MODERNIZACJA GOSPODARSTW ROLNYCH W PROCESIE ENDOGENIZACJI ROZWOJU NA PRZYKŁADZIE BADAŃ W REGIONIE OPOLSKIM

Transkrypt

1 Stanisława Sokołowska Anna Bisaga Uniwersytet Opolski MODERNIZACJA GOSPODARSTW ROLNYCH W PROCESIE ENDOGENIZACJI ROZWOJU NA PRZYKŁADZIE BADAŃ W REGIONIE OPOLSKIM Streszczenie. Badania nad wdrażaniem modelu rolnictwa wielofunkcyjnego w Polsce ujawniły specyfikę procesów modernizacyjnych i rozwojowych w regionach. Badania te stanowią źródło i potwierdzają potrzebę takiej dyscypliny badawczej jak regionalna ekonomia rolnictwa i obszarów wiejskich. Jako kierunek badawczy powinna być ona ściśle zintegrowana z powstającym paradygmatem ekonomii agrarnej oraz z ekspertyzami przygotowywanymi na potrzeby regionalnego planowania strategicznego. Celem opracowania jest identyfikacja czynników wpływających na specjalizację gospodarstw rolnych w regionie opolskim. W opracowaniu przestawiono również różne przekroje procesów modernizacyjnych dokonujących się w tych gospodarstwach. Uzyskane wyniki pozwalają także ocenić zachodzące procesy modernizacyjne pod kątem nowych wyzwań związanych z dalszą transformacją modelu rolnictwa europejskiego wynikającą ze strategii Europa 2020 i reform przeprowadzonych w europejskich funduszach rolnych. Słowa kluczowe: modernizacja gospodarstw rolnych, endogenizacja rozwoju, gospodarka oparta na wiedzy, zrównoważony rozwój, wielofunkcyjne rolnictwo Summary. The research concerning the implementation of a multifunctional household model in Poland has shown the specifics of the modernisation and developmental processes in the regions. The research is a source and a proof for the need of such a scientific discipline as the regional economics of the agricultural households and the countryside. As a scientific direction it should be closely integrated with the arising paradigm of the agricultural economics. And with the expertise prepared for the needs of the regional planning strategies. The aim of this work is the identification of the factors which influence the specialization of the agricultural households in Opole region. This case study also shows different sections of the modernization processes in the households. The results make it possible to evaluate the current modernization processes as far as the new challenges connected with the further transformation of the European agriculture model consequential to the Europe 2020 strategy and the reforms carried out in the European agricultural funds are concerned. Key words: modernization of agricultural households, developmental endogenisation, economy based on knowledge, balanced development, multifunctional agriculture, 1. Wprowadzenie Obecny stan nauk ekonomicznych najlepiej określa pojęcie stosowane w socjologii wiedzy autorefleksja paradygmatu. Wyraża się ona nie tylko w dynamicznym rozwoju kierunków heterodoksyjnych (ekonomia instytucjonalna, ekonomia ewolucyjna, ekonomia złożoności), ale przede wszystkim w próbach budowania nowych teorii rozwoju oraz ogólnej teorii wzrostu gospodarczego. Udane próby ich zastosowania w naukach ekonomicznorolniczych prowadzą do nowej systematyzacji dyscyplin w ramach tego obszaru badawczego i wyłaniania się nowego paradygmatu ekonomii agrarnej (agroekonomii). Jego istotą jest ocena procesów transformacyjnych w rolnictwie związanych z adaptacją gospodarstw rolnych do europejskiego modelu rolnictwa w powiązaniu z dokonującymi się zmianami społecznymi wywołanymi kształtowaniem się społeczeństwa informacyjnego. Tematyzacja wyzwań stojących przed rolnictwem z perspektywy ponowoczesnej pomija mechanizmy gospodarcze i sprzężenia zwrotne właściwe dla gospodarki sieciowej i społeczeństwa informacyjnego. Właśnie te mechanizmy uznano w strategii Europa 2020 za podstawowe w transformacji rolnictwa i włączeniu go do biogospodarki, efektywnego wykorzystywania zasobów oraz wpisania rolnictwa i obszarów wiejskich do gospodarki opartej na wiedzy. W polskich naukach ekonomiczno-rolniczych regionalne (przestrzenne) zróżnicowanie obszarów wiejskich zawsze było ważnym obszarem problemowym i zachęcało do tworzenia projektów badawczych, w których mapowanie przestrzeni rolniczej i wiejskiej stanowiło centralny problem badawczy. Po akcesji Polski do UE ta tematyka dotyczyła głównie oceny wykorzystania instrumentów funduszy europejskich w tworzeniu potencjałów rozwojowych wsi i rolnictwa i ich wykorzystania w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Badania te wskazują na potrzebę regionalnego zróżnicowania zbioru instrumentów przyjętych w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), jak to jest zapowiadane w PROW na lata Mając na uwadze materiał empiryczny zgromadzony w obszarze badawczym dotyczącym regionalnych zróżnicowań wsi i rolnictwa oraz wyzwania stojące przed instytucjami uczestniczącymi w współzarządzaniu rozwojem regionalnym można postawić pytanie o potrzebę regionalnej ekonomii rozwoju wsi i rolnictwa, której powstanie postulował R. Domański proponując systematyzację nauk badających gospodarkę regionalną. Wydaje się, że na to pytanie należy odpowiedzieć twierdząco. Obecne stadium wyodrębniania się regionalnej ekonomii rozwoju rolnictwa i 1

2 obszarów wiejskich można określić jako stadium paradygmatyczne - to jest taki etap, na którym w społeczności uczonych uzgadniane są problemy badawcze i główne założenia metodologiczne. Wkrótce można oczekiwać propozycji koncepcji i teorii regionalnego rozwoju wsi i rolnictwa. Jednak już obecnie decydenci regionalni powinni w szerszym zakresie wykorzystywać prowadzone badania, aby ocena strategii rozwoju regionalnego w tym obszarze nie prowadziła do wniosków, że zaproponowane cele rozwojowe są tak sformułowane, że mogą być realizowane w każdym innym z polskich regionów. W artykule, na podstawie badań własnych w regionie opolskim 1 oraz badań innych autorów uzasadniana jest hipoteza, że specjalizacja rolnictwa w Polsce ma coraz bardziej lokalny charakter i zależy nie tylko od warunków siedliskowych i struktur regulacyjnych rynku, ale także sieci społecznych rolników. W uzasadnieniu tej tezy uwzględniono modernizacyjną funkcję zarządzania środowiskowego w gospodarstwach rolnych, wpływ kapitału instytucjonalnego na dyfuzję wiedzy i innowacji oraz specjalizację aktywów w gospodarstwach rolnych, procesy integracji poziomej rolników oraz nowe funkcje doradztwa rolnego. Uzyskane wyniki pozwalają także ocenić zachodzące procesy modernizacyjne pod kątem nowych wyzwań związanych z dalszą transformacją modelu rolnictwa europejskiego wynikającą ze strategii Europa 2020 i reform przeprowadzonych w europejskich funduszach rolnych. 