System finansowy to mechanizm współdziałania i przepływu siły nabywczej między niefinansowymi podmiotami gospodarczymi, w skład którego wchodzą:

Transkrypt

1 SYSTEM FINANSOWY System finansowy to mechanizm współdziałania i przepływu siły nabywczej między niefinansowymi podmiotami gospodarczymi, w skład którego wchodzą:! instrumenty finansowe! rynki finansowe! instytucje finansowe! zasady określające sposób ich współdziałania. Nadrzędna funkcja systemu finansowego: współuczestniczenie w tworzeniu powszechnie akceptowanego środka dokonywania transakcji (pieniądza) oraz umożliwienie jego przemieszczania się między niefinansowymi podmiotami gospodarczymi (ekonomicznymi). OGNIWA (STRUKTURA) SYSTEMU FINANSOWEGO INSTRUMENTY FINANSOWE charakterze wierzycielskim i własnościowym stałym i zmiennym dochodzie krótko-, średnio- i długoterminowe bezpośrednie i pośrednie rzeczywiste (bazowe) i pochodne (pozabilansowe) RYNKI FINANSOWE pierwotne i wtórne otwarte i zindywidualizowanych transakcji finansowych rynki zindywidualizowane (depozytowy, kredytowy, ubezpieczeniowy) pieniężne i kapitałowe pieniężny (międzybankowy, pozabankowy) kapitałowy (giełdowy i pozagiełdowy) instrumentów denominowanych w walucie krajowej i rynek walutowy eurorynki (pieniężny i kapitałowy) hurtowe i detaliczne instrumentów pochodnych INSTYTUCJE FINANSOWE wyłącznie dystrybuujące i tworzące instrumenty finansowe nie będące pieniądzem tworzące pieniądz banki komercyjne, bank centralny ZASADY FUNKCJONOWANIA sformalizowane niesformalizowane

2 INSTRUMENTY FINANSOWE to zobowiązania finansowe, a więc roszczenia dotyczące majątku jednych podmiotów gospodarczych w stosunku do drugich. Instrumenty finansowe są więc obietnicami wypłacenia przez emitenta, z chwilą zaistnienia określonych przesłanek, jakichś środków (zwrot kapitału, odsetki, dywidendy) Podział instrumentów: aspekt własnościowy - o charakterze wierzycielskim i własnościowym w jaki sposób generują dochód - o stałym i zmiennym dochodzie kryterium czasu - krótko-, średnio- i długoterminowe charakter emitenta - bezpośrednie i pośrednie rzeczywiste (bazowe) i pochodne (pozabilansowe) RYNKI FINANSOWE to takie rynki, na których dokonują się transakcje obrotu instrumentami finansowymi. Podział rynków: czy transakcja na rynku finansowym wiąże się z emisją (kreacją) nowego instrumentu, czy też z odsprzedażą już istniejącego - pierwotne i wtórne wielość nabywców instrumentów finansowych aukcja czy indywidualna umowa rynki otwarte i zindywidualizowanych transakcji finansowych. W chwili obecnej, wobec upowszechnienia zjawiska sekurytyzacji, różnice między tymi rynkami zacierają się. Transakcje zawierane na rynkach zindywidualizowanych (np. kredyt bankowy) po sekurytyzacji mogą być kontynuowane na rynku publicznym. kryterium czasu rynki pieniężne i kapitałowe pieniężny (kryterium podmiotowe rynek międzybankowy, pozabankowy) kapitałowy (kryterium organizacyjne - giełdowy i pozagiełdowy) kryterium waluty - instrumentów denominowanych w walucie krajowej i rynek walutowy eurorynki (pieniężny i kapitałowy) transakcje zawierane poza krajem pochodzenia waluty kryterium skali - hurtowe i detaliczne instrumentów pochodnych Ogólnie postępuje proces zacierania wyrazistości powyższego podziału. INSTYTUCJE FINANSOWE to podmioty ekonomiczne, które charakteryzują się tym, że: 1. głównym przedmiotem ich działalności (źródłem zysku) jest utrzymywanie instrumentów finansowych i dokonywanie transakcji nimi, 2. w konsekwencji, instrumenty finansowe są zazwyczaj dominującym składnikiem ich majątku (aktywów) Instytucje nie tworzą własnych instrumentów finansowych instytucje bezpośredniego rynku finansowego - bierne pośrednictwo, redystrybuowanie instrumentów finansowych. Podstawowym obszarem działania jest rynek wtórny (domy maklerskie, kantory, banki inwestycyjne)

3 Instytucje tworzące instrumenty finansowe (instrumenty pośrednie) instytucje pośredniego rynku finansowego. Aktywnie pośredniczą w przepływie siły nabywczej pomiędzy podmiotami gospodarczymi. Instytucje te przyjmują od innych podmiotów instrumenty finansowe i na ich miejsce kreują nowe (własne), o odmiennej charakterystyce (terminy zapadalności, inna wartość, inne ryzyka). kreujące pieniądz Zaliczamy do nich bank centralny i banki komercyjne. Bank centralny ma monopol na kreację pieniądza będącego prawnym środkiem płatniczym. Występuje on w postaci gotówki i wkładów na rachunkach w BC. Banki komercyjne kreują pieniądz bankowy (wkładowy), który mimo iż nie jest formalnie prawnym środkiem płatniczym traktowany jest jako jeden z podstawowych składników agregatu podaży pieniądza. pozostałe Instytucje kreują instrumenty finansowe nie będące jednak pieniądzem, tzn. nie wykorzystywane do wzajemnych rozliczeń pomiędzy podmiotami. Wraz z instytucjami nie kreującymi instrumentów nazywane są niedepozytowymi instytucjami (pośrednikami) finansowymi. Zaliczamy do nich: firmy ubezpieczeniowe specyficzna bo warunkowa forma realizacji instrumentu jakim są polisy fundusze inwestycyjne (powiernicze) jednostki udziałowe, akcje reprezentujące część aktywów fundusze otwarte fundusze zamknięte fundusze emerytalne towarzystwa udziałowe podwyższonego ryzyka typu venture capital towarzystwa budowlane (kasy budowlano oszczędnościowe) Spod powyższej systematyzacji wymykają się firmy takie jak faktoringowe czy leasingowe. Obok instytucji finansowych (wg. definicji) mogą występować również instytucje, które pomimo iż kojarzone z finansami mogą być traktowane jedynie jako instytucje wspomagające funkcjonowanie instytucji finansowych (np.poczta) ZASADY FUNKCJONOWANIA SYSTEMÓW FINANSOWYCH sformalizowane zdefiniowane i egzekwowane z mocy prawa nieformalne funkcjonują w formie zwyczajów, mają postać niepisaną, lub pisemną ale nie obowiązującą powszechnie (wewnętrzne regulaminy) Specyfika rynków finansowych wynika z faktu, iż dokonuje się na nich obrotu specyficznym rodzajem dobra jakim jest obietnica wypłaty określonych sum pieniędzy. W związku z tym występuje znaczny poziom asymetrii informacji pomiędzy stronami transakcji. Powoduje ona, iż w korzystniejszej sytuacji znajdują się podmioty gromadzące fundusze z źródeł zewnętrznych. Z ich zachowaniem wiążą się zjawiska: negatywnej selekcji przed zawarciem transakcji zmiany zachowania po zawarciu transakcji

