IX Kongres Ekonomistów Polskich. Problemy kształcenia na studiach trzeciego stopnia (doktoranckich) z zakresu nauk ekonomicznych. 1.

Transkrypt

1 IX Kongres Ekonomistów Polskich Prof. dr hab. Andrzej Gospodarowicz Rektor Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Problemy kształcenia na studiach trzeciego stopnia (doktoranckich) z zakresu nauk ekonomicznych 1. Uwagi wstępne Nie ulega wątpliwości, że działania na rzecz budowy innowacyjnej gospodarki, czy też gospodarki opartej na wiedzy, muszą pozostawać w centrum uwagi zarówno władz państwowych, jak i środowiska naukowego w Polsce, a także szeroko pojętej praktyki gospodarczej. Pozycja i prestiż Polski na arenie międzynarodowej zależy i zależeć będzie w przyszłości w dużym stopniu od stanu gospodarki opartej na wiedzy. Z doświadczeń krajów zachodnich wynika wyraźnie, że jednym z istotnych czynników wpływających na rozwój takiej gospodarki jest liczebność kadry naukowej, również z obszaru nauk ekonomicznych. Nasz kraj ma w tym zakresie wiele do zrobienia. Musimy niewątpliwie przyspieszyć kształcenie kadr naukowych, aby dokonać widocznego postępu w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Uczelnie i wydziały ekonomiczne powinny więc podejmować w dużo większym zakresie działania na rzecz zwiększenia kształcenia młodych kadr naukowych. Chodzi przede wszystkim o osoby uzyskujące stopień doktora nauk ekonomicznych. 2. Obecnie funkcjonujące ścieżki uzyskiwania stopnia doktora nauk ekonomicznych i ich ocena Stopień doktora nauk ekonomicznych można uzyskać w ramach sformalizowanej formy kształcenia jaką stanowią studia doktoranckie (studia trzeciego stopnia) oraz w trybie indywidualnym. W 2003 roku ministrowie odpowiedzialni za szkolnictwo wyższe włączyli do Deklaracji bolońskiej studia doktoranckie, traktując je jako studia trzeciego stopnia. W obecnie obowiązującej Ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym w art. 2 zapisano, że na studia trzeciego stopnia studia doktoranckie przyjmowani są kandydacie posiadający kwalifikacje drugiego stopnia. Funkcjonowanie studiów trzeciego stopnia reguluje w Ustawie 1

2 szereg zapisów, w szczególności rozdział 3. W art. 195 podano, że studia te mogą prowadzić jednostki organizacyjne uczelni oraz jednostki naukowe posiadające uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora habilitowanego albo co najmniej dwa uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora... w zakresie dyscyplin odpowiadającym tym uprawnieniom. Warto zaznaczyć, że pomimo wprowadzenia w Ustawie możliwości zamiennego używania określenia studia trzeciego stopnia lub studia doktoranckie, w większości zapisów Ustawy i w rozporządzeniach Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego występuje termin studia doktoranckie. Studia trzeciego stopnia mogą być prowadzone w formie stacjonarnej i niestacjonarnej. Studia stacjonarne odbywane w uczelniach publicznych oraz publicznych jednostkach naukowych są bezpłatne. Z kolei studia niestacjonarne mogą być odpłatne, przy czym wysokość opłat nie może przekraczać kosztów kształcenia. O osobie przyjętej na studia trzeciego stopnia mówi się w Ustawie i dokumentach oficjalnych Ministerstwa jako o uczestniku studiów doktoranckich lub doktorancie, a nie studencie studiów trzeciego stopnia, chociaż taki terminy zgodnie z zapisami ustawowymi powinien być dopuszczalny. Ustawodawca wyraźnie zaznacza (art. 251), że studia trzeciego stopnia przygotowują do uzyskania stopnia doktora. Ukończenie tych studiów jest równoznaczne z otrzymaniem stopnia doktora, co następuje po pomyślnym przebiegu przewodu doktorskiego. Nie jest więc obecnie możliwe uzyskanie dokumentu potwierdzającego ukończenie studiów trzeciego stopnia po zakończeniu najczęściej czteroletnich studiów bez obrony pracy doktorskiej, co dopuszczała Ustawa przed jej nowelizacją w 2011 r. Teraz organ prowadzący studia trzeciego stopnia może wydać w takim przypadku jedynie dokument potwierdzający przebieg tych studiów. Art. 197 Ustawy określa podstawowe obowiązki doktoranta. Powinien on przede wszystkim realizować program studiów oraz prowadzić badania naukowe i składać sprawozdania z ich przebiegu. Ponadto ma on obowiązek odbywania praktyk zawodowych w formie prowadzenia zajęć dydaktycznych lub uczestniczenia w ich prowadzeniu. Ważne jest, że student studiów trzeciego stopnia (doktorant) może otrzymać pomoc materialną w formie: stypendium socjalnego, zapomogi, stypendium dla najlepszych doktorantów, stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych, stypendium ministra za wybitne osiągnięcia. Ustawodawca przewiduje również, że student studiów trzeciego stopnia może otrzymywać stypendium doktoranckie. Jest one finansowane w uczelni publicznej z jej przychodów określonych w art. 98, w których istotną część stanowią dotacje z budżetu państwa. W znowelizowanej w roku 2011 Ustawie wprowadzono zapis umożliwiający zwiększenie 2

3 stypendium doktoranckiego z tzw. dotacji projakościowej, która przysługuje doktorantom wyróżniającym się w pracy naukowej i dydaktycznej. Uprawnienie to przysługuje nie więcej niż 30% najlepszych doktorantów na poszczególnych latach studiów trzeciego stopnia. Jeżeli doktorant znajdujący się w grupie 32% najlepszych doktorantów nie pobiera stypendium doktoranckiego, wówczas przyznane środki finansowe na zwiększenie stypendium stają się stypendium doktoranckim. Wśród praw przewidzianych w Ustawie warto zwrócić uwagę na to, że studenci studiów trzeciego stopnia (doktoranci) mają prawo do ubezpieczenia społecznego i powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, z kolei doktorantowi, który uzyskał stopień doktora, okres odbywania studiów trzeciego stopnia, nie dłuższy niż cztery lata, zalicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. W ustawie zawarte jest szereg szczegółowych zapisów dotyczących studiów stacjonarnych. Wśród nich należy zwrócić uwagę przede wszystkim na art. 195 p. 5, który brzmi: więcej niż połowa programu stacjonarnych studiów doktoranckich wymaga obecności uczestników tych studiów w prowadzącej je jednostce organizacyjnej i jest realizowana w formie zajęć dydaktycznych i pracy naukowej wymagających bezpośredniego udziału nauczycieli akademickich lub opiekunów naukowych i doktorantów. Dopuszcza się również, aby studenci studiów stacjonarnych trzeciego stopnia podejmowali pracę zarobkową, przy czym ci, którzy otrzymują stypendium wyłącznie w niepełnym wymiarze czasu pracy. Gdy chodzi o studia niestacjonarne, to powinny one być tak organizowane, aby zapewniały możliwość ich odbywania osobom zatrudnionym w ramach stosunku pracy. Studia trzeciego stopnia w uczelni powołuje rektor na wniosek rady jednostki organizacyjnej, zaś w placówkach PAN oraz instytutach badawczych dyrektor jednostki organizacyjnej. Nadzór merytoryczny nad studiami sprawuje rada jednostki organizacyjnej. W ogólnie dostępnych źródłach jest bardzo mało informacji liczbowych o prowadzonych w Polsce studiach trzeciego stopnia. Podstawowe dane publikowane są przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa wyższego w corocznie wydawanym informatorze pt. Szkolnictwo wyższe. Ważniejsze dane dotyczące całego kraju według stanu na 31 grudnia 2011 r. zawarte są w tabeli 1. Biorąc pod uwagę ogólną liczbę studentów pierwszego i drugiego stopnia oraz studiów magisterskich w uczelniach w Polsce na koniec 2011 r., która wynosiła widać, że studenci studiów trzeciego stopnia stanowili nieznaczną grupę (2%). Daleko nam jeszcze do sytuacji, którą można zaobserwować w krajach zachodnich, gdzie te proporcje są o wiele 3

4 bardziej korzystne, gdy chodzi o studia trzeciego stopnia. Warto też zwrócić uwagę na liczbę otwartych przewodów doktorskich, która wynosiła w poszczególnych grupach nieco ponad 10% w stosunku do ogółu studentów studiów trzeciego stopnia. Tabela 1. Studia trzeciego stopnia w uczelniach, placówkach PAN i instytutach badawczych w dniu r. Wyszczególnienie Studenci studiów trzeciego stopnia ogółem stacjonarne z tego studia: niestacjonarne Liczba otwartych przewodów doktorskich Polska Uczelnie ogółem, w tym uczelnie finansowane z budżetu państwa Uczelnie publiczne ogółem Źródło: Informator pt. Szkolnictwo wyższe, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2012, s Dane dotyczące studiów trzeciego stopnia w uczelniach ekonomicznych według stanu na 31 grudnia 2011 r. zawiera tab. 2. Tabela 2. Studia trzeciego stopnia w poszczególnych uczelniach ekonomicznych w dniu r. Wyszczególnienie Studenci studiów trzeciego stopnia ogółem stacjonarne z tego studia: niestacjonarne Liczba otwartych przewodów doktorskich Uczelnie ekonomiczne Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Źródło: Informator pt. Szkolnictwo wyższe, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2012, s

5 Studia trzeciego stopnia z zakresu dyscyplin wchodzących w skład dziedziny nauki ekonomiczne były również prowadzone na wydziałach ekonomicznych uniwersytetów oraz innych szkół wyższych. Niestety brak jest na ten temat szczegółowych danych. Należy sądzić, że w roku 2011 studenci studiów trzeciego stopnia z zakresu nauk ekonomicznych stanowili około 10% tej grupy studentów w Polsce. Analizując dane zawarte w tab. 2 warto zwrócić uwagę na duży udział studentów niestacjonarnych. Podobnie jak w całym kraju, niewielka jest liczba otwartych przewodów doktorskich. Ważnym miernikiem charakteryzującym studia trzeciego stopnia jest niewątpliwie współczynnik efektywności studiów (stosunek liczby promowanych doktorów do liczby przyjmowanych na studia). Niestety potrzebne do obliczenia dane są niedostępne. Biorąc chociażby informacje podane w tab. 1 oraz 2 wydaje się, że wartość tego współczynnika w odniesieniu do całego kraju, jak i studiów ekonomicznych jest niska. 3. Propozycje zmian w funkcjonowaniu studiów trzeciego stopnia (doktoranckich) z zakresu nauk ekonomicznych Obserwując tendencje występujące w krajach zachodnich można zaryzykować twierdzenie, że w najbliższych latach w naszym kraju będzie rosła liczba kandydatów na studia trzeciego stopnia z zakresu nauk ekonomicznych, głównie stacjonarnych, pod warunkiem jednak, że dokonane zostaną istotne zmiany w ich funkcjonowaniu. Poniżej przedstawionych zostanie kilka propozycji doskonalenia tych studiów. 1. Centralna Komisja ds. Stopni i Tytułów powinna zweryfikować swoje wcześniejsze decyzje dotyczące uprawnień do nadawania stopnia doktora i pozostawić je kilkunastu najlepszym jednostkom podstawowym, które jednocześnie dysponowałyby uprawnieniami do nadawania stopnia doktora habilitowanego. Należy skorzystać z doświadczeń krajów zachodnich, w których studia trzeciego stopnia prowadzone są w uczelniach lub instytutach badawczych reprezentujących wysoki poziom naukowy. 2. Studia trzeciego stopnia powinny być akredytowane wspólnie przez Polską Komisję Akredytacyjną i Centralną Komisję ds. Stopni i Tytułów. Bez tego będzie trudno poprawić efektywność i jakość kształcenia na tych studiach. 3. Obecnie studia trzeciego stopnia poddane zostały szczegółowym regulacjom prawnym. Jeżeli te studia będą prowadzone tylko przez kilkanaście renomowanych jednostek, wtedy 5

6 będzie zbędna większość zapisów w dotychczas obowiązujących ustawach i rozporządzeniach. 4. Wszystko wskazuje na to, że większość absolwentów studiów trzeciego stopnia po ich ukończeniu nie będzie się zajmować czynnie pracą badawczą, lecz będzie znajdować zatrudnienie w dużych firmach. Już w trakcie studiów studenci powinni mieć bliskie kontakty z praktyką gospodarczą i starać się realizować badania związane z potrzebami firm czy też instytucji finansowych. Konieczne jest więc, żeby student planował swoją karierę zawodową już na etapie wyboru tematu pracy doktorskiej i jej realizacji, a nie dopiero po jej obronie. 5. Są już przykłady uruchamiania przez uczelnie studiów trzeciego stopnia na zamówienie dużej jednostki gospodarczej lub kilku podmiotów gospodarczych. Trzeba ten trend rozszerzać, jednak na takie studia muszą być kierowane osoby mające twórcze osiągnięcia, dłuższą praktykę zawodową. Program studiów powinien uwzględniać w szczególności kształtowanie umiejętności analitycznych i metodologicznych. Należy wówczas stawiać nieco niższe wymagania dotyczące nowatorskiego charakteru prowadzonych badań. 6. Warto realizować studia trzeciego stopnia w ramach innych struktur niż dotychczas, a więc wydziałów. Wydaje się, że należałoby tworzyć wydzielone jednostki organizacyjne, których zadaniem byłoby wyłącznie prowadzenie studiów trzeciego stopnia. Wymagałoby to zmian w przepisach prawnych obecnie obowiązujących. 7. Rozszerzenie kształcenia na studiach trzeciego stopnia będzie wymagało stopniowego odchodzenia od dotychczasowego zindywidualizowanego kształcenia w trybie mistrz-uczeń. Wzrastać będzie niewątpliwie rola seminariów prowadzonych w większych grupach, w ramach których studenci będą referowali systematycznie swoje dociekania naukowe. Dopuszczona już przez nasze przepisy prawne funkcja promotora pomocniczego powinna być szeroko stosowana. Studenci trzeciego stopnia powinni mieć możliwość oceny angażowania się opiekuna (promotora) i promotora pomocniczego. 8. Studia trzeciego stopnia są kosztowne. Dotacje z budżetu państwa powinny wzrosnąć. Zasadne byłoby, aby Ministerstwo zamawiało w uczelniach preferowane studia trzeciego stopnia i zwiększało pomoc materialną dla studentów w różnych formach. 6

7 4. Podsumowanie Nie ulega wątpliwości, że powinniśmy rozstrzygnąć w najbliższym czasie szereg dylematów związanych z prowadzeniem studiów doktoranckich trzeciego stopnia w naszym kraju. Dotychczasowe rozwiązania nie sprzyjają ich rozwojowi, powodują, że ich poziom jest stosunkowo niski. Potrzebna jest ogólnokrajowa dyskusja prowadzona w szkołach wyższych, w ramach organizowanych konferencji naukowych. Chodzi o wypracowanie modelu studiów w zakresie nauk ekonomicznych, który uwzględniałby polską specyfikę i jednocześnie był zgodny z najnowszymi kierunkami rozwiązań funkcjonujących w rozwiniętych krajach Unii Europejskiej i USA. 7

8 Abstrakt Problemy kształcenia na studiach trzeciego stopnia (doktoranckich) z zakresu nauk ekonomicznych Rozważania prowadzone w referacie dotyczyć będą wybranych problemów związanych z prowadzeniem studiów trzeciego stopnia, w ramach których przygotowywana jest młoda kadra naukowa. Na początku zostanie przedstawiony obecny stan funkcjonowania studiów trzeciego stopnia w Polsce wraz z jego oceną. Następnie zaproponowane zostaną zmiany i modyfikacje w ich funkcjonowaniu, które powinny pomóc w dopracowaniu się modelu tych studiów odpowiadającego polskim uwarunkowaniom i uwzględniającego tendencje kształtujące się obecnie w rozwiniętych krajach Unii Europejskiej i USA. 8