2. Kapitał instytucjonalny WPR i jego wpływ na endogenizację rolnictwa Kształtowanie się nowego modelu rolnictwa europejskiego, realizującego zasady zrównoważonego rozwoju z perspektywy wzrostu gospodarczego, można a nawet należy rozpatrywać jako endogeniczną zmianę technologiczną 2 chociaż w momencie reformy WPR taki jej kierunek zakładali konsekwentnie jedynie jej twórcy. Wdrażanie modelu rolnictwa wielofunkcyjnego jako metafory takiej zmiany miały zapewnić nowe zasady WPR, których realizacja wymagała innowacji instytucjonalnych i tworzonych na ich podstawie nowych struktur współrządzenia. Od siły tych instytucji i dobrego współrządzenia zależeć miał zakres i charakter takiej specjalizacji aktywów w rolnictwie, która sprzyjać będzie trwałości jego rozwoju zgodnie z zasadą sprawiedliwości wewnątrz i międzypokoleniowej. Niepodzielność technologii rolniczej stanowiąca główną przesłankę instytucjonalnego i organizacyjnego wyodrębnienia gospodarstw rolnych sprawia, że inne korzyści, takie jak korzyści skali i wielostronności, ale także koszty transakcyjne i korzyści sieci są z nią silnie powiązane. Ocena korpuskularności technologii rolniczych prowadzi do wniosku o specyficzności zasobów i kompetencji, jakie są niezbędne w prowadzeniu gospodarstwa rolnego. Według J. Wiklina Gospodarowanie w rolnictwie dokonuje się przy użyciu wielu specyficznych zasobów. Dotyczy to przede wszystkim ziemi, ale w znacznym zakresie także kapitału ludzkiego i wielu narzędzi 3. W tym ujęciu gospodarstwo rolne to połączenie specyficznych zasobów i specyficznych kompetencji w celu zawierania transakcji rynkowych. W rozwijającym się paradygmacie ekonomii kosztów transakcyjnych kolejno opracowywano ich rodzaje 4 : koszty wymiany, koszty zarządzania, koszty mierzenia. Przełomowe znaczenie w rozwoju tego paradygmatu miały prace O. E. Williamsona 5. Analiza sposobu organizacji transakcji doprowadziła tego autora do zainteresowania się teorią kontraktów, bez których jakiekolwiek transakcje nie byłyby możliwe i sformułowania tezy, że wybór systemu zarządzania relacją kontraktową zależy od stopnia specyficzności transakcji oraz ich częstotliwości 6. Transakcje związane z niskim poziomem inwestycji w aktywa specyficzne są koordynowane przez rynek, charakteryzujące się większym poziomem specyficzności przez struktury hybrydowe, natomiast kontrakty implikujące konieczność znaczących inwestycji w aktywa specyficzne będą realizowane przez przedsiębiorstwa. Transakcje z udziałem specyficznych aktywów doskonalą zarządzanie i podnoszą efektywność alokacyjną przez dopasowanie instytucjonalnych struktur regulacji (struktur rządzenia), do stopnia wyspecjalizowania aktywów zaangażowanych w procesie produkcji. Największą korzyścią wyspecjalizowania aktywów w rolnictwie jest brak rynków na wiele różnych ich części. Nie jest bowiem możliwe przenoszenie z jednego gospodarstwa rolnego do innego warunków glebowych, klimatycznych, niejawnych rutyn, w szczególności związanych z uprawą tradycyjnych gatunków roślin i chowem ras zwierząt. W tej sytuacji oczywisty wydaje się być wniosek, że rozwój rolnictwa powinien głównie opierać się na endogenicznych dla danych warunków lokalnych czynnikach rozwojowych. Idea ta obecna jeszcze w ekonomii klasycznej 7, pominięta została w ekonomii neoklasycznej w związku z procesem industrializacji rolnictwa i 1 W opracowaniu wykorzystano wyniki badań prowadzonych metodą wywiadu kwestionariuszowego w 150 towarowych gospodarstwach rolnych regionu opolskiego dobranych w sposób celowy. Do uzasadnienia przedstawionej w pracy tezy wykorzystano materiał empiryczny zgromadzony w ramach realizacji w latach grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr NN Pełny zakres badań i analiz zawiera monografia: A. Bisaga, S. Sokołowska, P. Szwiec, Endogenne i egzogenne warunki trwałego rozwoju towarowych gospodarstw rolnych regionu opolskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole P.Romer, Endogenous Technical Change, Journal of Political Economy 1990 No J. Wilkin, Wielofunkcyjność rolnictwa konceptualizacja i operacjonalizacja zjawiska, Wieś i Rolnictwo, 2009 nr 4, s Szerzej na ten temat zob. Ł. Hardt, Rozwój ekonomii kosztów transakcyjnych. Od koncepcji do operacjonalizacji, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa O.E.Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Williamson O.E., Transaction Cost Economics: The Governance of Contractual Relations, Journal of Law and Economics, 1979 No H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2010, s

3 kształtowaniem się jego modelu produktywistycznego. W modelu tym: Substytucja tradycyjnych czynników produkcji, zwłaszcza ziemi i siły roboczej, przez nakłady przemysłowe okazała się wysoce produktywna i efektywna ekonomicznie 8. Rozwój rolnictwa związany jest więc z czynnikami egzogenicznymi, a za specjalizację aktywów w gospodarstwach rolnych w coraz większym stopniu odpowiadają inne ogniwa agrobiznesu. Jednocześnie struktury regulacyjne, opierające się na integracji pionowej odpowiedzialne są za transfery wartości, a zatem i dochodów, do tych ogniw agrobiznesu, które ponoszą główne koszty specjalizacji aktywów. Ponadto jak zauważa J. S. Zegar Rynek kieruje się bieżącą rzadkością dóbr nie bierze pod uwagę czynnika czasu i odnawialności zasobów- a zatem wysyła fałszywe sygnały co do społecznej rzadkości dóbr i efektywności procesów produkcyjnych 9. Zmiana kierunku specjalizacji wymaga uznania zmiany instytucjonalnej jako czynnika rozwoju i jego endogenizacji. Nowe instytucje powinny generować jak najniższe koszty transakcyjne, a jednocześnie stanowić silny bodziec do zmiany sposobu gospodarowania. Industrialny model rolnictwa zaczął tracić atrakcyjność oraz siłę ekonomiczną pod koniec lat 80. XX w. Model ten zaczął być nieefektywny ponieważ z jednej strony taki sposób rozwoju rolnictwa wymagał wielu nakładów pochodzenia przemysłowego, z drugiej strony powodował wiele niepożądanych efektów zewnętrznych. Odchodzenie od modelu rolnictwa industrialnego wiąże się w Unii Europejskiej z reformami WPR zapoczątkowanymi w 2003 i 2004 r. i budowaniem w jego miejsce modelem rolnictwa wielofunkcyjnego, realizującego zasady zrównoważonego rozwoju. Wdrażanie tego modelu rolnictwa organizowane jest przez zasady zreformowanej WPR. Są to: oddzielenie płatności bezpośrednich od struktury i wielkości produkcji (decoupling), uzależnienie otrzymania płatności bezpośrednich od obowiązku spełnienia określonych standardów i wymogów przez gospodarstwo (cross compliance) oraz ograniczenie sumy płatności bezpośrednich wypłacanych gospodarstwom w zależności od ich wielkości ekonomicznej. Każda z tych zasad została wyposażona w odpowiednie regulacje prawne (instytucje formalne), struktury organizacyjne oraz infrastrukturę głównie informatyczną. Dodatkowo w zreformowanej polityce rozwoju obszarów wiejskich, dzięki nowemu funduszowi Europejskiemu Funduszowi Rolnemu na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) stworzono szereg instrumentów ułatwiających realizację głównych zasad WPR i kompleksowe wdrażanie całego modelu. Wdrażając nowy model rolnictwa Komisja Europejska (KE) podjęła wysiłek, aby zachodząca zmiana nie posiadała jedynie proceduralnego charakteru. Przypuszczano, że jej pozytywne skutki społeczne będą odroczone w czasie, dlatego zadbano o to, aby powstające instytucje były źródłem silnych bodźców do określonych działań i zachęcały do innowacji technologicznych, organizacyjnych, marketingowych i innych. W tym celu miały być uruchomione procesy uczenia się, zwiększające zdolności adaptacyjne rolnictwa europejskiego do zrównoważonego rozwoju w warunkach globalnej modernizacji. Na tym etapie uznano za najważniejsze włączenie rolnictwa do gospodarki opartej na wiedzy. Początkowo postanowiono zreformować tradycyjne instytucje dyfuzji wiedzy (doradztwo rolnicze), instytucje zastępstwa zarządczego (banki, agencje płatnicze, jednostki samorządu terytorialnego) oraz instytucje powstałe w ramach łańcuchów marketingowych (systemy zarządzania bezpieczeństwem i jakością żywności).wdrażanie nowych instytucji pozwalających na komercjalizację lokalnych wartości kapitału naturalnego oraz dopasowanych do nich systemów produkcji przesunięto na następną perspektywę średniookresową Procesy uczenia się zogniskowano wokół zasady współzależności 10, na którą składają się regulacje prawne dotyczących SMR oraz zasady dobrej kultury rolnej. 