4 Funkcje systemu finansowego Rolą systemu finansowego jest współudział w kreowaniu siły nabywczej oraz umożliwienie jej przepływu miedzy niefinansowymi podmiotami ekonomicznymi. Rolą systemu finansowego jest obniżenie kosztów dokonywania transakcji powstających w procesie wymiany. Koszty transakcyjne to głównie koszty związane z pozyskaniem informacji potrzebnych do przeniesienia praw własności na skutek występowania zjawiska niepewności. Pojawienie się pieniądza spełniającego funkcje cyrkulacyjną pozwoliło na znaczne obniżenie kosztów transakcyjnych, które w przypadku wymiany towarowej wymagało zaistnienia podwójnej zgodności potrzeb. PIENIĄDZ DEFINICJE PIENIĄDZA " środek płatniczy, który ma zdolność wyrażania, przechowywania i przekazywania wartości " najbardziej płynny aktyw majątkowy, służy określaniu wartości innych towarów w postaci cen i pomiaru wartości nominalnej " powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonujemy płatności za ograniczone dobra lub wywiązujemy się ze zobowiązań. " Jest najstarszym instrumentem finansowym (pośrednim, kreowanym przez banki). Historycznie wartość pieniądza nie od początku bazowała na obietnicy (instrument finansowy). W przypadku pieniądza kruszcowego (pełnowartościowego) jego wartość wynika z wartości kruszcu, z którego został wykonany. Funkcjonalne definicje pieniądza Pieniądz, niezależnie od swej formy zewnętrznej i systemu gospodarczego jest prawnie określonym, powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym, który może wyrażać, przechowywać i akceptować wartości i którego wartość jest ściśle związana z realnym PKB - (Schaal, s.26) Istota pieniądza określona jest przez spełniane przez niego funkcje. Wszystkie bowiem środki, które spełniają funkcję pieniądza należy z definicji uznać za pieniądz (Schaal, 23) Funkcje pieniądza (I): " funkcja miernika wartości - najbardziej pierwotna funkcja pieniądza niemożliwa do zastąpienia przez inne dobro, wartość dóbr i usług wyrażana jest w pieniądzu, dzięki istnieniu pieniądza istnieją ceny. Z funkcją tą powiązać można funkcję jednostki rozrachunkowej

5 " funkcja cyrkulacyjna (obiegowa) - środek wymiany (obrotu, cyrkulacji) przy wymianie w transakcjach kupno - sprzedaż. Umożliwia czasowe, przestrzenne, ilościowe i jakościowe rozdzielenie aktu wymiany towarów i usług na dwie niezależne części. " funkcja płatnicza - środek płatniczy - oderwanie pieniądza od ruchu towaru, pokrywanie zobowiązań, nie wynikające z wymiany towarowej, np. opłaty administracyjne. Często funkcja ta wraz z funkcją cyrkulacyjną traktowane są łącznie jako funkcja środka transakcji " funkcja zwalniania ze zobowiązań wiąże się z obowiązkiem akceptowania pieniądza jako formy regulowania zobowiązań " funkcja tezauryzacyjna - forma przechowywania wartości - oszczędności " funkcja pieniądza światowego ($, DM). Funkcje pieniądza (II) " funkcja pomiaru wartości " funkcja przechowywania wartości " funkcja przekazywania wartości Statystyczne definicje pieniądza Definicje ilościowe, powstałe po II wojnie światowej, utożsamiają pieniądz z zasobem pozostającym do dyspozycji podmiotów niefinansowych (podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych) Podstawą tych definicji są agregaty pieniężne obejmujące coraz szerszy coraz mniej płynny zakres zasobów pieniężnych M0 = baza monetarna. M1 = banknoty + bilon + płatne na żądanie depozyty M2 = M1 + depozyty krótkoterminowe + zwrotne depozyty na żądanie M3 = M2 + depozyty średnio i długoterminowe M4 = M3 + papiery wartościowe, przedmiot obrotu na rynku finansowym W warunkach polskich podaż pieniądza wyrażana jest za pomocą dwóch podstawowych agregatów pieniądza: 1. podaż pieniądza ogółem 2. podaż pieniądza krajowego Czynniki wpływające na odmienność agregatów wynikają ze specyfiki polskich realiów: 1. relatywnie niski poziom płatności bezgotówkowych (M1 bliski gotówce w obiegu) 2. łatwość zamiany depozytów terminowych na pieniądz operacyjny 3. znaczny udział depozytów walutowych.

6 FORMY PIENIĄDZA Pojęcie pieniądza jako środka płatniczego, który ma zdolność wyrażania, przechowywania i przekazywania wartości zakłada istnienie różnych form pieniądza " Pieniądz towarowy (kruszcowy, pełnowartościowy) " Pieniądz kredytowy (monety zdawkowe (podwartościowe), banknoty, pieniądz bankowy, pieniądz elektroniczny) W czasach obecnych w zasadzie cały pieniądz ma charakter pieniądza kredytowego " PIENIĄDZ GOTÓWKOWY - banknoty i bilon (symboliczna); środek płatniczy, którego wartość czy siła nabywcza przewyższa koszt jego wykonania lub wartość jako towaru w innych niż pieniądz zastosowaniach Pieniądz gotówkowy w formie banknotów i monet zdawkowych jest we wszystkich krajach prawnym środkiem płatniczym " PIENIĄDZ BEZGOTÓWKOWY - pieniądz żyrowy, wkładowy, księgowy wkłady na żądanie lub terminowe, które są używane w obrocie bezgotówkowym dzięki stosowaniu polecenia zapłaty, polecenia przelewu, czeku, kart płatniczych itd. Pieniądz żyrowy może być banku centralnego (wkłady banków i instytucji publicznych w BC traktowane mogą być na równi z prawnym środkiem płatniczym) Pieniądz żyrowy banków komercyjnych (wkłady osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w bankach komercyjnych) Porównanie pieniądza gotówkowego i bezgotówkowego Pieniądz gotówkowy banknoty i monety emitowane przez bank centralny emisja pod całkowitą kontrolą państwa posiada charakter prawnego środka płatniczego Pieniądz bezgotówkowy wkłady środków pieniężnych klientów w bankach (depozyty i kredyty) emitowane przez banki handlowe pośrednia kontrola państwa nad emisją jest wymienialny na pieniądz gotówkowy " QUASI-PIENIĄDZ surogaty pieniądza mogące realizować wybrane funkcje pieniądza. Są to udokumentowane lub nieudokumentowane wierzytelności pieniężne, które w określonym czasie mogą zostać przekształcone w pieniądz (gotówkowy lub bezgotówkowy) Jakość surogatów jest określona przez: 1. stopień płynności przekształcenia w pieniądz 2. ryzyko utraty wartości podczas tego przekształcenia 3. wysokość oprocentowania surogatów

