IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 IX Kongres Ekonomistów Polskich Kazimierz Starzyk Szkoła Główna Handlowa w Warszawie STUDIA DOKTORANCKIE JAKO DETERMINANTA JAKOŚCI KSZTAŁCENIA EKONOMICZNEGO W WARUNKACH TRANSFORMACJI SYSTEMOWEJ 1 Streszczenie Celem referatu jest określenie roli studiów doktoranckich w kształtowaniu jakości kształcenia ekonomicznego ze szczególnym uwzględnieniem tego problemu na przykładzie Polski, ale też pozostałych krajów Europy Środkowej, które przeszły proces transformacji systemowej i stały się członkami Unii Europejskiej. Tłem dla tego problemu są założenia Procesu Bolońskiego oraz doświadczenia płynące z jego realizacji w krajach UE w kwestii budowy Europy wiedzy poprzez wiązanie Europejskiej Przestrzeni Badawczej z Europejskim Obszarem Szkolnictwa Wyższego. Nasila to debatę nad jakością kształcenia ekonomicznego, obejmującą coraz szerzej także ekonomiczne studia doktoranckie, w tym zwłaszcza ich związek z praktyka gospodarczą. Polska, podobnie jak inne kraje Europy Środkowej, w trakcie procesów systemowej transformacji stworzyła system studiów doktoranckich. Zmiany jakie zachodzą w światowej, jak i polskiej gospodarce rodzą potrzebę zastanowienia się nad tym, w jakim kierunku powinny następować zmiany tego systemu, tak aby lepiej adresował on wyzwania przed jakimi stoi polska nauka i gospodarka. W tym miejscu warto przytoczyć pytania, które są coraz częściej stawiane w debacie światowej jaka powinna być rola doktoratu? jaką wartość ma doktorat dla nauki i gospodarki? Czy posiadanie doktoratu pozwala na uzyskanie lepszej pozycji na rynku pracy? Czy liczba osób z doktoratem jest za duża czy za mała w stosunku do potrzeb nauki, biznesu i administracji? Dodajmy, ze swej strony, jak rozwijać wspólne programy kształcenia w tym międzynarodowe, jak rozwijać studia anglojęzyczne, czy na szerszą skalę wprowadzać tzw. doktorat zawodowy ( Professional Doctorate ), wreszcie czy systemu badań realizowany w trakcie prac nad doktoratem zapewnia postulowane korzyści dla nauki i gospodarki. Ostanie pytanie jest szczególnie istotne dla polskiej gospodarki, której pozycja w globalnych rankingach innowacyjności i konkurencyjności jest relatywnie niska i nie ulega poprawie, pomimo pozytywnych przemian zachodzących w sektorze nauki i szkolnictwa wyższego oraz wydatkowaniu znaczących, pochodzących z funduszy unijnych, środków na innowacyjność. W tym kontekście warto się więc zastanowić jakie są warunki i możliwości szerszej współpracy nauki, biznesu i administracji w ramach systemu studiów doktoranckich. Niewątpliwie, zbudowanie odpowiednich mechanizmów umożliwiających współpracę, pomiędzy uczelniami a biznesem, zarówno krajową jak i międzynarodową, ułatwiłoby finansowanie doktoranckich projektów badawczych, wymianę doświadczeń między zainteresowanymi podmiotami oraz dostosowywanie programów badań do potrzeb gospodarki. Realizacja tego postulatu wiąże się z wprowadzeniem na szerszą skalę doktoratu zawodowego oraz szerszym włączeniem się uczelni prywatnych w trzeci poziom wyższych studiów. Jest to duże wyzwanie, w szczególności w Polsce, gdzie tylko niewielka część przedsiębiorstw prowadzi działalność B+R. W tej sytuacji, tym bardziej zasadny jest postulat doskonalenie systemu studiów doktoranckich wykorzystując w tym celu doświadczenia innych krajów, zarówno UE jak również poza unijnych; w referacie nawiązuje się więc m.in. do doświadczeń Stanów Zjednoczonych, Japonii oraz Australii. Jednym z ciekawszych tych doświadczeń są szkoły studiów doktoranckich akredytowane przy wyższych uczelniach. Czy to rozwiązanie warto wprowadzić w Polsce? Konkluzją referatu jest zatem twierdzenie, że podstawową przesłanką budowy innowacyjnej i tym samym konkurencyjnej w skali globalnej polskiej gospodarki jest odpowiednie kształtowanie akademickiego środowiska ekonomicznego oraz jego związków z biznesem i administracją centralną. Istotna rola w budowie tych trójkątnych zależności powinna przypadać studiom doktoranckim dlatego, że w następstwie towarzyszącego im rozwoju kadry badawczej i dydaktycznej, a w konsekwencji także eksperckiej i menadżerskiej, stanowią one podstawową determinantę podwyższania jakości oraz rynkowej przydatności wszystkich rodzajów studiów ekonomicznych. Słowa kluczowe: jakość kształcenia ekonomicznego, studia doktoranckie, Proces Boloński, doktorat zawodowy, współpraca akademia biznes, programy i projekty międzynarodowe, szkoła studiów doktoranckich. 1 Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa, listopad,