3. Transformacja europejskiego modelu rolnictwa w świetle strategii Europa 2020 Coraz częściej w literaturze globalizacja traktowana jest jako drugi etap tworzenia się gospodarki światowej 11. Jeżeli początkowo proces ten postrzegany był w kategoriach uprzemysłowienia oraz upowszechniania się instytucji i wzorców rozwoju właściwych dla społeczeństw zachodnich, to obecny etap tego procesu określany np. terminem świadomej globalizacji 12 skupia się na różnorodności i jej wielokierunkowej dyfuzji w międzynarodowych sieciach gospodarczych. Gospodarka światowa rozumiana jako taki rodzaj globalizacji uwalnia przestrzeń dla gospodarek regionalnych i lokalnych, ponieważ potrzebuje ich inteligencji dla swojego dalszego rozwoju. Dzięki temu możliwa jest refleksyjna akumulacja wzrostu gospodarczego 13. Analizowane typy globalizacji odpowiadają różnym etapom modernizacji rozumianej jako zmiana społeczna. To co stanowiło istotę pojęcia modernizacji: uprzemysłowienie i odpowiadające temu procesowi struktury społeczne jest podkopywane przez nowe formy przemysłowe i rosnący indywidualizm. Mechanizmem tego procesu jest refleksyjność instytucjonalna 14. Oznacza ona transformację systemów eksperckich w demokratyczne i dialogiczne formy racjonalności komunikacyjnej. Refleksyjność instytucjonalna zapośrednicza technologie informacyjno-komunikacyjne i 8 J.S. Zegar, Współczesne wyzwania rolnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s Tamże, s Było to podstawowe zadanie zreformowanego systemu doradztwa rolniczego zob. zał. III Rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dn. 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). 11 A. Giddens, Życie w społeczeństwie posttradycyjnym, [w:] U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja refleksyjna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla następnego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s S. Lash, Refleksyjność i jej sobowtóry: struktura, estetyka, wspólnota, [w:] U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja, dz. cyt., s U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja, dz. cyt., s

4 dzięki temu funkcjonuje przez oddalenie czasoprzestrzenne. Jest to narzędzie współczesnej restrukturyzacji kapitalizmu i podstawa wyodrębniania się gospodarki sieciowej 15. Efekty sieciowe stanowiły czynnik przyspieszający procesy uprzemysłowienia i powstawania podażowych efektów skali już na etapie prostej modernizacji. Wówczas ich znaczenie redukowano do efektów zewnętrznych, efektów sąsiedztwa, terminów, które pojawiają się w pracach A. Marshalla i rozwijanych przez A. C. Pigou. Dzięki technologiom ICT efekty te mogą występować bez zapośredniczenia bliskości czasoprzestrzennej, która jest podstawą analizy okręgów przemysłowych i klastrów. Pomimo globalnego charakteru technologie informacyjno-komunikacyjne swoje centra rozwoju zakotwiczają w określonej przestrzeni, tworząc nowe centra rozwoju. Gospodarka sieciowa pozwala na realizację przymusu wzrostu jako naczelnego imperatywu globalizacji. Ujawnia bowiem nowe mechanizmy wzrostu gospodarczego, do których w głównej mierze należą: akumulacja wiedzy i informacji - dzięki efektom zewnętrznym sieci wiedza ekspercka przekształca się w demokratyczną, dialogiczną wiedzę wymagającą różnych form legitymizacji i budowania aktywnego zaufania; popytowe korzyści skali - w odróżnieniu od podażowych efektów skali prostego uprzemysłowienia, które miały swoje granice, popytowe efekty skali wywołują głównie pozytywne sprzężenia zwrotne, ponieważ nie zanikają kiedy rynek osiąga pewną wielkość; nasilająca się globalizacja - obecna faza globalizacji odkrywa inteligencję innych kultur, ponadto wytwarza wolną przestrzeń w lokalnych kontekstach działania i pozwala na lokalne formy samoorganizacji; indywidualizacja - jako forma społeczna wiąże się z postrzeganiem jednostki jako aktywnego podmiotu, projektanta i reżysera swojej biografii, tożsamości, sieci społecznych, obiektów zaangażowania i przekonań; przekształcanie natury w wewnętrzną naturę społeczeństwa wyabstrahowanie natury prowadziło do powstania społeczeństwa przemysłowego; integracja natury ze społeczeństwem prowadzi poza społeczeństwo przemysłowe. Początkowo nowe mechanizmy wzrostu gospodarczego ujawniały swoją siłę w branżach wysokich technologii. Jednak przymus wzrostu, dzięki rozwojowi systemów informacyjnych, włącza do gospodarki sieciowej także te branże, w których produktywność krańcowa ma niejako swoje naturalne uzasadnienie (rolnictwo, sektory surowcowe). Kształtowanie się agrobiznesu sieciowego uwalnia potencjały rozwojowe rolnictwa i kreatywność ludzi związanych z tym subsystemem gospodarczym, rodzi jednak nowe ryzyka i jest źródłem niepewności związanych z konsumpcją żywności. Strategia Europa 2020, jak żaden z wcześniejszych planów strategicznych, jest głęboko zakorzeniona w teoretycznym i metodologicznym dyskursie dotyczącym wzrostu gospodarczego. Można nawet postawić tezę, że metaidee organizujące ten dyskurs niewidzialna ręka rynku i fabryka szpilek zostały wpisane w strukturę dokumentu. Mówi się o poprawie konkurencyjności Europy i specjalizacji jej gospodarki postrzeganej jednak przez pryzmat endogenicznej zmiany technologicznej. W strategii Europa 2020, inaczej niż w strategii lizbońskiej, rozwój zrównoważony został powiązany z akumulacją wiedzy, czego wyrazem ma być sekularny postęp technicznoorganizacyjny stanowiący oś zainteresowania teorii wzrostu endogenicznego 16. Nowe technologie mają przyczynić się także do akumulacji kapitału naturalnego, co jeszcze bardziej endogenizuje czynniki wzrostu 17. Również rozwój zrównoważony definiowany jest z uwzględnieniem tych dwóch źródeł wzrostu. W scenariuszu trwałej odbudowy strategii Europa 2020 zakłada się, że industrialne formy przemysłowe zostaną ograniczone i zastąpione nowymi technologiami, co zapewni bardziej efektywne wykorzystanie zasobów. Źródłem tej zmiany, oprócz polityki finansowej, mają być: nowa polityka przemysłowa, edukacyjna i polityka zatrudnienia. Zmiana ta definiowana jest w strategii jako inteligentny i zrównoważony rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu. W realizacji trwałej odbudowy mają uczestniczyć wszystkie sektory gospodarcze, także sektory surowcowe i rolnictwo. Uznanie rolnictwa jako sektora gospodarki istotnego dla jej wzrostu prowadzi do dalszej transformacji europejskiego modelu rolnictwa i przekłada się na zmiany we Wspólnej Polityce Rolnej. Na rys. 1 przedstawiono główne siły i mechanizmy transformacji europejskiego modelu rolnictwa na obecnym etapie 15 M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s W. Florczak, Rozwój zrównoważony a długookresowy wzrost gospodarczy. Alternatywa czy koniunkcja, [w:] Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2011, s Z. Dokurno, Procykliczne i antycykliczne oddziaływania kapitału naturalnego na wzrost gospodarczy, [w:] Kształtowanie zrównoważonego rozwoju w reakcji na kryzys globalny, red. A. Graczyk, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2011, nr