7 PODAŻ PIENIĄDZA, KREACJA PIENIĄDZA Podaż pieniądza to postawienie do dyspozycji przez instytucję pieniężną zasobów pieniężnych innej jednostce gospodarującej. Największym źródłem podaży pieniądza jest jego kreacja przez system bankowy. Koncepcja mechanistyczna kreacji pieniądza Założenia początkowe: 1. każdy z banków utrzymuje obowiązkową rezerwę minimalną ro 2. każdy bank utrzymuje dobrowolną rezerwę płynności rp na zerowym poziomie 3. kredyt udzielony przez bank zostaje wykorzystany przez klienta w postaci bezgotówkowej 4. każdy z banków może bez ograniczeń wykorzystywać rezerwę płynności Mechanizm kreacji dla stopy ro=20% AKTWA rp PASYWA D (kapitał) KR 1000 ro 200 rp 800 KR 800 ro 160 rp 640 KR 640 ro 128 rp 512 KR 512 ro 102,4 rp 409,6 D D2 800 D3 640 D4 512 Jeżeli q = 1 ro, wówczas Di = D0 * q n-1. Przyrost ilości pieniądza wynosi: dm = D1 + D2 + D = D0 ( 1 + q + q 2 + q 3 + q ) = D0 / (1 q) = D0 / ro Jeżeli ro = 1, kreacja jest zerowa, jeżeli ro = 0, kreacja jest nieograniczona. Złagodzenie założeń pierwotnych: 1. oprócz rezerwy obowiązkowej bank utrzymuje dobrowolną rezerwę płynności kształtowana w zależności od indywidualnej oceny ryza (stopę rezerwy obowiązkowej i dobrowolnej można wyrazić łącznie jako ro) 2. należy przyjąć, że nie cała operacja wykorzystania kredytu będzie miała charakter bezgotówkowy i założyć pewną stopę wypłaty gotówkowej 3. w praktyce pewna stopa rezerw płynności nie będzie zagospodarowana (np. brak popytu na kredyt). Połączenie tej stopy i stopy wypłaty gotówkowej potraktujemy łącznie jako stopę wycieku c.

8 wówczas: D1 = D0 (1-ro) (1-c) D2 = D0 (1-ro) 2 (1-c) 2... dm = D1 + D2 + D = D0 / [c + r(1 c)] Podsumowując przy pojawieniu się wolnych rezerw płynności banki usiłują wykorzystać je w procesie kreacji kredytu rozpoczynając aktywną kreację pieniądza. Przy dążeniu do maksymalizacji zysku banki zakończą proces kreacji gdy wszystkie wolne rezerwy zostaną zużyte na rezerwy obowiązkowe i niezbędne rezerwy płynności dodatkowej. Koncepcja bazy monetarnej Zamiast do wolnych rezerw płynności pojedynczych banków teoria ta odwołuje się do pieniądza rezerwowego Banku Centralnego B = G + R (gotówka w obiegu + rezerwy banków na rachunkach w BC) Podaż pieniądza wyrażona agregatem M1 wynosi M = G + D (gotówka w obiegu + depozyty w bankach komercyjnych) M/B = (G + D)/(G + R) M/B = (G/D + 1)/(G/D + R/D) M = B (c + 1)/(c + r) c stopa utrzymywania gotówki r stopa rezerw bankowych INSTRUMENTY REALIZACJI POLITYKI PIENIĘŻNEJ PRZEZ NBP I. Stopy procentowe Zasadniczym instrumentem polityki pieniężnej w systemie bezpośredniego celu inflacyjnego jest kształtowanie stóp procentowych na rynku pieniężnym. Bank centralny działa w warunkach płynnego kursu walutowego, tzn. nie posiada żadnego celu w postaci poziomu kursu złotego do innych walut, jak również nie ma żadnych formalnych zobowiązań dotyczących interweniowania na rynku walutowym. NBP ma jednak prawo do interwencji, o ile uzna, że jest to niezbędne dla realizacji celu inflacyjnego. Odpowiednio wpływając na poziom nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego NBP dąży do osiągnięcia poziomu stóp procentowych w gospodarce spójnego z realizacją założonego celu inflacyjnego. Stopy rynku

9 pieniężnego oddziałują na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych, wpływając na decyzje gospodarstw domowych dotyczące oszczędności i konsumpcji oraz na decyzje przedsiębiorstw o inwestycjach. W celu odpowiedniego kształtowania krótkoterminowych stóp procentowych bank centralny wykorzystuje szereg instrumentów stosowanych w płaszczyźnie operacyjnej: 1. operacje otwartego rynku 2. rezerwę obowiązkową 3. operacje kredytowo-depozytowe. NBP może także wykorzystywać instrumenty o charakterze nadzwyczajnym, jak np. emisja bonów wartościowych sprzedawanych bezpośrednio dla ludności, lokaty dla ludności, limity kredytowe. II. Operacje otwartego rynku Operacje otwartego rynku są najważniejszym instrumentem umożliwiającym bankowi centralnemu eliminowanie wahań stóp procentowych na rynku międzybankowym i utrzymywanie ich na poziomie pożądanym z punktu widzenia prowadzonej polityki pieniężnej. Operacje otwartego rynku pozwalają na elastyczne, szybkie i precyzyjne reagowanie na zmiany płynności w systemie bankowym, dopasowując podaż środków na rachunkach banków w banku centralnym do zgłaszanego popytu, a przez to wpływając na poziom stóp procentowych. Operacje otwartego rynku to interwencje na rynku pieniężnym, dokonywane przez bank centralny z własnej inicjatywy i na zasadach rynkowych. W tak szerokim zakresie pojęcia "operacji otwartego rynku" mieści się zarówno warunkowa, jak i bezwarunkowa sprzedaż lub kupno papierów wartościowych, a także emisje papierów wartościowych, dokonywane przez bank centralny na własny rachunek. W wyniku warunkowego bądź też bezwarunkowego zakupu papierów wartościowych przez bank centralny system bankowy zostaje - odpowiednio - na pewien okres lub też trwale zasilony w środki. W wyniku warunkowej, bądź bezwarunkowej sprzedaży papierów wartościowych lub też w wyniku emisji i sprzedaży własnych papierów wartościowych, bank centralny absorbuje na pewien okres lub w sposób trwały środki z systemu bankowego. Dla zachowania rynkowego charakteru tego instrumentu, wszystkie operacje na otwartym rynku są co do zasady przeprowadzane w drodze przetargu, co wyklucza uznaniową selekcję partnerów i ich ofert. III. Rezerwa obowiązkowa (omówiona dokładniej w części REZERWY) Rezerwę obowiązkową stanowią środki pieniężne, które banki są zobowiązane utrzymać na rachunkach w banku centralnym (lub też w postaci innych, ściśle określonych aktywów, jak np. gotówka w kasach banków) w wysokości nie niższej niż określony odsetek (stopa rezerwy) bilansowych zwrotnych zobowiązań (bieżących i terminowych) banków wobec sektora niefinansowego. IV. Operacje kredytowo-depozytowe Są to transakcje zawierane z bankiem centralnym bezpośrednio z inicjatywy banków, jednakże w ramach limitów i na warunkach oferowanych przez bank centralny.