2 Abstract The aim of this paper is to classify the role of doctoral studies in creating the quality of economic education in particular in Poland but also in the other Central European countries which had undergone the process of economic transformation and become members of the European Union. The background of the issue is formed by the assumptions of the Bologna Process and the experiences coming from its implementation in selected EU countries as part of building Europe of knowledge through linking the European Research Area and the European Higher Education Area. These actions fuel the debate on the quality of economic education which increasingly also encompasses economic doctoral studies and especially their connection to the real life economic practices. During its systemic transformation, Poland, similarly to the other Central European countries, created a system of doctoral studies. Changes undergoing in the World and Polish economy force us to think of the direction towards which these changes should lead so that they can better address the challenges ahead of Polish science and economy. It is worth to ask some questions at this point what role should doctoral studies have in this? What value do the doctoral studies add to science and economy? Does a PhD diploma translate to a more competitive position on the labour market? Is the number of PhD holders too large or too small to meet the needs of academia, business and administration? On our part, let s add to this how to develop common educational programmes including international ones? How to develop English-taught studies? Should the so-called professional doctorate be implemented more commonly? And finally does the research carried out as part of the PhD study deliver the assumed benefits for the academia and the market place? This last question is especially significant for the Polish economy. Our position in global innovation and competitiveness rankings is relatively low and is not improving despite positive changes occurring in academic sector and higher education and despite markedly higher expenditure on innovation investments coming from the EU funds. In this light it is worth considering conditions and possibilities for wider cooperation between academia, business and administration in the framework of doctoral studies. Undoubtedly the creation of the right mechanisms encouraging cooperation between schools and businesses would help financing doctoral research projects, exchange of experiences between parties and alignment of doctoral programmes to the needs of the real economy. Execution of this idea involves a wider implementation of professional doctorate and a deeper involvement of private schools into the third level of higher education. This is a challenge, especially in Poland, where only a fraction of companies carry out R&D programmes. In such situation the idea of fine tuning of the doctoral studies based of the experiences of other countries, EU and outside EU alike, is sensible. Therefore this paper refers to the experiences of USA, Japan and Australia, among others. One of more interesting cases here is doctoral studies schools accredited by higher education institutions. Is it worth to implement such method in Poland? The conclusion of this paper is the idea that the basic call for a creation of an innovative and, therefore, globally competitive Polish economy is the formation of the right academic environment for economic studies and its connection with business and central administration. Significant role in this triangular function should be given to doctoral studies since they shape the human capital in the area of research and teaching and consequently in the area of expertise and management. As such they are the primary determinant behind rising the quality and market usefulness of all kinds of economic studies. Key words: Quality of economic education, Doctoral studies, Innovativeness and competitiveness, Bologna Process, Professional doctorate, International programmes and projects, Doctoral studies schools Wstęp Podstawową przesłanką budowy innowacyjnej, a w ślad za tym konkurencyjnej w skali globalnej polskiej gospodarki, jest odpowiednie kształtowanie naukowego środowiska ekonomicznego oraz jego związków z biznesem i administracją centralną. Istotna rola w budowie tych trójkątnych zależności przypada studiom doktoranckim dlatego, że w następstwie towarzyszącego im rozwoju kadry badawczej i dydaktycznej, a w konsekwencji także eksperckiej i menadżerskiej, stanowią one podstawową determinantę podwyższania jakości oraz rynkowej przydatności wszystkich rodzajów studiów ekonomicznych. Celem referatu jest zatem określenie roli studiów doktoranckich w kształtowaniu jakości kształcenia ekonomicznego ze szczególnym uwzględnieniem tego problemu na przykładzie Polski, ale też pozostałych krajów Europy Środkowej, które przeszły proces transformacji systemowej i stały się członkami Unii Europejskiej. Tłem dla tego problemu są założenia Procesu Bolońskiego oraz doświadczenia płynące z jego realizacji w krajach UE w kwestii budowy Europy wiedzy poprzez wiązanie Europejskiej Przestrzeni Badawczej z 2