5 Sprzężenie zwrotne Sprzężenie zwrotne modernizacji. globalny/lokalny agrobiznes sieciowy Kapitał naturalny Wiedza Innowacje Sieci Selektywny postęp naukowo-techniczny zorientowany na zrównoważony rozwój Rysunek 1. Siły i mechanizmy transformacji europejskiego modelu rolnictwa w gospodarce sieciowej Źródło: opracowanie własne 4. Procesy modernizacyjne w rolnictwie regionu opolskiego w ujęciu środowiskowym, ekonomicznym i społecznym Rolnictwo w regionie opolskim było poddawane różnym ścieżkom modernizacyjnym: w XIX i na początku XX w. wykorzystywało organiczne/ biodynamiczne metody produkcji rolnej, co było związane z działalnością Królewskiego Instytutu Pomologicznego w Prószkowie, następnie intensywnej chemizacji w okresie III Rzeszy, budowania spółdzielczości, szczególnie w obszarze zaopatrzenia i zbytu po II wojnie światowej, tworzenia wyspecjalizowanych gospodarstw rolnych zarówno państwowych, jak i indywidualnych w latach 70-tych XX w., restrukturyzacji obszarowej w wyniku prywatyzacji ziemi z zasobu Skarbu Państwa po 1989 r. Każda z tych ścieżek modernizacyjnych rodziła zarówno pozytywne jak i negatywne efekty zewnętrzne i przyczyniała się do powstawania niejawnych rutyn ułatwiających adaptację gospodarstw do zmieniających się warunków gospodarowania. Wymuszała też aktywność ekonomiczną i uczyła zarządzania gospodarstwem rolnym, tworząc lokalne kultury wiejskie związane z etosem pracy połączonym z przedsiębiorczością. Badania prowadzone na Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu Opolskiego w latach 90. XX w. pokazywały, że gospodarka rynkowa stanowiła silny bodziec do zmian w organizacji i produktywności gospodarstw rolnych, ujawniały jednak deficyt kapitału instytucjonalnego, słabość krajowej polityki rolnej oraz niewydolność struktur współzarządzania w rolnictwie 18. Adaptacja do gospodarki rynkowej polegała głównie na zmianach w organizacji produkcji oraz ciągłym dążeniu do powiększania areału posiadanej ziemi, zarówno w drodze zakupu, jak też dzierżawy, w tym nieformalnej dzierżawy sąsiedzkiej. Badania potwierdzały także występowanie w rolnictwie regionu opolskiego silniejszych procesów rozwojowych, co pozytywnie weryfikowało tezę T. Hunka, że rolnictwo województw zachodnich będzie w stanie samodzielnie dostosować się do wymogów gospodarki rynkowej. W tej sytuacji podstawowym problemem stojącym przed projektami badawczymi realizowanymi po 2004 r. była ocena wpływu zmian związanych z wdrażaniem europejskiego modelu rolnictwa, jako rolnictwa wielofunkcyjnego, na procesy rozwojowe zachodzące w towarowych gospodarstwach rolnych. W polskiej literaturze ekonomicznej wyraźnie odróżnia się wielofunkcyjne rolnictwo od wielofunkcyjnego gospodarstwa rolnego 19. Przedstawiono też wiele opracowań zawierających bardzo wnikliwą typologię funkcji gospodarstw rolnych 20. Najważniejsze dla badań jest jednak podkreślanie faktu, że wielofunkcyjność gospodarstwa rolnego, zgodna z europejskim modelem rolnictwa, nie jest tożsama z wielofunkcyjnością tradycyjnego gospodarstwa rolnego. Najkrócej mówiąc funkcje gospodarstwa rolnego w europejskim modelu rolnictwa stanowią taki rodzaj jego celów autonomicznych, które są jednocześnie zobowiązaniami wobec przyszłych pokoleń i które, pokolenia te w sposób udoskonalony będą kontynuować. Konstrukt celów autonomicznych jest dlatego istotny, ponieważ wiązka takich celów mówi o jakości zarządzania rolniczym warsztatem produkcyjnym i decyduje o rzeczywistym kształcie wielofunkcyjności gospodarstwa rolnego, jego endogenicznej/własnej ścieżce rozwojowej i określa kształt strategii mobilizacji, restrukturyzacji i dywersyfikacji zasobów oraz ich specjalizacji. Cechy obecnego etapu modernizacji sprawiają, że we wszystkich kontekstach, w których funkcjonuje gospodarstwo rolne (środowisko, ekonomia, społeczeństwo) na wybór celów autonomicznych istotny wpływ mają procesy dyfuzji 18 Zob. S. Sokołowska i Zespół, Przeobrażenia w rolnictwie indywidualnym w okresie zmian systemu gospodarczego, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole Zob. Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne, red. J. Wilkin, IRWiR PAN Warszawa Zob. np. F. Kapusta, Teoria agrobiznesu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław

6 wiedzy i informacji w sieciach społecznych rolników oraz struktury współzarządzania powstające na obszarach wiejskich, które głównie za sprawą nowej Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego również ulegają usieciowieniu. W tej części opracowania skupiono się na znaczeniu struktur współzarządzania, a rolę sieci społecznych rolników w inteligentnej specjalizacji posiadanych przez nich zasobów omówiono w kontekście dyskusji dotyczącej nowelizacji ustawy o systemie doradztwa rolniczego w Polsce i innych krajach europejskich. 4.1 Zarządzanie funkcją środowiskową w rolnictwie regionu opolskiego Identyfikowanie specyficznych cech jakościowych rolnictwa europejskiego opiera się na formie gospodarki reagującej na szczupłość zasobów. Taka forma zarządzania w rolnictwie musi zakładać proces koewolucji ekonomiczno-ekologicznej, w której rozwój gospodarczy i zmiany środowiskowe powinny być ujmowane jako współzależne procesy ewolucyjne. Idea koewolucji jest europejskim wkładem w koncepcję zrównoważonego rozwoju. W świetle takiego założenia istotna wydaje się być odpowiedź na pytanie: jak elementy zarządzania w rolnictwie utrwalane przez struktury współzarządzania, tworzone w ramach zreformowanej WPR, wpływają na definiowanie celów autonomicznych gospodarstw rolnych związanych z korzyściami, jakie te gospodarstwa mogą uzyskać podtrzymując i rewitalizując funkcje ekosystemów i zachowując ich wartości dla innych interesariuszy. Ramy organizacyjne i instytucjonalne dla tych zachowań tworzy zespół instrumentów WPR, z których każdy kraj członkowski może stworzyć własny koszyk do koewolucyjnego zarządzania rolnictwem. Po 2013 r. uprawnienia do budowania takich koszyków w znacznym zakresie będą delegowane na poziom regionalny. Taka zmiana w założeniach systemu sterowania WPR związana jest z koniecznością konwersji specyficznych regionalnych zasobów rolnictwa w jego specyficzne aktywa przesądzające o pozycji konkurencyjnej gospodarki obszarów wiejskich w przestrzeni europejskiej i globalnej. Zasada współzależności została wprowadzona w 2005 r. a z obligatoryjnymi wymogami SMR działa od 2007 r. W Polsce jej standardy zostały ograniczone do wymagań zwykłej kultury rolnej. W dokumentach krajowych i UE już realizowane aspekty zarządzania funkcją środowiskową wzbudziły wiele kontrowersji, a nawet propozycje daleko posuniętych zmian. Dokumenty Komisji Europejskiej (KE) oraz dokumenty i ekspertyzy przygotowane przez kraje członkowskie ujawniają główną płaszczyznę tego sporu. Najkrócej można ją przedstawić w formie pytania: czy elementy zasady współzależności traktować jako rodzaj zewnętrznych regulacji prawnych, czy też należy je endogenizować w zarządzaniu rolniczym warsztatem produkcyjnym. W przypadku obydwu opcji dyskusja dotyczy również struktur współzarządzania Wspólnej Polityki Rolnej, w szczególności jest oceną możliwości i kosztów organizacji rolnictwa dla zarządzania jego