm avoidance) (tendencje do ostrożnej, z obawami i z napiętymi nerwami konfrontacji z nową i niebezpieczną sytuacją); - z wysoką zależnością od nagrody (reward dependence) (tendencja do bycia ciepłym, wrażliwym (sensitive) i zależnym); - z niskim poziomem poszukiwania nowości (novelty-seeking) (brak tendencji do eksploracji otoczenia, impulsywności, entuzjazmu). 24 [prawdopodobnie jest to odniesienie do cech K12] Typ II - powiązany z przeciwieństwem tej triady cech osobowości, cechami charakterystycznymi dla osobowości antyspołecznej: - niskim poziomem unikania urazu (harm avoidance) (pewność siebie, swoboda, brak zahamowań); R8 19

20 - niskim poziomem zależności od nagrody (reward dependence) (niezależność, rezerwa, twardogłowość); - wysokim poziomem poszukiwania nowości (novelty-seeking) (eksploracja, podniecenie, impulsywność, oszołomienie. 24 Dla alkoholików typu II niski poziom unikania urazu i niski poziom zależności od nagrody wskazywałyby na Kategorię 8, jednak wysoki poziom poszukiwania nowości i emocjonalność to raczej Kategoria 7 a nie 8. Więc, charakterystyka ta opisuje raczej zespół boderline niż zespół władczy. Ze względu na istotny związek zespołu borderline z histerią będzie on dokładniej rozpatrzony w rozdziale 11. LITERATURA CYTOWANA 1. Edward M. Hallowell, John J. Ratey; W świecie ADHD: Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych; wydawnictwo Media Rodzina, Poznań E. S. Segal; Learned mothering: Raising a child with ADHD; Child and Adolescent Social Work Journal (2001) 18(4): F. X. Castellanos, E. J. Sonuga-Barke, M. P. Milham; Characterizing cognition in ADHD: beyond executive dysfunction; Trends in Cognitive Sciences (2006) 10(3): J. A. Sergeant, H. Geurts, J. Oosterlaan; How specific is a deficit of executive functioning for Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder?; Behavioural Brain Research (2002) 130: F. Happe, R. Booth, R. Charlton, C. Hughes; Executive function deficits in autism spectrum disorders and attention-deficit/hyperactivity disorder: Examining profiles across domains and ages; Brain and Cognition (2006) 61: B. F. Pennington, S. Ozonoff; Executive functions and developmental psychopatology; J. Child. Psychol. Psychiat. (1996) 37(1): M. L. Holland, G. A. Gimpel, K. W. Merrel; Innovations in assessing ADHD: development, psychometric properties, and factor structure of the ADHD symptoms rating scale (ADHD-SRS); Journal of Psychopatology and Behavioral Assessment (1998) 20(4): J. M. Halperin, J. H. Newcorn, S. T. Schwartz, V. Sharma, L. J. Siever, V. H. Koda, S. Gabriel; Age-related changes in the association between serotonergic function and aggression in boys with ADHD; Biol. Psychiatry (1997) 41: Martin E. P. Seligman, Elaine F. Walker, David L. Rosenhan; Psychopatologia; Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań S. H. M. van Goozen, W. Matthys, P. T. Cohen-Kettenis, H. Westenberg, H. van Engeland; Plasma monoamine metabolites and aggression: two studies of normal and oppositional defiant disorder children; European Neuropsychopharmacology (1999) 9: R8 20