3 Europejskim Obszarem Szkolnictwa Wyższego. Nasila to debatę nad jakością kształcenia ekonomicznego, obejmującą coraz szerzej także studia doktoranckie. 1. Debata wokół studiów doktoranckich Polska, podobnie jak inne kraje Europy Środkowej, w trakcie procesów systemowej transformacji rozpoczętej na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych stworzyła nowy system studiów ekonomicznych, w tym doktoranckich, który leży u podstaw dokonujących się przemian ilościowych i jakościowych w wyższym szkolnictwie ekonomicznym. Zostało to kompleksowo przedstawione na VIII Kongresie Ekonomistów Polskich w listopadzie 2007 roku. 2 Podstawowe tendencje rozwojowe studiów doktoranckich w latach przedstawia Tabela 1. Tabela 1. Podstawowe tendencje w zakresie studiów doktoranckich Liczba uczestników studiów doktoranckich publiczne prywatne RAZEM Liczba otwartych przewodów doktorskich publiczne prywatne RAZE M 1990/ / / / / / publiczne % otwartych przewodów doktorskich (1) prywatne Nadane stopnie doktora RAZEM RAZEM 2004/ ,4% 20,6% 26,8% / ,3% 20,3% 26,7% / ,0% 13,9% 26,0% / ,8% 13,1% 22,9% / ,4% 17,2% 22,9% / ,7% 14,8% 20,3% / ,2% 9,3% 14,8% / ,2% 11,2% 13,0% Uwaga (1) obliczono jako stosunek liczby otwartych przewodów doktorskich i liczby uczestników studiów doktoranckich. Źródło: na podstawie danych GUS. Tabela informuje, iż od początku lat 90-tych systematycznie rośnie liczba słuchaczy studiów doktoranckich, w szczególności w przypadku uczelni publicznych. Natomiast uczelni prywatnych od roku akademickiego 2004/2005 praktycznie utrzymuje się na stałym poziomie. Widoczna jest tendencja obniżania się otwieralności przewodów doktorskich zarówno w przypadku uczelni prywatnych jak i uczelni publicznych, przy jednocześnie stosunkowo niedużych zmianach w zakresie ilości nadanych stopni doktora. W kwestii otwieralności rodzi się pytanie, czy wynika to z przyczyn subiektywnych (np. spadku zainteresowania doktorantów w osiągnięciu stopnia doktora), czy też obiektywnych (zwłaszcza wzrostu wymogów merytorycznych przy otwieraniu przewodu). Odrębną kwestią, ale wręcz kluczową, jest pytanie, dlaczego relatywnie niska liczba absolwentów studiów doktoranckich uzyskuje tytuł doktora. Czy podobna sytuacja występuje w innych krajach? Procesy jakie zachodzą w światowej gospodarce, ale też polskiej, rodzą potrzebę zastanowienia się nad tym, w jakim kierunku warto kształtować zmiany tego systemu, tak, aby lepiej adresował on wyzwania przed jakimi stoi polska nauka, gospodarka oraz polityka publiczna. 2 Zob. Red M. Rocki, Jakość kształcenia ekonomicznego, PTE, Warszawa

4 W związku z powyższym, warto zacząć od pytań, które coraz częściej są stawiane w debacie światowej, a w której kraje UE odgrywają ważną rolę 3 jaka powinna być rola doktoratu? Jaką wartość ma doktorat dla nauki i gospodarki? Czy posiadanie doktoratu pozwala na uzyskanie lepszej pozycji na rynku pracy? Czy liczba osób z doktoratem jest za duża czy za mała w stosunku do potrzeb nauki, biznesu i administracji? Czy system pobudzania i finansowania badań w trakcie prac nad doktoratem zapewnia postulowane korzyści dla nauki i gospodarki. To ostanie pytanie jest szczególnie istotne dla polskiej gospodarki, której pozycja w globalnych rankingach innowacyjności i konkurencyjności jest relatywnie niska i nie ulega poprawie, pomimo pozytywnych przemian zachodzących w sektorze nauki i szkolnictwa wyższego oraz wydatkowaniu znaczących, pochodzących z funduszy unijnych, środków na innowacyjność. Jedno z pytań w tym kontekście brzmi, w jaki sposób zwiększyć efektywność nakładów na badania doktoranckie w ramach konkursu PRELUDIUM Narodowego Centrum Nauki? Kolejne pytanie, jak budować wspólne programy kształcenia, w tym międzynarodowe, i jak w tym kontekście rozwijać studia anglojęzyczne? Czy na szerszą skalę wprowadzać tzw. doktorat zawodowy ( Professional Doctorate ), w tym także jako instrument wiążący naukę z praktyką? Ustosunkowanie się do powyższych pytań wymaga określenia modeli kształcenia doktorantów w Unii Europejskiej oraz przedmiotowych doświadczeń krajów poza unijnych. 