10 W wielu krajach, także w Polsce, instrumentem umożliwiającym dostęp do refinansowania w razie zagrożenia bieżącej płynności banku jest kredyt lombardowy, tj. krótkoterminowy kredyt udzielany przez bank centralny pod zastaw wybranych rodzajów papierów wartościowych. W instrumentarium NBP pozostaje nadal kredyt redyskontowy. Nie pełni on jednak istotnej roli w prowadzeniu polityki pieniężnej. Jego oprocentowanie jest ściśle związane z kształtowaniem się stopy kredytu lombardowego. BANK Bank (banco-ława) istotą działania jest przyjmowanie pieniędzy klientów, które podlegają zwrotowi, oraz udzielanie kredytów na własny rachunek. W prawie polskim: samodzielne, samofinansujące się i posiadające osobowość prawną jednostki gospodarcze, które działają na podstawie ustawy i własnych statutów. Art. 2 PB Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Art. 3 PB Wyrazy "bank" lub "kasa" mogą być używane w nazwie oraz dla określenia działalności lub reklamy wyłącznie banku w rozumieniu art. 2, z tym że: 1) nie dotyczy to jednostek organizacyjnych używających wyrazów "bank" lub "kasa", z których działalności jednoznacznie wynika, że jednostki te nie wykonują czynności bankowych, 2) wyraz "kasa" może być także używany w nazwie oraz do określenia działalności lub reklamy jednostki organizacyjnej, która na podstawie odrębnej ustawy gromadzi oszczędności oraz udziela pożyczek pieniężnych osobom fizycznym zrzeszonym w tej jednostce. FUNKCJE BANKU W GOSPODARCE Funkcje banku w gospodarce (I) 1. płatnik płatności w imieniu klientów 2. agent emisja w imieniu klienta 3. gwarant gwarantowanie regulowanie zobowiązań klienta 4. pośrednik pośredniczenie w alokacji zasobów finansowych 5. instrument polityki pieniężnej udział w kreacji pieniądza

11 Funkcje banku w gospodarce (II) 1. dokonywanie alokacji i transformacji środków (funkcja pośrednika) 2. udział w społecznym podziale pracy 3. udział w kreacji pieniądza (dualizm) Ad 1. Jako pośrednik w procesie alokacji środków banki dokonują transformacji: " informacji " wartości strumieni " terminu (charakterystyki czasowej strumieni) " ryzyka Ad 2. Bank przejmuje od innych podmiotów gospodarczych szereg funkcji typowo przez nie obsługiwanych (inicjowanych) " realizacja zleceń stałych " współudział w zarządzaniu płynnością (faktoring, forfiting) " księgowość płacowa " rachunki bieżące " itd. Ad 3. Udział w kreacji pieniądza (dualizm) " kreacja pieniądza centralnego, będącego ostatecznym środkiem zapłaty (banki emisyjne) " kreacja pieniądza wkładowego (żyrowego) spełniającego funkcję płatniczą i kredytową (banki kredytowe) MODELE RYNKÓW FINANSOWYCH NA ŚWIECIE ZE WZGLĘDU NA POZYCJĘ BANKÓW model anglo-amerykański " opiera się na rynkach finansowych w szczególności na giełdzie " uniezależnienie dużych przedsiębiorstw od banków " banki wykorzystywane są przede wszystkim do realizacji funkcji płatniczych i rozliczeniowych " banki są dostarczycielami kapitału krótkoterminowego " rynek kapitałowy jest dostawcą kapitału inwestycyjnego " ścisły podział na banki komercyjne i inwestycyjne model niemiecko-japoński " banki zaspokajają zarówno krótko jak i długoterminowe zapotrzebowanie klientów na kapitał " banki mają głównie charakter uniwersalny

12 " silne są powiązania kapitałowe pomiędzy bankami a przedsiębiorstwami Podstawą powyższego podziału jest wyróżnienie instytucji banku uniwersalnego i banku inwestycyjnego Bank inwestycyjny bank zajmujący się bezpośrednim transferem oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy. Banki inwestycyjne zajmują się wszelkimi usługami finansowymi, które wykraczają poza tradycyjną działalność depozytowo-kredytową, głównie jednak są to usługi związane z operacjami papierami wartościowymi. Bank uniwersalny dokonuje wszystkich czynności bankowych. Łączy operacje depozytowo -kredytowe z transakcjami w zakresie papierów wartościowych i czynnościami emisyjnymi. Cechy modelu anglo-amerykańskiego (banki inwestycyjne) + nadanie kluczowej roli rynkom akcji i obligacji przedsiębiorstw + sprzyjanie działalności inwestorów instytucjonalnych + pobudzanie innowacji finansowych - finansowanie podmiotów oparte na anonimowych rynkach - częsta zmiana partnerów zachęca do działań krótkoterminowych - duża formalizacja transakcji ekonomicznych (wiążących się z własnością) Cechy modelu niemiecko-japońskiego (banki uniwersalne) + finansowanie na podstawie indywidualnych umów kredytowych + stabilne związki finansowe (często krzyżowanie udziałów) + stymulowanie powstawania silnych kapitałowo banków uniwersalnych - zubożenie oferty usług finansowych - spowolnienie innowacji finansowych - mniejsza odporność na konkurencję ze strony instytucji parabankowych Mówi się ponadto o: " łatwiejszym utrzymywaniu stabilności systemu bankowego w przypadku banków uniwersalnych " możliwości efektywniejszego wykorzystania rynku kapitałowego dzięki dogodniejszemu (gęsta sieć oddziałów) wykorzystaniu źródeł kapitału " łatwiejszej promocji nowych produktów i niższej (jednostkowej ich cenie) Aktualne trendy " w USA odchodzenie od sztywnego podziału " w Europie specjalizacja banków " w Polsce model bankowości uniwersalnej

13 RODZAJE BANKÓW Klasyfikacja według charakteru prowadzonej działalności " Emisyjne (centralne) - podstawa systemu bankowego, jednostka zależna (mniej lub bardziej) od państwa. To banki banków, refinansujące inne banki i prowadzące rachunki rezerwowego pieniądza. " Komercyjne (kredytowe, depozytowe) - przyjmują depozyty, kreują wkłady w postaci udzielania kredytów oraz dokonywania rozliczeń bezgotówkowych, wykonują operacje pośredniczące. Zaliczamy do nich banki spółdzielcze. " Rozwojowe (inwestycyjne) - gromadzą środki o charakterze długoterminowym, emitują papiery wartościowe, przyjmują wpłaty. Udzielają kredytów długoterminowych, przetwarzają zasoby pieniężne na kapitał rzeczowy. Banki inwestycyjne umożliwiają bezpośrednie lokowanie oszczędności na rynkach finansowych. " Banki i kasy oszczędnościowe - gromadzą rozproszone oszczędności indywidualne, udzielają kredytów krótkoterminowych. " Specjalne - finansują wykonywanie specjalnych zadań wymagających specjalnej obsługi (np. obsługa handlu zagranicznego). Klasyfikacja ze względu na rodzaj obsługiwanej klienteli oraz wymiar realizowanych operacji: " banki hurtowe (wholesale banks) " banki detaliczne (retail banks) Klasyfikacja banków według formy własności Art. 12 PB A. B a n k i p a ń s t w o w e Bank państwowy może być utworzony przez Radę Ministrów Organami banku państwowego są rada nadzorcza i zarząd. Przewodniczącego rady nadzorczej powołuje i odwołuje Prezes RM Członkowie rady są powoływani przez Ministra Skarbu Państwa Prezesa zarządu banku państwowego powołuje i odwołuje rada nadz. Rada nadzorcza sprawuje nadzór nad działalnością banku państwowego Statut bankowi państwowemu nadaje, w drodze rozporządzenia, Minister Skarbu Państwa w porozumieniu z Ministrem Finansów, po zasięgnięciu opinii Komisji Nadzoru Bankowego. B. B a n k i s p ó ł d z i e l c z e Założycielami banku spółdzielczego mogą być tylko osoby fizyczne w liczbie wymaganej dla założenia spółdzielni