funkcją środowiskową 21. Przedstawiciele opcji prawnej w zarządzaniu funkcją środowiskową postulują uproszczenie elementów zasady współzależności, zmniejszenie biurokratyzmu i polepszenie relacji kontroler rolnik. Wymaga to precyzyjnego i jasnego określenia wskaźników odzwierciedlających poszczególne normy, tak, aby nie było pola do subiektywnych interpretacji ze strony rolników i ze strony urzędników. Należy także usprawnić system sankcji za nieprzestrzeganie zasady cross compliance, tak aby jednoznacznie można było rozróżnić, kiedy szkoda na środowisku powstała na skutek celowego i umyślnego złamania przepisów, a kiedy była wynikiem przypadku, działania nieumyślnego. Przedstawiciele drugiej grupy, postrzegający gospodarstwo rolne jako wielofunkcyjne, podkreślają uniwersalny charakter zasady cross compliance. W ekspertyzach tych podkreśla się, że w branżach intensywnej produkcji i wielkich upraw współzależność umożliwia redukowanie negatywnych efektów zewnętrznych. W systemach produkcji ekstensywnej i mieszanych zasada ta powinna odgrywać rolę podtrzymywania ich pozytywnej funkcji w zakresie ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt. Ta ostatnia kwestia jest również mocno akcentowana w dokumentach polskich. Powszechnie w środowiskach naukowych podkreśla się potrzebę zaostrzenia istniejących zasad i wprowadzania nowych wymagań cross compliance, co w dłuższej perspektywie stanowi jedyne uzasadnienie dla płatności bezpośrednich. W świetle tych opinii interesujący wydaje się być stosunek rolników do zasady współzależności. W oparciu o badania przeprowadzone w województwie opolskim 22 można stwierdzić, że stopień poinformowania użytkowników towarowych gospodarstw rolnych w regionie o wymaganiach zasady współzależności jest wysoki 63% badanych potwierdziło ich znajomość, 33% zaprzeczyło, a 4% respondentów miało trudności z oceną swojej wiedzy w tym zakresie. Spośród osób dobrze poinformowanych o zasadzie współzależności 82% respondentów opowiada się za koniecznością pełnego jej wdrożenia, jak w starych krajach UE. Zasada współzależności postrzegana jest także jako mechanizm wdrażania i dyfuzji innowacji i ekoinnowacji w rolnictwie europejskim. Dobra praktyka rolnicza polega na dopasowaniu odmian uprawianych roślin do warunków siedliskowych. Uszczegółowieniem tej kwestii są decyzje użytkowników gospodarstw rolnych dotyczące kryteriów doboru roślin do zasiewów (zob. tab. 1). Tabela 1. Kryteria doboru roślin do zasiewu 21 Modelowy kształt tej struktury przedstawiono w: A. Bisaga, Implementacja europejskiego modelu rolnictwa w regionie opolskim, [w:] Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb (raport końcowy), red. M. Duczmal, D. Potwora, W. Potwora, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2008, s A. Bisaga, Wpływ zasady cross compliance na kształtowanie nowej ekonomiki rolnictwa na przykładzie badań w regionie opolskim, Journal of Arribusiness and Rural Development 2009 nr 2, s

7 Kryteria doboru roślin % wskazań Warunki siedliskowe (jakość ziemi) 27 Zainteresowanie nową odmianą wśród odbiorców 8 Popularność odmiany wśród innych rolników 4 Odporność odmiany na choroby i szkodniki 32 Sugestie doradców rolnych 11 Cena 16 Inne 2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych - zob. A. Bisaga, S. Sokołowska, P. Szwiec, Endogenne i egzogenne warunki trwałego rozwoju towarowych gospodarstw rolnych regionu opolskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole W tym przypadku istotną cechą jest odporność odmiany na choroby i szkodniki (32% wskazań). Równie istotna jest jakość ziemi (27%). Możliwość uzyskania dopłat do zakupu kwalifikowanego materiału siewnego ogranicza presję ceny jako ważnej składowej decyzji (16% wskazań). Widoczna pozycja sugestii doradców rolnych wśród czynników warunkujących decyzje o wyborze odmiany do zasiewu (11% wskazań) jest skutkiem uproszczenia produkcji. Dla rolników istotna jest odpowiedź na pytanie: jaki poziom plonowania gwarantuje określona odmiana przy jakim poziomie agrotechnicznym, terminie wysiewu, ale nade wszystko przedplonie - w przypadku województwa opolskiego płodozmian dotyczy głównie: pszenicy, kukurydzy, rzepaku i w mniejszym zakresie buraka cukrowego. Z tego względu dużego znaczenia nabierają wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych i upowszechnianie ich wśród użytkowników gospodarstw rolnych. W ramach dobrej praktyki rolniczej zalecana jest integrowana ochrona roślin, co wiąże się z wykorzystaniem w zwalczaniu chorób, szkodników i chwastów wszystkich dostępnych metod, a więc agrotechnicznych (odpowiedni płodozmian, zasiewy mieszane, poprawna uprawa roli, mechaniczna pielęgnacja), hodowlanych (odmiany odporne lub tolerancyjne) oraz biologicznych (wykorzystanie naturalnych wrogów patogenów) w celu bezpiecznego, skutecznego i opłacalnego ograniczenia liczebności organizmów szkodliwych do poziomu, poniżej którego nie wyrządzają one szkód gospodarczych. Stosowane przez rolników sposoby ochrony roślin przed szkodnikami przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Sposoby ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami stosowane przez rolników Sposoby ochrony roślin % wskazań Mechaniczne niszczenie 9 Ochrona chemiczna 48 Właściwe następstwo roślin 26 Dobór roślin odpornych 17 Źródło: Jak pod tab. 1. W towarowych gospodarstwach rolnych regionu opolskiego, mimo doboru roślin odpornych na choroby i szkodniki, dominuje ochrona chemiczna (48% wskazań), następnie właściwe następstwo roślin (26% wskazań) i mechaniczne niszczenie (9% wskazań). Niestety uproszczenie płodozmianu musi być okupione większym zużyciem nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin. Zasada współzależności, która jest instrumentem wdrażania kontraktu środowiskowego dotyczy również dobrostanu zwierząt. W regionie opolskim użytkownicy gospodarstw rolnych ze zwierzętami podejmują takie działania, które prowadzą do zrównoważonego ich chowu (zob. tab. 3). Tabela 3. Działania podejmowane w gospodarstwie w celu poprawy dobrostanu zwierząt Działanie % wskazań Zwiększenie powierzchni obiektów inwentarskich 32 Zmniejszenie obsady stada przypadającej na jednostkę 33 powierzchni Wprowadzenie stref ochronnych 5 Używanie ubrań ochronnych 11 Inne 19 Źródło: Jak pod tab. 1 Decyzje produkcyjne dotyczące zwiększenia powierzchni obiektów inwentarskich (32% wskazań) oraz zmniejszenia obsady stada przypadającej na jednostkę powierzchni (33% wskazań) świadczą, że nie tyle następuje ekstensyfikacja produkcji, ile tworzone są bardziej przyjazne warunki chowu zwierząt. Rolnictwo w województwie opolskim ewoluuje w kierunku rolnictwa intensywnego o uproszczonych strukturach produkcji i zmianowania. Głównymi przyczynami tych zmian są: najlepsze w Polsce warunki do upraw polowych, niedopasowany do charakteru rolnictwa przemysł przetwórczy, dobra infrastruktura drogowa oraz słaba organizacja procesu transakcyjnego. Jednocześnie zachęty finansowe płynące z programów rolnośrodowiskowych i wysoki poziom kultury rolnej sprawiają, że zainteresowanie tymi instrumentami wykazuje dużą dynamikę wzrostu (zob. tabela 4). 7