2. Modele kształcenia doktorantów w UE W krajach Unii Europejskiej spotykamy się z wieloma rodzajami stopni doktorskich o różnych kryteriach ich uzyskiwania. 4 Osiągnięcie konsensusu w tej sprawie jest jednym z warunków doskonalenia europejskiego systemu studiów doktoranckich. Krokiem w tym kierunku jest tytuł doktora europejskiego. 5 W Niemczech występuje zunifikowany rodzaj stopnia doktorskiego. W Wielkiej Brytanii, co ciekawe, występuje najwięcej rodzajów stopni doktora. Wokół nich toczy się od wielu lat debata mająca na celu ich zmniejszenie i dostosowanie do standardów na kontynencie. 6 Wymieńmy pięć, które są najczęściej spotykane: Traditional PhD (badania naukowe pod kierunkiem promotora, praca, recenzje, obrona); PhD by publication (badania naukowe, recenzowane artykuły, zwykle artykuł uogólniający); New route PhD (cykl wykładów i egzaminów, ukierunkowane badania naukowe. Rodzaj doktoratu wprowadzony w 2001 roku początkowo dla doktorantów zagranicznych); Professional doctorate (doktorat zawodowy, celowy program dydaktyczny, egzaminy, projekt badawczy pod kierunkiem promotora. Projekt objętościowo mniejszy od tradycyjnych też w przypadku PhD, zorientowany na praktykę gospodarczą. Jedną z odmian tego doktoratu jest DBA Doctor of Business Administration), którego ranga wzrasta systematycznie; Practice-based doctorate (projekt badawczy pod 3 Por. m.in. OECD, Key Findings of the OECD-Knowinno Project on the Careers of Doctorate Folders, Paris, 2013, AACSB International Doctoral Education Task Force, The Promise of Business Doctoral Education, Florida, USA, 2013, Cyranowski D., Gilbert N., Ledford H., Nayar A., Yahia M., Education: The PhD factory, Nature, April 20, 2011, The Economist, Doctoral degrees, Why doing a PhD is often a waste of time, Dec 16th 2010, Starzyk K., Studia doktoranckie jako czynnik realizacji założeń Procesu Bolońskiego. Implikacje dla Polski, [w:] Rocki M. (red.), Jakość kształcenia ekonomicznego, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, op. cit. 4 Ciekawe w tej materii są doświadczenia pozaeuropejskie. Na przykład w Japonii, stopnie doktorskie są podzielone na 2 kategorie. Pierwszą z nich jest tzw. coursework doctorate oparty na dodatkowych studiach uniwersyteckich a przyznawany tym, którzy ukończą 3-letnie studia doktoranckie i napiszą rozprawę doktorską. Drugą kategorią jest tzw. thesis doctorate przyznawany osobom zatrudnionym w przemyśle lub tym, którzy napiszą rozprawę doktorską opartą na badaniach określonej gałęzi przemysłu oraz złożą stosowne egzaminy. Obydwa tytuły doktorskie są uważane według definicji Ministerstwa za równorzędne. W japońskim systemie studiów doktoranckich nie ma więc ścisłego rozróżnienia między stopniem doktorskim PhD a Professional doctor. Posiadacze tytułów obydwu rodzajów są określani jako doktorzy (doctor). Oczekuje się od nich określenia specjalizacji oraz wskazania uniwersytetu, który przyznał tytuł. Szerzej na ten temat: K. Starzyk, Studia doktoranckie jako czynnik..., op. cit. 5 Tytuł doktora europejskiego wymaga spełnienia szeregu dodatkowych warunków, które w skali europejskiej są zbliżone. Posłużmy się przykładem Hiszpanii, gdzie kandydat do takiego tytułu odbywa trzymiesięczny staż naukowy w ramach etapu dydaktycznego na jednym z uniwersytetów europejskich (poza Hiszpanią). Część rozprawy doktorskiej, przynajmniej wstęp, streszczenie i wnioski jest wykonana w jednym z oficjalnych języków UE (innym niż urzędowe języki Hiszpanii). Wymagane są ponadto dwie recenzje pracowników naukowych wyższych uczelni lub instytutów badawczych jednego z krajów UE (innego niż Hiszpania). W skład komisji oceniającej rozprawę doktorską wchodzi ponadto ekspert (inny niż osoby wymienione w punkcie powyżej), reprezentujący wyższą uczelnię lub instytut badawczy jednego z krajów UE (innego niż Hiszpania), posiadający tytuł doktora. Por. K. Starzyk, Studia doktoranckie jako czynnik realizacji założeń Procesu Bolońskiego..., op. cit. 6 Park Ch., Redefining the Doctorate, Discussion Paper, the Higher Education Academy, Heslington, 2007, s