14 Bank spółdzielczy może być utworzony - z zachowaniem trybu określonego przepisami ustawy - Prawo spółdzielcze - na podstawie zezwolenia KNB Statut banku spółdzielczego pod rygorem nieważności powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego. C. B a n k i w f o r m i e s p ó ł e k a k c y j n y c h Założycielami banku w formie spółki akcyjnej mogą być osoby prawne i osoby fizyczne, z tym że założycieli nie może być mniej niż 3. Przepis nie ma zastosowania do banku, którego założycielem jest bank krajowy lub bank zagraniczny. Bank w formie spółki akcyjnej może być utworzony na podstawie zezwolenia Komisji Nadzoru Bankowego, wydanego w uzgodnieniu z Ministrem Finansów, z zachowaniem trybu określonego w przepisach Kodeksu handlowego o spółkach akcyjnych Funkcję organu nadzoru pełni rada nadzorcza, składająca się co najmniej z 5 osób wybieranych przez walne zgromadzenie akcjonariuszy. Zarząd banku składa się co najmniej z 3 osób. Bank w formie spółki akcyjnej może być utworzony również przez osoby zagraniczne albo z udziałem osób zagranicznych. Nabywanie i odstępowanie większych pakietów akcji podlega kontroli KNB. ELEMENTY STRUKTURY SYSTEMU BANKOWEGO W POLSCE " Podobnie jak w większości współczesnych systemów bankowych w Polsce ma miejsce wydzielenie funkcji emisyjnej (centralny bank emisyjny) od usług świadczonych w obrocie komercyjnym (banki handlowe) " Dwustopniowy charakter systemu: 1. bank centralny 2. banki komercyjne i instytucje parabankowe 3. uzupełnieniem szeroko rozumianego systemu bankowego są instytucje typu: KIR, BFG, ZBP i inne NBP " NBP jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej " Podstawowym celem działalności NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP " Do zadań NBP należy także: 1. organizowanie rozliczeń pieniężnych, 2. prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi, 3. prowadzenie działalności dewizowej w granicach określonych ustawami, 4. prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa, 5. regulowanie płynności banków oraz ich refinansowanie, 6. kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego,

15 7. opracowywanie sprawozdawczego bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa, 8. wykonywanie innych zadań określonych ustawami. " NBP przysługuje wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej (BANK EMISYJNY). Polskie banki uniwersalne (mające siedzibę w Polsce) Oddziały banków zagranicznych " podlegają wpisowi do rejestru handlowego " stosuje się do nich przepisy prawa polskiego (art.40 PB) Przedstawicielstwa banków zagranicznych w Polsce " nie mogą wykonywać czynności bankowych Banki specjalistyczne: 1. Banki hipoteczne Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych podstawowe czynności banku hipotecznego 1. udzielanie kredytów zabezpieczonych hipoteką 2. udzielanie kredytów niehipotecznych, jeżeli gwarantem jest NBP, SP lub wskazane organizacje międzynarodowe 3. nabywanie takich wierzytelności od innych banków 4. emitowanie hipotecznych listów zastawnych, których podstawę stanowią wierzytelności banku zabezpieczone hipoteką 5. emitowanie publicznych listów zastawnych, których podstawę stanowią wierzytelności z p.2 w ograniczonym zakresie banki hipoteczne mogą min: przyjmować lokaty terminowe, zaciągać kredyty i pożyczki, emitować obligacje, nabywać akcje, udziały (do 10% funduszy własnych) Dla każdego banku hipotecznego Komisja Nadzoru Bankowego powołuje POWIERNIKA, kontrolującego funkcjonowanie banku W razie upadłości banku hipotecznego, wierzytelności wpisane do rejestru zabezpieczenia listów zastawnych oraz utworzona zgodnie z przepisami ustawy rezerwa, w celu zabezpieczenia listów zastawnych tworzą odrębną masę, która służy wyłącznie zabezpieczeniu roszczeń wierzycieli z listów zastawnych. 2. Kasy oszczędnościowo-budowlane " Ustawa z 5 czerwca 1997 r. o kasach oszczędnościowych i budowlanych. " Działają w formie spółek akcyjnych, w stosunku do których mają zastosowanie przepisy Prawa Bankowego i Kodeksu Handlowego. " Działalność kasy polega wyłącznie na: 1. przyjmowaniu na imienne rachunki docelowego oszczędzania wkładów oszczędnościowych od osób fizycznych 2. udzielanie kredytów na podstawie umów docelowego oszczędzania na cele mieszkaniowe

16 3. Na docelową sumę składają się: wpłaty pieniężne oszczędzającego oprocentowanie naliczane przez kasę premia mieszkaniowa (30% rocznie powiększa kwotę oszczędności) kredyt mieszkaniowy Instytucje parabankowe - Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe Prawo bankowe nie przewiduje możliwości wykonywania czynności możliwości wykonywania czynności bankowych sensu stricto przez podmioty nie będące bankami Wyraz KASA może być używany w nazwie do określenia działalności jednostki organizacyjnej, która na podstawie odrębnej umowy gromadzi oszczędności oraz udziela pożyczek pieniężnych zrzeszonym w niej osobom fizycznym. Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowokredytowych Celem spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych jest: gromadzenie środków pieniężnych członków, udzielanie im pożyczek i kredytów, przeprowadzanie na ich zlecenie rozliczeń finansowych Struktura bankowości spółdzielczej STOPIEŃ I bank spółdzielczy prowadzi działalność na obszarze gminy zakres czynności bankowych jest ograniczony między innymi o: udzielanie gwarancji dokonywanie obrotu dewizami emitowanie papierów wartościowych wykonywanie czynności zleconych związanych z emisją papierów wartościowych STOPIEŃ II " banki spółdzielcze w ramach regionu zrzeszone są w banku regionalnym " bank regionalny może świadczyć usługi, które nie mogą być wykonywane przez zrzeszone w nim banki spółdzielcze: 1. reprezentuje zrzeszone w nim banki 2. prowadzi ich rachunki bieżące i rezerw obowiązkowych 3. przeprowadza rozliczenia międzybankowe 4. świadczy na ich rzecz usługi o charakterze organizacyjnym i finansowym 5. pełni czynności nadzoru bankowego " bieżąca płynność płatnicza każdego uczestnika zrzeszenia jest gwarantowana przez wszystkich członków