8 Tabela 4. Zakres uczestnictwa w pakietach programów rolnośrodowiskowych (odp. w %) Pakiet programu Uczestniczę Zamierzam uczestniczyć 1. Rolnictwo zrównoważone Rolnictwo ekologiczne Ekstensywne trwałe użytki zielone Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych 0 2 poza obszarem Natura Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk na obszarach 1 1 Natura Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w 1 2 rolnictwie 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w 2 3 rolnictwie 8. Ochrona gleb i wód Strefy buforowe 0 7 Źródło: Jak pod tabelą 1 Od momentu akcesji uczestnictwo w tych programach wykazuje drugą, po produkcji na cele energetyczne, dynamikę wzrostu. W pakiecie rolnictwo zrównoważone uczestniczyło 9% badanych, natomiast zamiar uczestnictwa zgłaszało 33%; w działaniach związanych z ochroną gleb i wód brało udział 15% respondentów, a zamiar ich podjęcia deklarowało 27%. Zainteresowanie innymi instrumentami programów rolnośrodowiskowych było znikome, co wynika z cech służących do wyodrębnienia próby badawczej. Prezentowane badania potwierdzają nie tylko efektywność zachęt finansowych płynących z programów rolnośrodowiskowych, potwierdzają także ich pozytywny wpływ na jakość usług środowiska. Właśnie ten aspekt powinien stać się przedmiotem szerszych działań informacyjno-szkoleniowych skierowanych do użytkowników towarowych gospodarstw rolnych. Działania te w połączeniu z systemem kontroli na polu oraz koniecznością prowadzenia wymaganej dla instrumentów rolnośrodowiskowych dokumentacji sprawią, że ekosystemy powiązane z obszarami wykorzystywanymi rolniczo zostaną zachowane dla przyszłych pokoleń i nie ulegną degradacji. W nadchodzącej perspektywie średniookresowej najważniejsze wydaje się być wdrożenie innowacji instytucjonalnych ułatwiających i zachęcający rolników do zespołowej realizacji pakietów rolno środowiskowo klimatycznych. 4.2 Struktury regulacyjne a technologie transakcyjne gospodarstw rolnych W Polsce po 1989 r. zanegowana została nie tylko państwowa własność w rolnictwie, ale również zlikwidowany został obsługujący rolnictwo sektor transakcyjny. Wysokie koszty transakcyjne funkcjonowania rynku (koszty transportu, poszukiwania odbiorcy, kontroli umowy i in.), wykluczyły z rynku wiele gospodarstw rolnych. W badaniach prowadzonych w województwie opolskim rolnicy często postulowali, jako rozwiązanie ich problemów, ceny gwarantowane bądź kontraktację. Proponowane instytucje należy jednak odczytywać jako metaforę luki instytucjonalnej związanej z sektorem transakcyjnym. W proponowanym przez rolników kształcie regulują one warunki transakcji ex ante, przez co ograniczają one koszty transakcyjne związane z wymianą i koszty transakcyjne ex post, co wpływa na poprawę efektywności specjalizacji. Towarowe gospodarstwa rolne regionu opolskiego wykorzystują w procesie transakcyjnym wszystkie trzy formy koordynacji omawiane w NEI. W tych przypadkach, kiedy sprzedaż dokonywana jest na podstawie umów formalnych, bądź dokonywana za pośrednictwem organizacji hybrydowych (spółdzielnie, grupy producentów), na dostawcę nakładane są wymagania jakościowe w postaci określonych parametrów i standardów dostarczanych produktów. Często wymagania te dotyczą nie tylko cech produktu, ale także regulują proces produkcyjny (nawożenie, opryski, sposób żywienia, odmiany roślin i rasy zwierząt). W umowach formalnych standaryzacja staje się zatem naczelnym problemem i determinuje proces alokacji zasobów. Z tego tytułu rolnicy mogą też liczyć na różnego rodzaju renty instytucjonalne. Proporcjonalnie do liczby kontraktów formalnych 29% badanych rolników przyznaje, że forma sprzedaży miała wpływ na jakość wytwarzanych produktów rolnych. Z prezentowanych danych wynika, że najgłębiej i najszerzej uregulowane są rynki mleka, buraków cukrowych i warzyw. Brak wiarygodności kontrahenta sprawia jednak, że rolnicy wybierają sprzedaż jednorazową. Rośnie znaczenie grup producenckich jako kanału marketingowego, ale także jako węzła w sieciowych łańcuchach wartości. Organizacje te niejako z definicji muszą określać standardy jakości produkowanych i sprzedawanych surowców rolnych. Była to jedna z głównych barier rozwoju tego typu organizacji działalności rolniczej. W badaniach prowadzonych w województwie opolskim stwierdzono jednak, że w miarę powiększania się gospodarstw i ich specjalizacji rośnie zainteresowanie uczestnictwem w grupach producenckich: Obecnie 15% respondentów uznaje członkostwo w grupie producenckiej za podstawowy czynnik wpływający na większe poczucie bezpieczeństwa w prowadzeniu gospodarstwa. Jednocześnie aż 48% badanych uważa za taki czynnik system kontraktacyjny, chociaż wiąże się on z koniecznością zapewnienia określonego poziomu jakości produkcji. W Opolskiem członkami grup producentów rolnych było 14% badanych. Czynniki, które zdecydowały o przystąpieniu do grupy producentów przedstawiono w tabeli 5. 8

9 Tabela 5. Motywy decydujące o przystąpieniu do grupy producentów rolnych Motyw: % wskazań Dążenie do uzyskania wyższych dochodów 67 Możliwość wyeliminowania pośredników i ułatwienia w 81 zbycie Dążenie do ułatwienia pracy 38 Możliwość wymiany informacji i doświadczeń zawodowych 52 Łatwiejszy dostęp do linii kredytowych 10 Osiągnięcie prestiżu zawodowego 10 Źródło: Jak pod tabelą 1 Dane zawarte w tabeli 5 pokazują, że innowacja instytucjonalna, jaką są grupy producentów rolnych i ich zrzeszenia została właściwie zdefiniowana i służy poprawie intensywności i efektywności powiązań gospodarstw rolnych z rynkiem. Pozwala też na skrócenie kanałów marketingowych (81% wskazań) oraz zmianom pozycji przetargowej rolników w tych kanałach, co może skutkować wyższymi dochodami (67% wskazań). Niedocenianą przez ustawodawcę, a preferowaną przez rolników ich funkcją jest zarządzanie wiedzą i informacją (52% wskazań). W Opolskiem grupy producentów rolnych są inicjatorami wielu konferencji szkoleniowych w dziedzinie agrotechniki, GMO, nowych odmian roślin i ras zwierząt, w których coraz częściej uczestniczą przedstawiciele centrów transferu technologii z całego kraju. Powołano też lokalne centrum transferu technologii do rolnictwa w Nysie. Budowanie rolnictwa sieciowo powiązanego z łańcuchami dostaw surowców żywnościowych i energetycznych, oprócz strategii mobilizacji zasobów, wymaga takiej organizacji warsztatu produkcyjnego, która umożliwia zarządzanie podażą. Cechą współczesnych łańcuchów dostaw żywności jest bowiem dążenie do eliminacji zjawiska tzw. bicza Forestera, polegającego na geometrycznej kumulacji popytu niewielki wzrost popytu w końcowym ogniwie łańcucha rodzi niewspółmierny wzrost zapotrzebowania w poprzedzających ogniwach, co w efekcie wymusza zarządzanie zapasami. Eliminacja tego zjawiska wymaga, aby gospodarstwa rolne i grupy producentów rolnych przejmowały funkcje przechowalnicze i wstępnego przygotowania surowców rolnych. Strategii mobilizacji zasobów musi zatem towarzyszyć strategia ich restrukturyzacji, ukierunkowana głównie na infrastrukturę związaną z przechowywaniem surowców rolnych w gospodarstwach (zob. tabela 6). Tabela 6. Infrastruktura służąca zarządzaniu podażą w gospodarstwach rolnych Opolszczyzny Rodzaj urządzenia Stopień wyposażenia gospodarstw (w %) Silosy na zboża 38 Schładzarki do mleka 24 Suszarnie 10 Silosy na kiszonki 36 Źródło: Jak pod tabelą 1 Jak pokazano wcześniej w powiązaniach z rynkiem, użytkownicy towarowych gospodarstw rolnych poszukują pewności zbytu w powiązaniach kontraktowych, z drugiej strony chcą