5 kierunkiem promotora, najczęściej w dyscyplinach artystycznych. Komisyjne przyjęcie prac cząstkowych i egzaminów). W UE są generalnie realizowane są dwa modele uzyskiwania stopnia doktora model tradycyjny (indywidualny) oraz model zorganizowany (zinstytucjonalizowany). Ich elementy przedstawia tabela 2. Elementy modelu Tabela 2. Modele kształcenia doktoranckiego w UE Model tradycyjny ( mistrz-uczeń ) Model zorganizowany (Instytucje) Forma aplikowania Nieformalne zasady Formalne zasady Nawiązanie współpracy Osobisty kontakt Transparentne, oparte o kryteria Relacja promotor - Jeden promotor Możliwość podwójnego Doktorant promotorstwa Zakres współpracy ze Ograniczony Duży środowiskiem naukowym i praktyką gospodarczą Charakter programu Indywidualny, określony przez promotora; rzadziej Wspólny, np. Graduate Schools przez Źródło: na podstawie: N. Thaler, Standards for Doctoral Programmes. Are there organizational determinants to successfully support candidates?, IAAG, University of Trier, 2006, str. 6 oraz Ch. Park, Redefining the Doctorate, Discussion Paper, the Higher Education Academy, Heslington, 2007, s. 33; Por. K. Starzyk, Studia doktoranckie, op. cit. Istotne jest podkreślenie, że w zachodzących zmianach w kształceniu doktorantów coraz większą rolę odgrywa model zorganizowany (szacuje się, że udział tej formy kształcenia dotyczy już 60% uniwersytetów europejskich. Dotyczy on głównie uczelni niemieckich i brytyjskich ale również innych krajów np. Danii. 7 W Niemczech znaczna część osób zarządzających dużymi firmami ma stopień doktora uzyskany w ramach studiów zorganizowanych. W Finlandii od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych ponad 50% doktorów jest zatrudnionych w przemyśle). Model zorganizowany, bardziej niż tradycyjny, jest otwarty na współpracę międzynarodową, zwłaszcza w dziedzinie koordynacji oraz tworzenia wspólnych programów badawczych i dydaktycznych. Jednym z ciekawszych tych doświadczeń są szkoły studiów doktoranckich akredytowane przy wyższych uczelniach. Czy to rozwiązanie warto wprowadzić w Polsce? Spójrzmy na doświadczenia Niemiec, gdzie wyższe prowadzą zarówno samodzielne programy studiów doktoranckich jak również prowadzą studia doktoranckie we współpracy z innymi jednostkami, takimi jak Deutscher Akademischer Austausch Dienst (DAAD) oraz - Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG), a także instytucjami zagranicznymi. Jedną z najważniejszych instytucji opiniujących system nauki jest Wissenschaftsraat, która bierze aktywny udział w debacie nad reformą studiów doktoranckich, niezależnie od Ministerstwa Szkolnictwa i Nauki (Bundesministerium für Bildung und Forschung), które także jest współinicjatorem wielu konkretnych rozwiązań w dziedzinie studiów doktoranckich. Jednym z efektów reformy studiów doktoranckich jest utworzenie pod koniec lat dziewięćdziesiątych tzw. Graduiertenkollegs oraz International Max-Planck Research Schools oraz Graduale School. Graduiertenkollegs są programami uniwersyteckimi przeznaczonymi dla młodej kadry naukowej. Stanowią one rozszerzenie istniejącego modelu studiów doktoranckich, a sama ich koncepcja opiera się w dużej mierze na nowym modelu finansowania oraz aktywnej polityce edukacyjnej państwa w ramach Procesu Bolońskiego przy poszanowaniu autonomii wyższych uczelni w dziedzinie samego programu i metod jego realizacji. Instytucją wdrażającą i koordynującą cały program jest DFG (Fundacja naukowa finansowana w większości z budżetu centralnego oraz budżetów poszczególnych landów). Graduiertenkollegs pozwalają młodym naukowcom realizować badania w ramach szerszego programu badawczego koordynowanego przez uniwersyteckich samodzielnych pracowników naukowych. Badania prowadzone są w ramach zespołów badawczych (do 30 doktorantów), często o charakterze interdyscyplinarnym, co jest wyróżnikiem w stosunku do tradycyjnego indywidualnego modelu kształcenia. Integralnym elementem 7 Danish Agency for Science Technology and Innovation, The Effect of the Industrial PhD Programme on Employment and Income, Oxford Research A/S. December

6 procesu badawczego jest również studium doktoranckie, którego program jest elastycznie dostosowywany do realizowanego programu badawczego. Graduiertenkollegs funkcjonują w ramach uniwersyteckich jednostek organizacyjnych. Szkoły studiów doktoranckich (Graduate Schools), stanowią nową koncepcję studiów doktoranckich idącą znacznie dalej aniżeli Graduiertenkollegs. Zaczęły one powstawać pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Stanowią one w ramach uczelni wyższych wydzielone jednostki organizacyjne nastawione na kształcenie i promowanie doktorantów. Często mają charakter interdyscyplinarny. Mogą być finansowane zarówno przez jak również jak również rządowe fundacje naukowe, jak DFG (np. w formie grantów). Źródłem ich finansowania może być także współpraca z przemysłem. 3. Problem współpracy nauka biznes administracja centralna Zbudowanie odpowiednich mechanizmów współpracy, pomiędzy uczelniami a biznesem, zarówno w wymiarze krajowym jak i międzynarodowym, ułatwiłoby finansowanie doktoranckich projektów badawczych oraz ich dostosowywanie do potrzeb gospodarki. Realizacja tego postulatu, jak się wydaje, wiąże się z wprowadzeniem na szerszą skalę doktoratu zawodowego oraz szerszym włączeniem się uczelni prywatnych w studia doktoranckie. Podkreślmy - problem współpracy pomiędzy nauką a biznesem ma aspekt wielowymiarowy i wielofunkcjonalny. Formy tej współpracy są bowiem bardzo zróżnicowane i mogą przybierać zarówno luźny jak i ściśle powiązany charakter (w tym również wspólnych inwestycji w zakresie B+R). W tym szerokim spektrum modeli współpracy bardzo ważnym elementem jest w współpraca w obszarze kształcenia ekonomicznego, w tym zwłaszcza na poziomie doktoranckim. Modele te zostały zilustrowane na poniższym rysunku. Rysunek 1. Formy współpracy pomiędzy nauką a biznesem Źródło: na podstawie R. Gurbiel (red.), R. Tancinco, T. Krzyżak, Report on Industry-Academia cooperation in Poland. Challenges and ways to narrow the gap., American Chamber of Commerce, Warsaw,

7 W oparciu o przedstawione na Rys. 1. modele współpracy można stwierdzić, iż współpraca na poziomie programów doktoranckich może stanowić istotne zaangażowanie zasobów zarówno ze strony uczelni jak i przedsiębiorstwa. W Tabeli 3. dokonano syntetycznego podsumowania ewentualnych kosztów i takich korzyści. Korzyści Koszty Tabela 3. Koszty i korzyści współpracy nauka - biznes w obszarze studiów doktoranckich Uczelnia Pozyskania przez doktoranta wiedzy praktycznej Pozyskanie przez uczelnię nowej wiedzy dzięki współpracy z praktykami Dodatkowe możliwości ubiegania się o granty badawcze wymagające uczestnictwa partnera biznesowego Możliwość nawiązania dłuższej współpracy pomiędzy uczelnią a biznesem, w tym w zakresie finansowania badań Zaangażowanie własnych pracowników oraz zasobów technicznych (w krótkim i długim okresie) Pojawienie się kosztów utraconych w sytuacji kiedy doktorant nie zrealizuje założonych celów jak również powstała wiedza nie jest przydatna do dalszych badań prowadzonych przez uczelnię Przedsiębiorstwo Pozyskanie nowej wiedzy, która może zostać w sposób praktyczny wykorzystana i wdrożona Podniesienie wiedzy pracowników w wąskiej specjalizacji będącej w obszarze zainteresowań przedsiębiorstwa Częściowa oszczędność kosztów B+R w sytuacji, kiedy: doktorant istotną część badań prowadzi na uczelni korzystając z jej infrastruktury badawczej, doktorant uzyska grant badawczy Impuls do dalszych działań w zakresie B+R oraz innowacyjności, w przypadku sukcesu dotychczasowej formy współpracy Potrzeba zaangażowania własnych zasobów, w tym opiekuna naukowego, udostępnienie zasobów do badań (urządzenia, dane, itp.) Czasowe oddelegowanie doktoranta/pracownika do prowadzenia badań oznaczające, iż dotychczas wykonywane przez niego zadania musi przejąć inna osoba Częściowe sfinansowanie nakładów ponoszonych przez uczelnię Kumulowanie się kosztów w przypadku przedłużania się procesu badawczego Pojawienie się kosztów utraconych w sytuacji, kiedy doktorant nie zrealizuje założonych celów jak również powstała wiedza nie jest przydatna dla przedsiębiorstwa Źródło: na podstawie AACSB International Doctoral Education Task Force, The Promise of Business Doctoral Education, Florida, USA, 2013; Science Business Innovation Board AISBL, Industry-university partnerships work Lessons from successful collaborations, Mając na uwadze motywy podejmowania współpracy nauki i biznesu trzeba mieć na uwadze cele jakie przyświecają każdej ze stron. Przedsiębiorstwa z reguły oczekują (1) mierzalnych korzyści finansowych z poniesionych inwestycji oraz (2) uzyskania efektów w krótkim okresie czasu. Tylko największe firmy stać na podejmowanie wysiłku badawczego, którego efekty mogą nastąpić w średnim i długim okresie. Dotyczy to w szczególności krajów transformacji gospodarczej gdzie wyposażenie firm w kapitał jest nieporównywalnie niższe w porównaniu do firm z krajów bardziej zaawansowanych gospodarczo. 8 W tym ujęciu obecna formuła studiów doktoranckich, nastawionych głównie na osiąganie korzyści dla nauki przy niewielkim odniesieniu do korzyści dla praktyki gospodarczej, nie stanowi dla firm zachęty do podejmowania bardziej istotnych działań w tym zakresie. W oparciu o własne doświadczenia wynikające z wieloletniej praktyki prowadzenia seminariów doktoranckich, można zaobserwować tutaj takie kwestie problemowe jak np. problemy z ustaleniem zakresu badań tak, aby wypełniały kryteria ustawowe ale również zainteresowania kandydata/firmy delegującej; 8 Bardzo ważną inicjatywą w zakresie zacieśnienia związków pomiędzy nauką i przemysłem jest stosunkowo niedawne uruchomione przez Unię Europejską programów w ramach Sieci szkolenia początkowego (ITN) - Marie Curie Actions fellowships European Industrial Doctorates oraz Innovative Doctoral Programme". 7