17 STOPIEŃ III " akcjonariuszami banku krajowego są banki regionalne i Skarb Państwa reprezentowany przez MF " bank krajowy prowadzi działalność na rzecz banków zrzeszonych 1. prowadzi rachunki bieżące i rachunki rezerw obowiązkowych oraz przeprowadza rozliczenia międzybankowe 2. w imieniu zrzeszenia dokonuje lokat i pozyskuje środki finansowe na rynkach krajowych i zagranicznych 3. rozwija działalność komercyjną zrzeszenia 4. opracowuje procedury bankowe, systemy informatyczne itd. 5. zapewnia płynność i stabilność finansową " zgodnie z ustawą z dnia 24 czerwca 1994 r. o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ funkcję banku krajowego spełnia BGŻ Poza powyższą strukturą funkcjonują dwa zgrupowania banków spółdzielczych: 1. Gospodarczy Bank Południowo-Zachodni S.A. we Wrocławiu (200 banków) 2. Bank Unii Gospoarczej S.A. w Warszawie (100 banków) WYBRANE DANE DOTYCZĄCE POLSKIEGO SEKTORA BANKOWEGO Liczba banków w Polsce oraz udział wyróżnionych grup banków w systemie bankowym Lp. Wyszczególnienie Liczba banków (bez banków w stanie upadłości i w likwidacji) 1 Banki komercyjne, z tego: z przewagą kapitału państwowego, z tego: będące bezpośrednio własnością Skarbu Państwa będące pośrednio własnością Skarbu Państwa będące własnością NBP z przewagą kapitału prywatnego, z tego: - z przewagą kapitału polskiego z przewagą kapitału zagr Banki spółdzielcze Ogółem banki Suma bilansowa (suma aktywów netto) w % 1 Banki komercyjne, z tego: 93,4 94,7 95,2 95,4 95,5 95,7 95,9 2 z przewagą kapitału państwowego, w tym: 80,4 76,1 68,3 66,5 49,3 45,9 24,1 - będące bezpośrednio własnością Skarbu Państwa 76,1 70,8 63,0 51,1 38,2 36,7 22,4

18 Lp. Wyszczególnienie Z przewagą kapitału prywatnego, z 13,0 18,6 26,9 28,9 46,2 49,8 71,8 tego: - z przewagą kapitału polskiego 10,4 15,4 22,7 15,1 30, ,6 - z przewagą kapitału zagr. 2,6 3,2 4,2 13,7 15,3 16,6 47,2 4 Banki spółdzielcze 6,6 5,3 4,8 4,6 4,5 4,3 4,1 5 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Struktura własnościowa banków komercyjnych Kwota w mln zł Struktura w % Lp.Wyszczególnienie Kapitał akcyjny (fundusz statutowy), 4 465, , , ,2 100,00 100,00 w tym należący do: 2 - bezpośrednio Skarbu Państwa 1 366, , , ,0 18,84 13, Narodowego Banku Polskiego 351,5 174,6 8,0 8,0 0,11 0, państwowych osób prawnych 488,3 331,6 319,1 258,2 4,45 3, pozostałych podmiotów krajowych 392,5 589,0 690,2 542,0 9,62 7, podmiotów zagranicznych 1 330, , , ,3 49,65 59, akcjonariatu rozproszonego 536, , , ,7 17,33 15,76 Aktywa netto i kapitał wyróżnionych grup banków komercyjnych (stan na r.) Kapitał akcyjny Lp. Wyszczególnienie Liczba banków w grupie (fundusz statutowy) Wartość Udział kapitału zagranicznego w kapitale akcyjnym Aktywa netto grupy w mln zł w % w mln zł w % w mln zł w % =6/ Banki z przewagą kapitału polskiego, z tego: ,8 40,2 478,6 15, ,2 50, z przewagą kapitału państwowego ,8 15,2 0,0 0, ,3 25, z przewagą kapitału prywatnego ,0 25,0 478,6 25, ,9 25, w tym: BRE Bank SA, Bank Handlowy SA, PBK S.A.,BIG Bank GDAŃSKI SA 4 922,6 12,3 437,7 47, ,6 18,1 2 Banki z przewagą kapitału zagranicznego, z tego: ,4 59, ,8 89, ,9 49, oddziały banków zagranicznych 3 415,1 5,6 415,1 100, ,9 4, spółki akcyjne ze 100% udziałem kapitału zagranicznego ,5 34, ,5 100, ,9 6, pozostałe spółki akcyjne z przewagą kapitału zagranicznego ,8 20, ,2 67, ,1 38,9 3 Razem banki komercyjne ,2 100, ,3 59, ,1 100,0

19 CZYNNOŚCI BANKOWE Czynnościami bankowymi sensu stricto są: Art. 5 PB (CZYNNOŚCI KTÓRE MOGĄ BYĆ WYKONYWANE TYLKO PRZEZ BANKI) " przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów, " prowadzenie innych rachunków bankowych, " udzielanie kredytów, " udzielanie gwarancji bankowych, " emitowanie bankowych papierów wartościowych, " przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych, " wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych ustawach. Czynnościami bankowymi sensu largo są: (CZYNNOŚCI KTÓRE MOGĄ BYĆ WYKONYWANE RÓWNIEŻ PRZEZ PARABANKI) " udzielanie pożyczek pieniężnych, " operacje czekowe i wekslowe, " wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu, " terminowe operacje finansowe, " nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych, " przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych, " wykonywanie czynności obrotu dewizowego, " udzielanie poręczeń, " wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów wartościowych. Banki poza wykonywaniem czynności bankowych, o których mowa w art. 5, mogą: Art. 6 PB " obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej nie będącej bankiem lub jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych, z tym że ich łączna wartość w stosunku do jednego podmiotu nie może przekroczyć 15% funduszy własnych banku, " zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych, " dokonywać obrotu papierami wartościowymi, " dokonywać na warunkach uzgodnionych z dłużnikiem zamiany wierzytelności na składniki majątku dłużnika, z tym że bank jest obowiązany do ich sprzedaży w okresie nie dłuższym niż 3 lata od daty nabycia,

20 " nabywać i zbywać nieruchomości oraz wierzytelności zabezpieczone hipoteką, " świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych, " świadczyć inne usługi finansowe. Czynności bankowe dzielą się na: bierne (pasywne) gromadzenie wkładów i lokat, emitowanie własnych papierów wartościowych, inne czynności zmierzające do zwiększenia sumy funduszy znajdujących się w dyspozycji banków czynne (aktywne) wykorzystywanie zgromadzonych funduszy poprzez udzielanie różnego rodzaju kredytów, lokowanie w przedsięwzięcia inwestycyjne pośredniczące (usługowe) wykonywane na zlecenie i ryzyko klientów, rozliczenia pieniężne, usługi doradcze OPERACJE CZYNNE Cechą operacji aktywnych jest działanie banku na własny rachunek i ryzyko. Podział operacji kredytowych Podział operacji kredytowych według terminu: krótkoterminowe (do roku) średnioterminowe (do 3 lat) długoterminowe (powyżej 3 lat) Podział transakcji kredytowych według metod udzielania: w rachunku bieżącym w rachunku kredytowym (transze, harmonogram spłat) Podział transakcji kredytowych według przeznaczenia: kredyty celowe (np. inwestycyjne) kredyty obrotowe Kredyt w rachunku bieżącym (kasowy, przejściowy, obrotowy) konieczność posiadania rachunku bieżącego możliwe saldo debetowe i kredytowe wysokie ryzyko konieczność zwrotu w krótkim okresie z bieżących wpływów Kredyt w rachunku bieżącym otwarty odrębna umowa kredytowa możliwość wykorzystania go do realizacji zleceń płatniczych spłata zadłużenia w terminie określonym odrębną umową kredytową Kredyt dyskontowy istota WEKSLA, definicja, funkcje weksla (w tym funkcja kredytowa) samoistność weksla oraz abstrakcyjność zobowiązania wekslowego jako decydujące o jego przydatności jako instrumentu kredytowego