pozostawić sobie możliwość poszukiwania okazji rynkowych w sieciowych łańcuchach dostaw, czemu m. in. służą inwestycje w infrastrukturę opisaną w tabeli 6. W tej sytuacji jednym z głównych wymogów stawianych wykorzystywanym technologiom jest, mimo przyrodniczego charakteru produkcji rolniczej, standaryzacja uzyskiwanych produktów i surowców rolnych. Standaryzacja przyczynia się do geograficznej koncentracji produkcji, a to powoduje wzrost znaczenia doradztwa rolnego, również związanego ze stosowanymi odmianami roślin i rasami zwierząt. Geograficzna koncentracja produkcji przyspiesza proces integracji poziomej w rolnictwie. Grupy producenckie podejmują wysiłek zrzeszania się, którego celem jest lepsze pozycjonowanie gospodarstw w kanałach marketingowych, ale także sprawniejszy przepływ informacji i wiedzy w budowanej sieci, a w efekcie inwestycje w czynniki produkcji lepiej dopasowane do warunków siedliskowych gospodarstw rolnych. Powstające klastry rolne stają się wirtualnymi centrami logistycznymi koordynującymi procesy transakcyjne w łańcuchach dostaw produktów rolnych. Efektywność technologiczna gospodarstw odnosi się bowiem do najlepszej dostępnej alokacji zasobów, przy danym środowisku regulacyjno-instytucjonalnym. 5. W kwestii reformy systemu doradztwa rolniczego System transferu wiedzy, szkoleń i informacji w rolnictwie jest o wiele szerszy niż system doradztwa rolniczego. W prezentowanych badaniach jako wyspy wiedzy wyszczególniono: TV, radio, czasopisma, doradców rolnych, szkolenia, pracowników gminy, oddziały ARR, oddziały ARiMR, pracowników banków spółdzielczych, informację sąsiedzką, Internet oraz przedstawicieli handlowych. Wskazano także na główne rodzaje wiedzy i informacji, które są przekazywane tymi kanałami. Następnie przeprowadzono mapowanie źródeł wiedzy 23. Ustalono w ten sposób rolę poszczególnych instytucji w udostępnianiu określonej wiedzy i informacji, co może stanowić podstawę współpracy systemu doradztwa rolniczego z innymi instytucjami składającymi się na regionalną sieć komunikacji i współpracy w 23 A. Bisaga, S. Sokołowska, P. Szwiec, dz. cyt., s

10 rolnictwie. W sieci tej doradcy rolni przodują w obszarach tematycznych dotyczących informowania o niezbędnych procesach dostosowawczych gospodarstw do wymogów i standardów UE, wiedzy dotyczącej nowych odmian i ras zwierząt oraz zasad dobrej praktyki rolniczej. Badania pokazały także, że w dyfuzji wiedzy i informacji rośnie rola Internetu. Badając przez lata zachowania produkcyjne i aktywność ekonomiczną rolników z woj. opolskiego zaobserwowano w ostatnim okresie odchodzenie od produkcji wielostronnej na rzecz upraszczania struktury upraw i hodowli w celu poprawy produktywności gospodarowania oraz poprawy jakości wytwarzanych surowców, przy zachowaniu wysokiej produktywności ekosystemów. Ta tendencja prowadzi do powstawania lokalnych systemów gospodarowania lokalnych specjalizacji w produkcji zbóż, kukurydzy, rzepaku, buraków cukrowych, ziemniaków na chipsy, ziół, kwiatów itp. Dopasowana do warunków środowiskowo-klimatycznych inteligentna specjalizacja gospodarstw rolnych jest traktowana jako źródło ich rozwoju. Zarządzanie tak ukierunkowanym gospodarstwem rolnym rodzi zapotrzebowanie na określoną wiedzę, która powinna być przekazywana przez doradców rolnych. Tabela 7. Rodzaje informacji poszukiwanych u doradców rolnych Rodzaj informacji Wskazania (w %) O możliwości korzystania ze środków pomocowych UE 62 O nowych środkach ochrony roślin i ich stosowaniu 48 O nowych odmianach roślin i rasach zwierząt 43 O kierunkach najbardziej opłacalnej produkcji 36 O warunkach uzyskania dopłat bezpośrednich 31 O nowych nawozach i ich stosowaniu 30 O możliwościach zbytu produkcji 21 O cenie i miejscu zakupu środków do produkcji 15 Źródło: Jak pod tabelą 1. Pozostawanie w stałym kontakcie z doradcami rolnymi deklarowała ponad połowa respondentów 55%, natomiast 36% określiło swoje kontakty z doradcami jako sporadyczne. Pozostali respondenci nie mieli kontaktów z doradcami rolnymi. Dane zawarte w tabeli 7 potwierdzają, że kierownicy gospodarstw poszukują informacji i wiedzy w zakresie właściwej specjalizacji i precyzyjnych sposobów wdrażania systemów produkcji. W zakresie, w jakim FAS podlegał ocenie średniookresowej ( przeglądowi zdrowotnemu ) 24 przeprowadzonej zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej w 2010 r., jego działanie w regionie opolskim należy ocenić bardzo wysoko. Nie tylko omawiane badania, ale także wyniki badań prowadzone przez innych autorów 25 potwierdzają lepszą niż w innych regionach znajomość wymagań zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance) przez rolników z Opolskiego. Taki dobry wynik w upowszechniania wiedzy w zakresie zarządzania środowiskowego doradcy rolni mogli osiągnąć dzięki wysokiej jakości kapitału instytucjonalnego w regionie: równoważeniu się norm obyczajowych i etosu pracy oraz wymogów prawnych 26. Analiza procesów dyfuzji wiedzy niezbędnej w zarządzaniu środowiskowym ujawniła jednak istotną lukę kompetencyjną brak umiejętności wykorzystywania generowanej w tym procesie dokumentacji jako źródła uczenia się i zarządzania gospodarstwem rolnym. W krajach, w których wdrożono Zintegrowany System Zarządzania i Kontroli w takim zakresie, jaki wymaga pełny system dopłat bezpośrednich (SAPS) dokumentacja ta prowadzona jest w formie elektronicznej, a doradcy rolni posiadają do niej dostęp i przekazują rolnikom swoje sugestie dotyczące procesów produkcyjnych. Wysoka ocena doradztwa rolniczego w regionie na tle innych instytucji otoczenia rolnictwa nie wynika jedynie z dyfuzji wiedzy i informacji związanych z realizacją funkcji środowiskowych, które są postrzegane przez rolników jako gwarancja dobrej jakości produktów rolnych i rent instytucjonalnych. Większą rolę w tej ocenie odgrywa ta funkcja, która jest akcentowana w praktyce rolnictwa amerykańskiego tj. pomocniczości systemów doradztwa w zarządzaniu rolniczym warsztatem produkcyjnym i wprowadzaniu zmian związanych z efektami skali i specjalizacji. Na podstawie badań stwierdzono, że w rankingu osób, z którymi warto przedyskutować przyszłe decyzje kierownicy gospodarstw wymieniają na pierwszym miejscu rodzinę (41%). Następne miejsce w rankingu zajmują doradcy rolni (18%), a dopiero na trzecim rolnicy, którzy odnoszą sukcesy produkcyjne i ekonomiczne (15%). Tradycyjnie respondenci wskazują też na przyjaciół i znajomych, których radzą się przed podjęciem decyzji (14%). Jako osoby służące radą rolnicy wskazywali przedstawicieli handlowych przedsiębiorstw agrobiznesu (4%) 27. Inteligentna specjalizacja rolnictwa opolskiego wymagać będzie poszerzenia zakresu usług zastępstwa zarządczego. Badania potwierdziły także istotną rolę ODR w kreowaniu rozwoju obszarów wiejskich. Prowadzone obecnie badania wskazują na nowych beneficjentów systemu doradztwa rolniczego. Są nimi grupy producenckie i ich zrzeszenia oraz klastry dobrej żywności powstające jako lokalne grupy działania. W przypadku 25 Zob. np. M. Borkowska, M. Kruszyński, Znajomość zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance) wśród rolników z województwa łódzkiego, Journal of Agribusiness and Rural Development 2012 nr 3, s S. Sokołowska, A. Bisaga, Kapitał instytucjonalny wspólnej polityki rolnej jako przesłanka zarządzania wiedzą w rolnictwie, [w:] Agroekonomia w warunkach rynkowych. Problemy i wyzwania. red. A. Grzelak, A,. Sapa, Zeszyty Naukowe nr 150, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s A. Bisaga, S. Sokołowska, P. Szwiec, dz. cyt., s