21 11. C. S. L. Fones, M. H. Pollack, L. Susswein, M. Otto; History of childhood attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) features among adults with panic disorder; Journal of Affective Disorders (2000) 58: S. Timimi and 33 coendorsers; A critique of the international consensus statement on ADHD; Clinical Child and Family Psychology Review (2004) 7(1): B. S. Shastry; Molecular genetics of attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD): an update; Neurochemistry International (2004) 44: H. M. Geurts, S. Verte, J. Oosterlaan, H. Roeyers, J. A. Sergeant; ADHD subtypes: do they differ in their executive functioning profile?; Archives of Clinical Neuropsychology (2005) 20: B. Litner; Teens with ADHD: the challenge of high school; Child and Youth Care Forum (2003) 32(3): Praca pod redakcją: Stanisław Dąbrowski, Jan Jaroszyński, Stanisław Pużyński; Psychiatria, tom 1; Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa B. B. Lahey, S. H. Goodman, I. D. Waldman, H. Bird, G. Canino, P. Jensen, D. Regier, P. J. Leaf, R. Gordon, B. Applegate; Relation of age of onset to type and severity of child and adolescent conduct problems; Journal of Abnormal Child Psychology (1999) 27(4): P. J. Frick, M. Ellis; Callous-unemotional traits and subtypes of conduct disorder; Clinical Child and Family Psychology Review (1999) 2(3): K. Mack; Explanations for Conduct Disorder; Child and Youth Care Forum (2004) 33(2): R. Loeber, S. M. Green, B. B. Lahey, P. J. Frick, K. McBurnett; Findings on disruptive behavior disorders from the first decade of the developmental trends study; Clinical Child and Family Psychology Review (2000) 3(1): B. R. Loney, P. J. Frick, M. Ellis, M. G. McCoy; Intelligence, callousunemotional traits and antisocial behavior; Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment (1998) 20(3): F. L. Coolidge, J. W. DenBoer, D. L. Segal; Personality and neuropsychological correlates of bullying behavior; Personality and Individual Differences (2004) 36: J. Biederman, E. Mick, J. Wozniak, M. C. Monuteaux, M. Galdo, S. V. Faraone; Can a subtype of conduct disorder linked to bipolar disorder be identified? Integration of findings from the Massachusetts general hospital pediatric psychopharmacology research program; Biol. Psychiatry (2003) 53: A. Bryan, M. C. Stallings; A case control study of adolescent risky sexual behavior and its relationship to personality dimensions, conduct disorder, and substance use; Journal of Youth and Adolescence (2002) 31(5): M. Simic, E. Fombonne; Depressive conduct disorder: symptom patterns and correlates in referred children and adolescents; Journal of Affective Disorders (2001) 62: David L. Rosenhan, Martin E. P. Seligman; Psychopatologia Tom II; Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa R8 21

22 27. Beata Pastwa-Wojciechowska; Naruszanie norm prawnych w psychopatii: analiza kryminologiczno-psychologiczna; Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk N. Chhabildas, B. F. Pennington, E. G. Willcutt; A comparison of the neuropsychological profiles of the DSM-IV subtypes of ADHD; Journal of Abnormal Child Psychology (2001) 29(6): M. Gaub, C. L. Carlson; Behavioral characteristics of DSM-IV ADHD subtypes in a school-based population; Journal of Abnormal Child Psychology (1997) 25(2): D. McFadden, J. G. Westhafer, E. G. Pasanen, C. L. Carlson, D. M. Tucker; Physiological evidence of hypermasculinization in boys with the inattentive type of attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD); Clinical Neuroscience Research (2005) 5: M. Beane, R. T. Marrocco; Norepinephrine and acetylcholine mediation of the components of reflexive attention: implications for attention deficit disorders; Progress in Neurobiology (2004) 74: J. Biederman, T. Spencer; Attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) as a noradrenergic dsorder; Biol. Psychiatry (1999) 46: J. D. Fryer, R. J. Lukas; Antidepressants noncompetitively inhibit nicotinic acetylcholine receptor function; Journal of Neurochemistry (1999) 72(3): J. Biederman, T. Spencer; Non-stmulant treatments for ADHD; European Child and Adolescent Psychiatry (2000) 9 Suppl. I: R. Mattox, J. Harder; Attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) and diverse populations; Child and Adolescent Social Work Journal (2007) 24(2): M. Arcos-Burgos, M. T. Acosta; Tuning major gene variants conditioning human behavior: the anachronism of ADHD; Current Opinion in Genetics and Development (2007) 17: S. Timimi and 33 Coendorsers; A critique of the international consensus statement on ADHD; Clinical Child and Family Psychology Review (2004) 7(1): R8 22