21 operacja udzielenia kredytu dyskontowego (weksel handlowy, weksel finansowy, analiza formalna i merytoryczna weksla) redyskonto weksli (warunki ustalone przez NBP) formuła wyliczania wysokości kredytu dyskontowego Kredyt akceptacyjny bank odpłatnie akceptuje ciągniony nań weksel trasowany zobowiązując się tym samym do jego wykupienia przy jednoczesnym udzieleniu klientowi (w razie braku środków) na udzielenie mu kredytu akceptacyjnego podstawą korzystania z akceptu bankowego jest umowa między bankiem a klientem kredyt akceptacyjny może być udzielany w ramach transakcji jednorazowych lub linii kredytu akceptacyjnego Kredyt lombardowy " udzielany pod zastaw papierów wartościowych, towarów lub innych przedmiotów wartościowych " przechowywanie przedmiotu zastawu warrant szczególny dokument składowy Kredyt hipoteczny " zabezpieczenie hipoteczne " rodzaje hipoteki (zwykła, kaucyjna, przymusowa, łączna, ustawowa) " szczególny rodzaj kredytu inwestycyjnego - długoterminowego " analiza efektywności inwestycji Kredyty konsorcjalne " ograniczona zdolność kapitałowa " utrzymanie współczynników koncentracji Kredyt konsumpcyjny " konsument kredytobiorcą, towary konsumpcyjne przedmiotem kredytu " udzielane w postaci kredytów gotówkowych i bezgotówkowych " mogą być spłacane jednorazowo lub ratalnie " sprzedaż ratalna " pożyczki studenckie " pożyczka a kredyt Procedura kredytowa: wniosek kredytowy, zdolność kredytowa, umowa kredytowa (charakter cywilnoprawny, prawo bankowe, elementy, regulamin kredytowy), zabezpieczenie Leasing dostarczenie przez leasingodawcę leasingobiorcy przedmiotu leasingu leasingobiorca zobowiązuje się do wnoszenia opłaty leasingowej może być przewidziane przeniesienie własności na leasingobiorcę, wówczas w racie jest zawarta część spłaty wartości przedmiotu leasingu klasyfikacja leasingu: 1. leasing bezpośredni 2. leasing pośredni klasyfikacja leasingu: 1. leasing finansowy czas porównywalny z okresem amortyzacji, automatyczne przejście na własność leasingobiorcy 2. leasing finansowy krótszy okres, ewentualne przejście na własność leasingobiorcy poprzez odrębną umowę kupna-sprzedaży

22 brak uregulowania prawnego umowy leasingu banki wspierają słabe kapitałowo firmy leasingowe zabezpieczając się zazwyczaj zastawem na przedmiocie leasingu i cesją należności z tytułu spłat leasingowych Gwarancje bankowe zobowiązanie banku podjęte na podstawie zlecenia klienta, że zaspokoi roszczenie przyjmującego gwarancję gdyby zlecający nie wywiązał się ze swoich zobowiązań bank nie angażuje własnych środków, ale podejmuje ryzyko, dlatego to jest operacja aktywna a nie pośrednicząca gwarancja jest niezależnym zobowiązaniem banku gwarancja warunkowa lub bezwarunkowa rodzaje gwarancji: 1. zabezpieczające zapłatę 2. zabezpieczające spłatę kredytu 3. zabezpieczające realizację kontraktu 4. zabezpieczające zapłatę cła 5. zabezpieczające zwrot zaliczki 6. zabezpieczające zapłatę wadium (przetarg) Awalizowanie weksli udzielenie przez bank gwarancji wekslowej awal udzielany przez bank na zlecenie klienta wiąże się z pełnomocnictwem banku do obciążenia rachunku klienta Faktoring przeniesienie wierzytelności handlowej na faktora (bank), który zobowiązuje się do ściągania tych wierzytelności (inkasowanie należności) do umowy dochodzi gdy bank zaakceptuje listę odbiorców dostarczonych mu przez faktoranta funkcje faktoringu: 1. finansowania 2. przejęcia ryzyka (del credere faktoring pełny, forfighting) 3. usługowa (zwolnienie faktoranta z obowiązku analizowania zdolności finansowej wielu kooperantów) faktoring jawny i cichy brak prawnego uregulowania przelew wierzytelności (cesja wierzytelności) Operacje lokacyjne lokowanie środków w walorach rynku pieniężnego i kapitałowego organizowane przez NBP aukcje sprzedaży i skupu papierów wartościowych (bony skarbowe, bony pieniężne) operacje otwartego rynku realizowane przez NBP (transakcje warunkowe i bezwarunkowe) zakup akcji i obligacji na rynku pieniężnym przejmowanie udziałów w przedsiębiorstwach OPERACJE BIERNE

23 Banki gromadzą powierzone im środki pieniężne i inne walory, aby łącznie z kapitałami własnymi lokować je w udzielonych kredytach i innych operacjach czynnych. Źródłem środków gromadzonych w ramach operacji biernych mogą być: wkłady oszczędnościowe gospodarstw domowych (rachunki terminowe i a vista) pieniądz transakcyjny i lokaty terminowe jednostek gospodarczych gromadzone na rachunkach bankowych lokaty przyjmowane od innych banków kredyt refinansowy zaciągany w banku centralnym własne papiery wartościowe emitowane przez bank (akcje, obligacje, certyfikaty depozytowe, bony oszczędnościowe) w banku hipotecznym operacją bierną jest emisja listów zastawnych długoterminowych papierów wartościowych, emitowanych na bazie wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczonych hipotecznie oszczędności gromadzone w walutach obcych środki gromadzone przez jednostki sfery budżetowej w banku emisyjnym operacją bierną jest emitowanie znaków pieniężnych operacje na międzybankowym rynku pieniężnym Rachunki bankowe (Prawo bankowe) Art Banki prowadzą rachunki bankowe dla osób fizycznych i osób prawnych oraz dla jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, o ile posiadają zdolność prawną. 2. Rachunki bankowe są prowadzone w złotych i w walutach obcych. 3. Bank swobodnie dysponuje powierzonymi środkami pieniężnymi a w zamian dokłada wszelkich starań w zakresie bezpieczeństwa powierzonych środków pieniężnych bankowi. Art Banki mogą prowadzić w szczególności następujące rodzaje rachunków bankowych: 1) rachunki bieżące, 2) rachunki pomocnicze, 3) rachunki lokat terminowych, 4) rachunki oszczędnościowe - wkłady oszczędnościowe. 2. Rachunki oszczędnościowe są prowadzone dla osób fizycznych. Mogą być one również prowadzone dla szkolnych kas oszczędnościowych i pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkowych. 3. Rachunki oszczędnościowe nie mogą być wykorzystywane przez ich posiadaczy do przeprowadzania rozliczeń pieniężnych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Art. 51 Posiadacz rachunku bankowego dysponuje swobodnie środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku. W umowie z bankiem mogą być zawarte postanowienia ograniczające swobodę dysponowania tymi środkami. Art Otwarcie rachunku bankowego następuje przez zawarcie z bankiem umowy na piśmie.

24 2. Umowa rachunku bankowego powinna określać w szczególności: 1) strony umowy, 2) rodzaj otwieranego rachunku, 3) walutę, w jakiej rachunek jest prowadzony, 4) czas, na jaki rachunek został otwarty, 5) wysokość oprocentowania i warunki jego zmiany, 6) sposób dysponowania środkami zgromadzonymi na rachunku, 7) terminy wypłaty lub kapitalizacji odsetek, 8) terminy realizacji zleceń posiadacza rachunku, 9) zakres odpowiedzialności banku za terminowe i prawidłowe przeprowadzenie rozliczeń pieniężnych oraz wysokość odszkodowania za przekroczenie terminu realizacji dyspozycji posiadacza rachunku, 10) tryb i warunki dokonywania zmian umowy, 11) sposób i termin wypowiedzenia lub rozwiązania umowy rachunku, 12) zasady rozwiązania umowy w razie niedokonywania na rachunku żadnych obrotów. 3. W umowie rachunku bankowego wskazuje się zasady i sposób ustalania wysokości prowizji i opłat za czynności związane z prowadzeniem rachunku. Art Skarb Państwa nie odpowiada za zobowiązania banków, z wyjątkiem zobowiązań: 1) z tytułu rachunków oszczędnościowych, na które wystawiono dokumenty imienne, nie dłużej jednak niż do dnia 31 grudnia 1999 r., w bankach: Powszechna Kasa Oszczędności Bank Państwowy, Polska Kasa Opieki S.A. i Bank Gospodarki Żywnościowej S.A. w zakresie przekraczającym gwarancje ustawowego systemu gwarantowania środków pieniężnych określone ustawą z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz.U. z 1995 r. Nr 4, poz. 18 i Nr 133, poz. 654 oraz z 1997 r. Nr 24 poz. 119, Nr 79, poz. 484, Nr 85, poz. 538 i Nr 88, poz. 554), 2) w zakresie przekraczającym gwarancje ustawowego systemu gwarantowania środków pieniężnych, określone ustawą, o której mowa w pkt 1, z tytułu wkładów oszczędnościowych zgromadzonych na: a) książeczkach mieszkaniowych wystawionych do dnia 23 października 1990 r., b) imiennych rachunkach oszczędnościowo-kredytowych w bankach prowadzących kasy mieszkaniowe według zasad określonych odrębnymi przepisami - do łącznej wysokości trzykrotności kwot objętych gwarancjami Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, jeżeli wkłady były gromadzone przez okres nie krótszy niż 2 lata, 3) za które przyjął odpowiedzialność z tytułu gwarancji i poręczeń. OPERACJE POŚREDNICZĄCE Rozliczenia pieniężne mogą być: 1. gotówkowe strumienie mają postać przepływu gotówki 2. bezgotówkowe zapisy na kontach Jeżeli przynajmniej jedna ze stron rozliczenia posiada rachunek bankowy, wówczas rozliczenie (gotówkowe lub bezgotówkowe) może być dokonane za pośrednictwem banku (par.2.1)

25 ZARZĄDZENIE PREZESA NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO z dnia 29 maja 1998 r. w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków. (M.P.Nr 21, poz. 320 z dnia 30 czerwca 1998 r.) Na podstawie art. 68 pkt 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. Nr 140, poz. 939) zarządza się, co następuje: 1. Zarządzenie określa formy i tryb przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków w obrocie krajowym w złotych Za pośrednictwem banków są przeprowadzane rozliczenia pieniężne między stronami rozliczenia, jeżeli przynajmniej jedna strona rozliczenia (dłużnik lub wierzyciel) posiada rachunek bankowy. 2. Rozliczenia pieniężne przeprowadza się gotówkowo lub bezgotówkowo. 3. Rozliczenia gotówkowe przeprowadza się czekiem gotówkowym lub przez wpłatę gotówki na rachunek wierzyciela Czek gotówkowy stanowi dyspozycję wystawcy czeku (dłużnika) udzieloną trasatowi do obciążenia jego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz wypłaty tej kwoty okazicielowi czeku (czek na okaziciela) lub osobie wskazanej na czeku (czek imienny). 2. Czek gotówkowy jest przedstawiany do zapłaty bezpośrednio u trasata lub w innym banku. Zapłata czeku gotówkowego przedstawionego do zapłaty w innym banku następuje - z zastrzeżeniem ust. 3 - po uzyskaniu przez ten bank od trasata funduszy wystarczających do zapłaty czeku. Szczegółowe warunki przedstawienia czeku do zapłaty w innym banku określa umowa między tym bankiem i posiadaczem czeku. 3. Banki mogą zawierać porozumienia, w których - na zasadach wzajemności - określą tryb przedstawiania do zapłaty czeków gotówkowych z rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych. 5. Rozliczenia bezgotówkowe przeprowadza się w jednej z następujących form: 1) polecenia przelewu, 2) polecenia zapłaty, z zastrzeżeniem 7 ust. 2, 3) czeku rozrachunkowego Polecenie przelewu stanowi udzieloną bankowi dyspozycję dłużnika obciążenia jego rachunku określoną kwotą i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela. 2. Bank wykonuje dyspozycję dłużnika w trybie przewidzianym w umowie rachunku bankowego Polecenie zapłaty stanowi udzieloną bankowi dyspozycję wierzyciela obciążenia określoną kwotą rachunku bankowego dłużnika i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela. Dyspozycja wierzyciela stanowi równocześnie jego zgodę na cofnięcie przez bank dłużnika obciążenia rachunku dłużnika i cofnięcie uznania rachunku wierzyciela w przypadku dokonanego przez dłużnika odwołania polecenia zapłaty, o którym mowa w ust Przeprowadzanie rozliczeń w formie polecenia zapłaty jest dopuszczalne pod warunkiem: 1) posiadania przez wierzyciela i dłużnika rachunków w bankach, które zawarły porozumienie w sprawie stosowania polecenia zapłaty, określające w szczególności: zakres odpowiedzialności banków wykonujących polecenie zapłaty, przyczyny odmowy realizacji polecenia zapłaty przez bank dłużnika, procedury dochodzenia wzajemnych roszczeń banków, wynikających ze skutków odwołania polecenia zapłaty przez dłużnika, wzory jednolitych formularzy oraz zasady realizacji przez banki poleceń zapłaty przy użyciu elektronicznych nośników informacji, 2) udzielenia przez dłużnika wierzycielowi upoważnienia do obciążania rachunku dłużnika w drodze polecenia zapłaty w umownych terminach zapłaty z tytułu określonych zobowiązań,