8 niewystarczający poziom wiedzy teoretycznej kandydatów (przy jednocześnie dużej wiedzy praktycznej); zniechęcenie kandydatów w sytuacji kiedy temat badawczy staje się zbyt teoretyczny i odległy od praktyki jak również wtedy kiedy kandydat widzi, iż wykorzystuje swoją wiedzę praktyczną tylko w ograniczonym zakresie; brak lub bardzo niewielkie wsparcie ze strony pracodawcy (często kandydaci nie informują swoich pracodawców, iż podejmują studia doktoranckie z obawy że pracodawca uzna to iż nie będą oni mogli poświęcać tyle czasu pracy zawodowej co dotychczas przy braku widocznych korzyści z tego tytułu); utrudnienia w publikowaniu prac mających wybitnie charakter praktyczny, w sytuacji kiedy recenzenci oczekują wkładu naukowego i teoretycznego; nierówne traktowanie wiedzy teoretycznej i praktycznej; brak merytorycznego stałego kontaktu z przemysłem w trakcie przygotowywania rozprawy. 9 W tym miejscu warto zwrócić uwagę na fakt, iż w Polsce występuje systemowy brak popytu na współpracę ze światem nauki zarówno ze strony biznesu jak i administracji. Jeżeli, w pierwszym przypadku obszar ten był przedmiotem wielu badań, to w drugim przypadku problem ten nie został istotnie przebadany. Mając na uwadze, iż w obecnych czasach na konkurencyjność gospodarki jako całości wpływa również innowacyjność administracji i regulacji, zintensyfikowanie współpracy pomiędzy administracją a uczelniami jest istotne. Studia doktoranckie mogą stanowić jeden z takich obszarów. Jest to duże wyzwanie, w szczególności w Polsce, gdzie tylko niewielka część przedsiębiorstw prowadzi działalność B+R a działania administracji w zakresie podnoszenia własnej innowacyjności są często ograniczone. W tej sytuacji, tym bardziej zasadny jest postulat doskonalenia systemu studiów doktoranckich wykorzystując w tym celu doświadczenia innych krajów, zarówno UE jak również poza unijnych. Równolegle jednak do rozwoju współpracy międzynarodowej warto stworzyć nowe mechanizmy włączające szkoły prywatne do rozwijania studiów doktoranckich. 4. Szkoły prywatne a studia doktoranckie W chwili obecnej tylko niewielka część uczelni prywatnych posiada uprawnienia do nadawania stopni doktorskich. Stan w tym zakresie przedstawia Tabela 4. Tabela 4. Lista jednostek z prawem do nadawania stopnia naukowego uczelnia publiczna Instytut badawczy/ jednostka PAN Uczelnia prywatna RAZEM dr dr hab Źródło: na podstawie bazy POL-on MNiSW (stan na 12 października 2013). Oznacza to również, iż pomimo tendencji wzrostowych, liczba uczestników studiów doktoranckich w uczelniach publicznych jest nadal bardzo niska (mając na uwadze liczbę uczelni prywatnych oraz liczbę studentów ogółem). Według danych GUS, w roku akademickim 2011/2012 ilość uczestników studiów doktoranckich w uczelniach prywatnych wyniosła około 2,8 tys. gdy tymczasem w uczelniach publicznych 37,5 tys. Główną przyczyną niewielkiego zaangażowania uczelni prywatnych w studia doktoranckie jest brak samodzielnych pracowników naukowych, ale również brak kompetencji w zakresie prowadzenia studiów doktoranckich. Kwestie te mają systemowy charakter i związane są generalnie z drugorzędnym traktowaniem przez prywatne budowy własnego zasobu kadr naukowych oraz zasobu własnej wiedzy naukowej (tworzonej w oparciu o badania, publikacje itp.). Działania w tym zakresie wymagają myślenia długofalowego oraz inwestycji finansowych, a tego uczelniom prywatnym niestety brakuje. Na ogół są one nastawione na efekty krótkookresowe a potrzeby w zakresie kadry zaspokajają pozyskując, w różnej formule, pracowników naukowych wykształconych w uczelniach publicznych i w nich realizujących badania naukowe. 9 W kontekście studiów doktoranckich i współpracy z przemysłem, ciekawe badania kwestionariuszowe doktorantów przeprowadziła Politechnika Śląska w 2009 roku. W pytaniu dotyczącym zalet studiowania na Politechnice Śląskiej, tylko 12% słuchaczy studiów doktoranckich wskazało współpracę z przemysłem; 66% badanych wskazało, iż program powinien być poszerzony o tematykę współpracy nauki z przemysłem. Przykład tego badania wskazuje na wagę problemu powiązania nauki z przemysłem. Por. RAPORT DOKTORANCI 2009 Badanie aktywności i planów zawodowych doktorantów Politechniki Śląskiej, Politechnika Śląska w Gliwicach,

9 Ważnym czynnikiem kreowania oferty doktoranckiej jest kwestia popytu oraz przewag konkurencyjnych w pozyskiwaniu doktorantów. Doktoranci w swoim wyborze kierują się szeregiem kryteriów, do bardziej istotnych z nich należy obecnie jakość kształcenia i prestiż. Przy relatywnie słabej, w porównaniu do uczelni publicznych, ofercie naukowej i badawczej, prywatne w konsekwencji mają ograniczone możliwości konkurowania o doktorantów, w szczególności tych niebędących absolwentami macierzystej uczelni. Pewną zachętą może być oferowanie zatrudnienia po uzyskaniu doktoratu. W zakresie finansowania studiów doktorskich, warto wspomnieć, że prywatne, podobnie jak publiczne, mogą występować o dofinansowanie studiów doktoranckich m.in. z Europejskiego Funduszu Społecznego. Dostępne są również indywidualne możliwości stypendialne dla doktorantów 10. Wnioski Model studiów doktoranckich w Polsce, podobnie jak w innych krajach UE, stopniowo zmienia się, będąc coraz bardziej otwartym, wykraczającym poza dominujący w przeszłości model mistrz-uczeń. Z roku na rok rośnie ilość wspólnych programów doktoranckich w tym również międzynarodowych. Coraz częstszą inicjatywą stają się programy interdyscyplinarne. Rośnie znaczenie zorganizowanych studiów doktoranckich. Ważnym czynnikiem ich pobudzającym staje się współpraca uczelni z praktyką gospodarczą. Dotychczas nie zostały wykształcone odpowiednie mechanizmy umożliwiające współpracę pomiędzy przemysłem a uczelniami w ramach realizacji programów studiów doktoranckich, co ułatwiłoby finansowanie doktoranckich projektów badawczych, wymianę doświadczeń między zainteresowanymi podmiotami oraz dostosowywanie programów badań do potrzeb gospodarki, a następnie ich wdrożenie. Realizacja tego postulatu, jak się wydaje, jest warunkowana wprowadzeniem na szerszą skalę doktoratu zawodowego oraz szerszym angażowaniem się uczelni prywatnych w studia doktoranckie. Skala i jakość studiów doktoranckich mogłaby zwiększyć się poprzez wprowadzenie nowych rozwiązań instytucjonalnych np. szkół akredytowanych przy wyższych uczelniach, wyspecjalizowanych również w realizacji programów międzynarodowych. 10 Np. "Wsparcie stypendialne dla doktorantów na kierunkach uznanych za strategiczne z punktu widzenia rozwoju Wielkopolski", Poddziałanie PO KL rok 2011/2012; DrINNO 2 - budowanie potencjału społecznego wysokiej klasy specjalistów w województwie warmińsko-mazurskim poprzez stypendia dla doktorantów"; Podkarpacki fundusz stypendialny dla doktorantów. 9

10 Literatura 1. AACSB International Doctoral Education Task Force, The Promise of Business Doctoral Education, Florida, USA, Cyranowski D., Gilbert N., Ledford H., Nayar A., Yahia M., Education: The PhD factory, Nature, April 20, Danish Agency for Science Technology and Innovation, The Effect of the Industrial PhD Programme on Employment and Income, Oxford Research A/S. December Gurbiel R. (red.), R. Tancinco, T. Krzyżak, Report on Industry-Academia cooperation in Poland. Challenges and ways to narrow the gap., American Chamber of Commerce, Warsaw, Kraśniewski A., Bolonia, Praga, Berlin, Dokąd zmierza europejskie szkolnictwo wyższe?, Warszawa 2007, Materiał powielony. 6. Mason M.A., The Future of the Ph.D., The Chronicle of Higher Education, May 3, OECD, Key Findings of the OECD-Knowinno Project on the Careers of Doctorate Holders, Paris, Park Ch., Redefining the Doctorate, Discussion Paper, the Higher Education Academy, Heslington, Pertuze J., Calder E., Greitzer E., Lucas W., Best Practices for Industry-University Collaboration, MIT Sloan Management Review, Summer 2010, vol. 51/ RAPORT DOKTORANCI 2009, Badanie aktywności i planów zawodowych doktorantów Politechniki Śląskiej, Politechnika Śląska w Gliwicach. 11. Rocki M. (red.), Jakość kształcenia ekonomicznego, PTE, Warszawa Starzyk K., Studia doktoranckie jako czynnik realizacji założeń procesu bolońskiego. Implikacje dla Polski, [w:] Rocki M. (red.), Jakość kształcenia ekonomicznego, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa Strzyżewska M. (red.), Selected Methodological Issues for Doctroral Students, Warsaw School of Economics, Warsaw Thaler N., Standards for Doctoral Programmes. Are there organizational determinants to successfully support candidates?, IAAG, University of Trier, The Economist, Doctoral degrees, Why doing a PhD is often a waste of time, Dec 16th