11 tych podmiotów specjalizacja oraz wysoka jakość produkcji są warunkiem ich organizacyjnego i instytucjonalnego wyodrębnienia się. Wśród czynników wpływających na przystąpienie do tych organizacji respondenci oprócz motywów ekonomiczno-marketingowych wskazują na wspólną wiedzę jako podstawę współpracy. W dyfuzji wiedzy i informacji do tego typu organizacji większą rolę odgrywają nowe ogniwa systemu doradztwa rolniczego takie jak platformy technologiczne, jednostki badawcze, uczelnie wyższe, eksperci. Szkolenia dla tych grup beneficjentów przyjmują także inne formy, np. konferencji. System doradztwa rolniczego (SDR) stanowi instytucjonalnie i instytucjonalnie wyodrębniony moduł sieci transferu wiedzy i informacji w rolnictwie. Prawidłowa realizacja zadań w ramach SDR wymaga mapowania źródeł wiedzy rolników w regionie i ukierunkowanej na tej podstawie współpracy ze wszystkimi węzłami tej sieci. Rynkowe struktury koordynacyjne (integracja pionowa, pozioma, sieci współpracy) same kreują nowe ogniwa sieci transferu wiedzy i informacji w rolnictwie, które mogą być integrowane przez SDR. Tradycyjne węzły transferu wiedzy i informacji sprawdzają się w kształtowaniu świadomości środowiskowej i rozwijaniu obszaru transakcji instytucjonalnych (np. programy rolnośrodowiskowe). Inteligentna specjalizacja wymaga bezpośredniej współpracy doradcy rolnego z kierownikiem gospodarstwa. Współpraca ta może mieć charakter osobisty bądź elektroniczny (Internet, specjalistyczne aplikacje w telefonach komórkowych, telewizja cyfrowa). Zreformowany SDR wymaga centralnego orkiestratora. Rolę tę może pełnić Centralny Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, który powinien być odpowiedzialny za przygotowanie nowych produktów doradczo-szkoleniowych, głównie dostarczanych drogą elektroniczną oraz za ustawiczne kształcenie doradców rolnych i wiejskich. 6. Podsumowanie i rekomendacje Analiza zmian zachodzących w towarowych gospodarstwach oraz przedstawiony materiał empiryczny skłaniają do sformułowania następujących wniosków i rekomendacji w celu utrwalenia silniejszych procesów rozwojowych występujących w rolnictwie regionu opolskiego: 1. W procesie integracji WPR z innymi politykami i strategiami rozwoju WPR, a w szczególności strategią Europa 2020 polityka ta staje się coraz bardziej innowacyjna i projakościowa. 2. Potwierdzają to zadania, jakie powinien wspierać zreformowany Europejski Fundusz na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. 3. W warunkach globalizacji polityka dotycząca rolnictwa i gospodarki obszarów wiejskich powinna być programowana na poziomie regionalnym tylko na tym poziomie możliwe jest uzyskanie i wykorzystanie pozytywnych efektów zewnętrznych związanych z ochroną środowiska naturalnego, utrzymaniem jakości przestrzeni wiejskiej oraz skumulowaną dyfuzją wiedzy i procesów uczenia się. 4. Skuteczność programowania na tym poziomie wymaga aktywności nie tylko instytucji otoczenia rolnictwa, ale także jednostek samorządu terytorialnego w budowaniu sieci komunikacji i współpracy środowisk rozwojowych obszarów wiejskich. 5. Zachodzący w krajach UE-15 proces zrastania się otoczenia instytucjonalnego w rolnictwie z instytucjami społeczeństwa obywatelskiego i organizacjami konsumenckimi musi zostać dostrzeżony także w programowaniu regionalnym rozwoju rolnictwa w Polsce. 6. W sieciach tych ma miejsce rekonfiguracja zależności rośnie znaczenie tych ogniw w łańcuchach dostaw żywności i w strukturach współzarządzania rolnictwem, które wpływają na składnik intelektualny wartości produkcji rolniczej (doradztwo rolnicze realizowane nie tylko przez system WPR, ale także ogniwa agrobiznesu). 7. Ważny jest również kapitał instytucjonalny regionu, w którym korespondują ze sobą normy formalne i nieformalne, co stanowi bodziec do zmniejszania luki kompetencyjnej w zarządzaniu rolniczym warsztatem produkcyjnym, wynikającej z transformacji współczesnego agrobiznesu i zorientowanie tego kompleksu na tworzenie wartości dodanej dla klienta. 8. Wybór instrumentów regionalnego zarządzania rozwojem obszarów wiejskich powinien zostać poprzedzony badaniami procesów zachodzących w rolnictwie regionu. 9. Sieci użytkowników towarowych gospodarstw rolnych będą w coraz większym stopniu wpływać na przestrzenną specjalizację rolnictwa w regionach. Literatura Bisaga A., Sokołowska S., Szwiec P., Endogenne i egzogenne warunki trwałego rozwoju towarowych gospodarstw rolnych regionu opolskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole Bisaga A., Wpływ zasady cross compliance na kształtowanie nowej ekonomiki rolnictwa na przykładzie badań w regionie opolskim, Journal of Arribusiness and Rural Development 2009 nr 2. Bisaga A., Implementacja europejskiego modelu rolnictwa w regionie opolskim, [w:] Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jego potrzeb (raport końcowy), red. M. Duczmal, D. Potwora, W. Potwora, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole Borkowska M., Kruszyński M., Znajomość zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance) wśród rolników z województwa łódzkiego, Journal of Agribusiness and Rural Development 2012 nr 3. Castells M., Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

12 Dokurno Z., Procykliczne i antycykliczne oddziaływania kapitału naturalnego na wzrost gospodarczy, [w:] Kształtowanie zrównoważonego rozwoju w reakcji na kryzys globalny, red. A. Graczyk, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2011, nr 225. Florczak W., Rozwój zrównoważony a długookresowy wzrost gospodarczy. Alternatywa czy koniunkcja, [w:] Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Giddens A., Życie w społeczeństwie posttradycyjnym, [w:] U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja refleksyjna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Hardt Ł., Rozwój ekonomii kosztów transakcyjnych. Od koncepcji do operacjonalizacji, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa Kapusta F., Teoria agrobiznesu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań Romer P., Endogenous Technical Change, Journal of Political Economy 1990 No 98. Sachs J., Koniec z nędzą. Zadanie dla następnego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Sokołowska S. i Zespół, Przeobrażenia w rolnictwie indywidualnym w okresie zmian systemu gospodarczego, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole Sokołowska S., Bisaga A., Kapitał instytucjonalny wspólnej polityki rolnej jako przesłanka zarządzania wiedzą w rolnictwie, [w:] Agroekonomia w warunkach rynkowych. Problemy i wyzwania. red. A. Grzelak, A,. Sapa, Zeszyty Naukowe nr 150, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne, red. J. Wilkin, IRWiR PAN Warszawa Wilkin J., Wielofunkcyjność rolnictwa konceptualizacja i operacjonalizacja zjawiska, Wieś i Rolnictwo, 2009 nr 4. Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Williamson O.E., Transaction Cost Economics: The Governance of Contractual Relations, Journal of Law and Economics, 1979 No 22. Zegar J.S., Współczesne wyzwania rolnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa