ROK XXXIII, NR 9, 2008 ISSN

Transkrypt

1

2 PRACE NAUKOWE BADAWCZE INSTYTUTU MASZYN MATEMATYCZNYCH SERIA ABC.IT ROK XXXIII, NR 9, 2008 ISSN INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH WARSZAWA, UL. L.KRZYWICKIEGO 34 1

3 Zespół Redakcyjny: - dr inż. Jolanta Brzostek-Pawłowska - redaktor naczelny, - dr inż. Wojciech Nowakowski, - mgr inż. Małgorzata Rubin - sekretarz. UL. L. KRZYWICKIEGO WARSZAWA TEL , (22) W. 454, bi@imm.org.pl, Copyright by Instytut Maszyn Matematycznych, Warszawa, 2008 ISSN Nakład 100 egz. Półrocznik 2 Druk: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam, Warszawa, ul.rolna 191/193

4 PRACE NAUKOWE BADAWCZE INSTYTUTU MASZYN MATEMATYCZNYCH SERIA ABC.IT Rok XXXIV Nr SPIS TREŚCI TWORZENIE DŹWIĘKU DLA ZASTOSOWAŃ EDUKACYJNYCH: POTRZEBY I MOŻLIWOŚCI WSTĘP SPOSOBY WYKORZYSTANIA DŹWIĘKU W PROCESACH ZDALNEGO NAUCZANIA CO NALEŻY WIEDZIEĆ O DŹWIĘKU W KOMPUTERZE Przetwarzanie dźwięku Zapis dźwięku w komputerze Parametry cyfrowego dźwięku Kompresja danych w zapisie dźwięku Formaty plików dźwiękowych PODSTAWY NAGRYWANIA MATERIAŁÓW DŹWIĘKOWYCH ZAKOŃCZENIE BIBLIOTEKI ROYALTY FREE - ŹRÓDŁO ZASOBÓW GRAFICZNYCH. 15 MS POWERPOINT I MS PRODUCER W ZASTOSOWANIACH E- LEARNINGOWYCH ROLA TESTÓW W SZKOLENIACH E-LEARNINGOWYCH WSTĘP TESTY E-LEARNINGOWE FUNKCJE TESTÓW Przykłady pretestów RODZAJE PYTAŃ SYSTEM OCENIANIA Koncepcja testowania Wybór typu pytania Formułowanie treści pytania i odpowiedzi Odpowiedzi poprawne i błędne Komentarze i podpowiedzi Ograniczenia czasu i dostępu Punktowanie odpowiedzi i zbiorczy wynik testu Strategia zadawania pytań PODSUMOWANIE ROZWIĄZANIA ZADAŃ MULTIMEDIALNIE CZY TEKSTOWO? WSTĘP CEL BADANIA ORGANIZACJA BADANIA Opis kursów Opis testu Wykaz pytań testowych WYNIKI TESTU KOŃCOWEGO

5 5 WNIOSKI Z DOŚWIADCZEŃ IMM: KŁOPOTY Z MULTIMEDIAMI OPIS PROBLEMU ANALIZA WNIOSKI PODSUMOWANIE

6 MARCIN PAWEŁCZAK Instytut Maszyn Matematycznych, Warszawa Tworzenie dźwięku dla zastosowań edukacyjnych: potrzeby i możliwości Sound creation for the educational use: needs and possibilities Streszczenie W artykule przedstawiono podstawowe zagadnienia związane z tworzeniem zasobów dźwiękowych dla potrzeb e-learningu. Zdefiniowano potrzeby w zakresie wykorzystania dźwięku wynikające z aktualnych trendów rozwojowych tej formy nauczania. Określono, jakie wiadomości techniczne są niezbędne do uzyskiwania plików audio o zadowalającej jakości. W artykule opisano również szereg praktycznych rozwiązań w tej dziedzinie. Abstract The paper presents basic topics related to the creation of the sound content for e-learning. The needs of the sound application related to the modern trends in evolution of on-line education are defined. The technical information essential to satisfactory audio files creation are concerned. Some related, practical solutions are described in the article, too. 1 Wstęp E-learning wyrasta z technologii komputerowej i jest na niej oparty. Dotyczy to zarówno przekazu i rozpowszechniania wiedzy jak też jej przetwarzania do postaci przenaszalnych komponentów. Dlatego nowe możliwości i trendy rozwiązań internetowych przekładają się szybko na rozwój potencjału edukacji elektronicznej. Szczególnie wrażliwe jest pod tym względem wykorzystanie elementów medialnych takich jak: grafika, dźwięk, animacje lub filmy video. Nowe pomysły w tej dziedzinie, jeśli okazują się chwytliwe, wspierają oczekiwania i dążenia użytkowników oraz inspirują twórców - błyskawicznie obrastają w rozwiązania soft i hardware. W odniesieniu do cyfrowego dźwięku można wskazać przynajmniej dwa czynniki stymulujące zainteresowanie tym medium. Są to: powstanie kompleksu internetowych usług społecznościowych, określanego mianem Web 2.0, a w jego ramach - podcastingu oraz serwisów wymiany i współdzielenia plików [1], a także rozpowszechnienie urządzeń mobilnych, udostępniających między innymi możliwości odtwarzania i gromadzenia zasobów dźwiękowych.

7 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) Oba te zjawiska mają swoje miejsce w procesach ewolucji e-learningu. Znajdują odzwierciedlenie odpowiednio w e-learningu 2.0 i m-learningu. W ich ramach można mówić o sposobach sensownego pod względem edukacyjnym wykorzystania dźwięku. Poszerzanie się kręgu potencjalnych współtwórców i odbiorców materiałów dźwiękowych rodzi pytanie o to, na ile przeciętny użytkownik Internetu, nie będący specjalistą w dziedzinie nagrywania i obróbki dźwięku za pomocą komputera może, w stopniu zadowalającym, poradzić sobie z tym zagadnieniem. Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na to pytanie. Zawiera sugestie dotyczące zakresu pewnego użytecznego minimum wiedzy i umiejętności w zakresie dźwięku cyfrowego, podejmując w kontekście e-learningu również aspekt dydaktyczny. Zwraca uwagę na proste, lecz często wystarczająco skuteczne sposoby tworzenia i edycji plików audio. 2 Sposoby wykorzystania dźwięku w procesach zdalnego nauczania Zapisane w postaci plików audio dźwięki, takie jak: nagrania lektorskie (mowa ludzka), muzyka, odgłosy i efekty specjalne, mogą być wykorzystywane do nauki zarówno jako samodzielne elementy, jak też w kombinacjach multimedialnych z prezentacjami graficznymi, animacjami lub filmami video. Tego rodzaju dźwiękowe lub udźwiękowione obiekty w zależności od środowiska, w którym są zagnieżdżone i używane, można sklasyfikować w następujący sposób: dźwięki w kursach elektronicznych tworzonych za pomocą narzędzi autorskich; samodzielne zasoby na platformach e-learningowych; pliki dźwiękowe o przeznaczeniu edukacyjnym (w tym podcastingi) dostępne w sieci Internet. Dzięki wsparciu dla wykorzystania dźwięku, które jest obecnie cechą większości narzędzi programistycznych przeznaczonych do tworzenia e-kursów, twórcy e-learningowego kontentu mogą z powodzeniem stosować elementy audio do realizacji swoich zamysłów dydaktycznych w formie multimedialnej. Przy budowie zawartości e-kursu istnieje najczęściej możliwość zarówno osadzania gotowych plików audio, jak też nagrywania i prostej obróbki dźwięków z użyciem funkcji wbudowanych w edytory kursów. W każdym przypadku zastosowanie tego rodzaju materiałów powinno wynikać z przemyślanej koncepcji ogólnej. Zwykle przyjmuje się, że istnieją trzy podstawowe sposoby wykorzystania dźwięku w e-kursach: Polisensoryczne wsparcie przekazywanej treści. Polega na udostępnieniu alternatywnego w stosunku do wzrokowej formy prezentacji kontentu. W tym przypadku treść jest mówiono pisana i potencjalnie może być przekazywana jedną lub drugą drogą. Dźwięk stanowi część treści kursu, która nie może być w adekwatny sposób wyrażona za pomocą tekstu lub grafiki. Najbardziej oczywistym przykładem takiej sytuacji może być fragment muzyki lub głosy zwierząt. Ozdabianie i wspomaganie funkcjonalności. Ma to miejsce, gdy dźwięk nie jest integralną częścią treści, stanowi natomiast dodatek do informacji, zwykle w postaci podkładu muzycznego lub efektów dźwiękowych sygnalizujących i towarzyszących zdarzeniom w przebiegu e-kursu. 6

8 Marcin Pawełczak, Tworzenie dźwięku Odtwarzanie elementów medialnych, w tym dźwięku w e-kursach, jest w oczywisty sposób bardziej interesujące dla odbiorców niż przekaz wyłącznie tekstowy - może skuteczniej przyciągnąć ich uwagę albo być po prostu bardziej zabawne. Uwzględnia także potrzeby słuchowców. Te ważne zalety nie powinny jednak przysłaniać okoliczności, dla których decyzja o intensywnym wykorzystaniu dźwięku w kursie elektronicznym powinna być podejmowana z rozwagą i ostrożnością. Do czynników takich można zaliczyć: zwiększone wymagania dla połączeń internetowych związane z wielkością plików audio, szczególnie wtedy gdy nie jest stosowana transmisja strumieniowa; dyskomfort dla tych użytkowników e-kursów, którzy mają trudności z obsługą odtwarzania dźwięku w swoim komputerze; wysoki koszt i pracochłonność wytworzenia zasobów o wysokiej jakości; utrudnione modyfikowanie i aktualizacja treści zapisanych w postaci plików dźwiękowych, szczególnie w porównaniu do tekstu. Mimo dostępności funkcji związanych z tworzeniem dźwięku w aplikacjach do tworzenia e-kursów materiały dobrej jakości przeznaczone do tych kursów powinny być realizowane metodami profesjonalnymi. Programy do tworzenia e-kursów (np. WBTExpress) oraz narzędzia do prezentacji i symulacji (jak Adobe Captivate, Articulate Presenter, czy Camtasia Studio) posiadają zwykle tylko najprostsze funkcje nagrywania i edycji dźwięków. Umożliwiają natomiast wykorzystanie materiałów zrealizowanych przy pomocy wyspecjalizowanych aplikacji. Zastosowanie metod profesjonalnych jest bardzo istotne, ponieważ szumy, zniekształcenia, zmienny poziom głośności lub niewłaściwe parametry głosu narratora mogą skutecznie zniechęcić odbiorców do kontynuowania szkolenia. Dobrym rozwiązaniem dla twórców kursów e-learningowych nie mających wsparcia w postaci zespołów produkcji multimediów wydaje się nawiązywanie współpracy z firmami oferującymi zintegrowane usługi dotyczące dźwięku. Przykładem takiej działalności jest Soundimage [2], zawierający bank muzyki i dźwięków z biblioteką utworów typu royalty free, a także studio muzyczne do produkcji (na zamówienie) nagrań muzycznych i lektorskich. Nieco inne podejście można zastosować do tworzenia nagrań przez adresatów procesów zdalnego nauczania. Dotyczy to np. osób biorących udział w szkoleniach na platformach e- learningowych, szczególnie w ramach kursów opartych na zasadach twórczej interaktywności uczestników. Uproszczone sposoby tworzenia dźwięku dla takich szkoleń mogą być także stosowane przez nauczycieli i mentorów umieszczających zasoby audio, najczęściej w postaci krótkich klipów w dokumentach, lekcjach, quizach czy na forum platformy e-learningowej. Jest to dostępne na przykład w ramach platformy Moodle. Zasoby dźwiękowe mogą być umieszczane na uczelnianych platformach w celu wspomagania innych rodzajów zajęć: jako materiały wstępne przygotowujące do zajęć tradycyjnych np. ćwiczeń czy zadań laboratoryjnych; zawierające nagrania wykładów, umożliwiające studentom powtarzanie materiału, nadrabianie zaległości, czy udział w zajęciach fakultatywnych i dodatkowych; jako pomoc w nauce języków dla studentów obcokrajowców. Szybko rozwijającą się obecnie technologią przekazu dźwięku związaną z e-learningiem i współkształtującą jego rozwój jest podcasting. Podcasting dźwiękowy jest syntezą idei blogu, jako formy regularnych publikacji internetowych (artykułów, komentarzy, tekstów literackich itp.) z radiem. W rezultacie daje to dostępne w Internecie podcasty - pliki dźwiękowe, które 7

9 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) mogą być tworzone za pomocą standardowego sprzętu komputerowego i prostego oprogramowania, i które mogą być odsłuchiwane na komputerach lub urządzeniach przenośnych. O dynamice podcastingu decyduje jego powiązanie z kanałami informacyjnymi (RSS). Programy zwane czytnikami kanałów RSS (są najczęściej wtyczkami do przeglądarek internetowych lub programów pocztowych), działające na komputerach odbiorców pozwalają na automatyczne śledzenie i informowanie o najnowszych zmianach na subskrybowanych stronach WWW. W sieci globalnej istnieją już tysiące programów podcastingowych, a ich liczba i zainteresowanie nimi rośnie z dnia na dzień. W roku 2005 słowo podcast zostało uznane przez New Oxford American Dictionary za Słowo Roku [3]. Popularność, dostępność i wygoda korzystania z podcastingu w naturalny sposób przyciąga, indukuje zastosowania edukacyjne. Spośród nich w polskim Internecie najczęściej spotykane są obecnie: nauka języków obcych, kursy komputerowe, fotografii cyfrowej, podcastingu, omówienia literatury (np. lektur szkolnych). Swoje miejsce znajdują zarówno skoordynowane inicjatywy e-learningowe, jak też spontaniczna, społeczna działalność środowisk lub pojedynczych osób upowszechniających wiedzę w rozmaitych dziedzinach. Często zupełnie wystarczająca jest potrzeba zaprezentowania siebie i swoich wiadomości, nieco kreatywności, aby społeczność podcastingowa wzbogaciła się o nowego członka. Można przypuszczać, że w wielu wypadkach jedyną przeszkodą jest brak podstawowej wiedzy technicznej o realizacji dźwięku. 3 Co należy wiedzieć o dźwięku w komputerze Fale dźwiękowe rozchodzące się w powietrzu z prędkością około 340 m/s, są przemieszczającymi się zmianami ciśnienia. Gdy osiągają one nasze uszy powstaje wrażenie dźwiękowe, którego charakter zależy od cech źródła i właściwości ludzkiego narządu słuchu. Wykorzystanie odpowiednich przetworników ciśnienia na sygnał elektryczny umożliwia cyfrowy zapis dźwięku i przekształcenie go do postaci pliku audio o określonym formacie. 3.1 Przetwarzanie dźwięku Dźwięki w naszym otoczeniu są ulotne i nietrwałe. Ich zapis i przetwarzanie jest możliwe dzięki zamianie fal akustycznych na sygnał elektryczny, co umożliwiają mikrofony zawierające niezwykle czułe na drgania membrany. Najczęściej większemu ciśnieniu akustycznemu wywieranemu na membranę odpowiada większe napięcie elektryczne wytwarzane i odwrotnie. W ten sposób powstaje przebieg elektryczny odpowiadający fali dźwiękowej w stopniu zależnym od właściwości mikrofonu. Najważniejszymi parametrami mikrofonów są: zakres przetwarzania - wyrażony w db, określa stosunek największego do najniższego ciśnienia akustycznego, które mogą być prawidłowo "usłyszane" i przetworzone przez mikrofon; zakres częstotliwości (inaczej pasmo przenoszenia) czyli zakres częstotliwości fal akustycznych, które mikrofon jest w stanie przetworzyć na sygnał elektryczny; charakterystyka kierunkowości, która określa przestrzenny rozkład czułości mikrofonu. Najczęściej spotykane są: szerokokątna charakterystyka nerkowa i charakterystyka silnie kierunkowa o bardzo wąskim kącie zbierania dźwięku. 8

10 Marcin Pawełczak, Tworzenie dźwięku Uzyskany z mikrofonu sygnał elektryczny może być zapisany - mówimy wtedy o nagrywaniu dźwięku. Jeżeli zaś z przebiegu elektrycznego zostaną w pewnych odstępach czasu pobrane próbki napięcia i zamienione na ciąg liczb zapisanych w pamięci komputera to wtedy mamy do czynienia z zapisem cyfrowym. 3.2 Zapis dźwięku w komputerze Mikrofon komputerowy, który może być źródłem sygnału dźwiękowego dla komputera (np. w celu nagrania głosu lektora) w najprostszym przypadku należy podłączyć do gniazdka umieszczonego na karcie dźwiękowej, oznaczonego zwykle kolorem różowym. Jeżeli komputerowa karta dźwiękowa jest zintegrowana z płytą główną to w celu zapewnienia odpowiedniej głośności nagrania mikrofon powinien być podłączony poprzez przedwzmacniacz. W przypadku nagrywania z dwóch (lub więcej) mikrofonów należy użyć tzw. miksera o odpowiedniej liczbie gniazdek mikrofonowych. Przekształcenie sygnału dźwiękowego na postać cyfrową w celu jego dalszej obróbki i wykorzystania jest możliwy w komputerze dzięki przetwornikowi analogowo-cyfrowemu karty dźwiękowej. 3.3 Parametry cyfrowego dźwięku Istnieją dwa podstawowe parametry charakteryzujące próbkowanie sygnału dźwiękowego, decydujące o jakości dźwięku, który uzyskamy później w słuchawkach lub głośnikach komputerowych. Są to: częstotliwość próbkowania, wyrażana w hercach (Hz), rozdzielczość dźwięku (zwana również głębią dźwięku), podawana w bitach. Przy doborze częstotliwości próbkowania dźwięku posługujemy się kryterium mówiącym o tym, że powinna być ona jak najmniejsza ponieważ wpływa na wielkość pliku dźwiękowego, ale przynajmniej dwa razy wyższa od największej częstotliwości rejestrowanego dźwięku. Do nagrywania płyt Audio CD stosuje się częstotliwość próbkowania Hz, co pozwala na dokładną reprodukcję dźwięku o częstotliwościach do Hz, a więc do granic możliwości ludzkiego słuchu. Dla celów rejestracji głosu ludzkiego na komputerze zupełnie wystarczająca może być częstotliwość próbkowania 8000 Hz. Głębia dźwięku oznacza liczbę bitów informacji zapisywanych dla każdej z próbek. Jej wielkość wpływa bezpośrednio na ilość nagrywanych danych. Zmniejszenie głębi dźwięku o połowę powoduje zmniejszenie również o połowę rozmiaru pliku dźwiękowego. 3.4 Kompresja danych w zapisie dźwięku Pojęcie kompresji znane jest każdemu użytkownikowi komputera, który kiedykolwiek korzystał z plików "spakowanych", np. w formacie ZIP. Jednak w odróżnieniu od kompresji stosowanej w tego typu plikach (tzw. bezstratnej - po spakowaniu, a następnie rozpakowaniu pliku otrzymuje się plik identyczny z oryginałem), kompresja danych dźwiękowych jest zazwyczaj tzw. kompresją stratną, czyli eliminującą z oryginalnego pliku pewne mniej istotne informacje, które i tak nie byłyby słyszane przy jego odtwarzaniu ze względu na właściwości ucha ludzkiego. Kosztem utraty części informacji możliwe jest osiągnięcie znacznie większego stopnia zmniejszenia rozmiaru pliku niż przy kompresji bezstratnej. Podczas gdy pliki ZIP pozwalają zmniejszyć objętość danych przeciętnie dwukrotnie (w zależności od rodzaju danych i algorytmu kompresji), format MP3 będący przykładem kompresji stratnej pozwala nawet na dwunastokrotne zmniejszenie wielkości pliku przy zachowaniu jakości zbliżonej do jakości CD. 9

11 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) Jeżeli w dodatku zadowolimy się gorszą niż CD jakością dźwięku w pliku, który jest poddany kompresji, rozmiar pliku skompresowanego maleje jeszcze bardziej. Wtedy, przy wykorzystaniu takiego pliku w sieci Internet możliwe nawet staje się przesyłanie go za pomocą tzw. techniki strumieniowej, czyli z równoczesnym odtwarzaniem na komputerze odbiorcy. 3.5 Formaty plików dźwiękowych Dla potrzeb odtwarzania dźwięków w komputerze, a w szczególności dla wykorzystywania w tym celu sieci Internet opracowano wiele standardów zapisu dźwięku w postaci cyfrowej do pliku. Różnią się one od siebie pod względem: postaci zawartych danych - dane "surowe" bezpośrednio powstałe w czasie digitalizacji dźwięku lub dane skompresowane, możliwej do uzyskania jakości odtwarzanego dźwięku, rozmiaru uzyskiwanych plików, sposobem wykorzystania w zdalnym przekazie (strony www, radio internetowe, odtwarzacze przenośne) oraz wymaganiami dotyczącymi odtwarzania w komputerze. W poniższej tabeli zestawiono najczęściej spotykane w zastosowaniach dźwięku cyfrowego formaty plików [4]: Nazwa formatu Typowe Typowe zastosowania rozszerzenie pliku Formaty stratne MP3 (Mpeg audio layer 3).mp3 odtwarzacze przenośne, pliki w Internecie, transmisja strumieniowa, dźwięk w animacjach typu flash Ogg (Ogg Vorbis).ogg pliki w Internecie, filmy DivX AAC (Advanced Audio Coding).aac,.m4a,.mp4 odtwarzacze przenośne, pliki w Internecie WMA (Windows Media Audio).wma odtwarzacze przenośne, pliki w Internecie RA (Real Audio).ra,.ram,.rm pliki w Internecie, radio internetowe AMR (Adaptive Multi-Rate).amr dyktafony telefonów komórkowych Formaty bezstratne WAVE (WAVEform).wav,.wave muzyka, pliki audio w Windows AIFF (Audio Interchange File Format).aif,.aiff muzyka ALC (Apple Lossless).m4a odtwarzacze przenośne ipod MIDI CDA (Compact Disc Audio).mid,.midi,.kar,.rmi studyjny zapis utworów muzycznych, nie umożliwia zapisu głosu narratora płyty audio CD 10 Tabela 1 Typowe formaty plików audio

12 Marcin Pawełczak, Tworzenie dźwięku Najszersze zastosowanie ma obecnie oparty na kompresji stratnej format MP3. Nadaje się do wielu zastosowań, oferując wysoką jakość odtwarzanego dźwięku przy niewielkich rozmiarach plików. Pliki.mp3 mogą być uruchamiane w wielu różnych programach odtwarzających na różnych platformach np. Windows Media Player i Winamp w Windows, itunes w MacOS (i Windows), XMMS i Amarok pod Linuxem. 4 Podstawy nagrywania materiałów dźwiękowych Nagrania głosu lektora do zastosowań e-learningowych (z wyjątkiem złożonych, multimedialnych, wykonywanych z dbałością o profesjonalizm e-kursów) można realizować z zadowalającą jakością nie posiadając profesjonalnego studia i wyposażenia. Musimy jednak zatroszczyć się o spełnienie kilku elementarnych wymogów. Co jest niezbędne, aby tworzyć nagrania po amatorsku z niezłą jakością? 1) Osoba obdarzona dobrą dykcją i przyjazną w odbiorze intonacją głosu [5]. Oczywiście w przypadku jednoosobowej produkcji np. podcastu nie ma wyboru, ale i wtedy poprzez trening i każdorazową rozgrzewkę (np. wypowiadanie trudnych zdań) przed nagraniem można poprawić wymowę i ograniczyć liczbę powtórek. 2) Komputer z kartą dźwiękową. Najlepiej, gdy posiadamy kartę dźwiękową niezintegrowaną z płytą główną komputera, ponieważ karty zintegrowane zwykle nie zapewniają odpowiedniego podbicia siły dźwięku i w rezultacie wystarczającej głośności nagrania. 3) Mikrofon, który podłączamy do gniazdka wejściowego karty dźwiękowej, oznaczonego zwykle kolorem różowym i literami MIC. Można z dużym powodzeniem wykorzystywać zestawy zawierające mikrofon i słuchawki przeznaczone do komunikacji internetowej. Wąska zwykle charakterystyka częstotliwościowa mikrofonów z takich zestawów ogranicza zakłócenia powstające przy nagraniu. Podobna sytuacja występuje w przypadku wykorzystania mikrofonu wbudowanego w laptop. Dodatkową zaletą jest cicha praca komputerów przenośnych. Dla niektórych celów możliwe jest także nagrywanie z dosyć dobrym skutkiem na urządzeniach posiadających funkcję przenoszenia zapisu do komputera, takich jak na przykład dyktafony cyfrowe, czy telefony komórkowe. Zaletą wykorzystywania funkcji nagrywania w urządzeniach przenośnych jest możliwość rejestracji głosu osób lub dyskusji i rozmów, które z różnych względów byłyby trudne do powtórzenia w zaplanowanym miejscu i czasie. Wady takich nagrań, wynikające z ograniczeń użytego sprzętu lub warunków otoczenia, można w znaczącym stopniu redukować przy pomocy oprogramowania do edycji dźwięku. 4) Program komputerowy do przetwarzania dźwięku z funkcją zapisu. Istnieje szeroka gama aplikacji tego typu. W kontekście tworzenia nagrań prostymi metodami, bez angażowania znaczących nakładów finansowych, można wykorzystać: narzędzie systemowe Windows - Rejestrator dźwięku. Nie umożliwia jednak obróbki nagrania. odtwarzacze plików medialnych wyposażone w możliwość rejestracji dźwięku. Przykładem takiego programu jest Creative MediaSource. Funkcja zapisu pozwala na nagrania w komputerze dźwięku z różnych źródeł (np. strony 11

13 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) WWW, mikrofon), tworzenie plików audio w formatach MP3, WMA i WAVE z możliwością regulacji podstawowych parametrów jakości zapisu. oprogramowanie dostarczane z niektórymi typami kart dźwiękowych (np. program Wave Studio dołączany do kart Sound Blaster Audigy) lub z napędami optycznymi (np. program Nero WaveEditor z pakietu Nero). oprogramowanie typu open source lub freeware (ewentualnie shareware ) dostępne w Internecie. Spośród wielu programów należących do tej grupy należy wymienić Audacity ( open source ), bezpłatne: WavePad, KRISTAL i Anvil Studio oraz Gold Wave (typu shareware ). Godnym uwagi w tym zestawie jest Audacity, aplikacja używana przez większość podcasterów. W rankingu stu najlepszych programów edukacyjnych publikowanym cyklicznie przez Centre for Learning & Performance Technologies [6], w edycji z 30 marca 2008 r. Audacity zajął 9 miejsce jako najlepszy program do nagrywania i edycji dźwięku. Najważniejszymi cechami, które przesądzają o popularności i wysokim uznaniu, jakim cieszy się to narzędzie są niewątpliwie: o dostępność na licencji wolnego oprogramowania, o wersje dla systemów Unix\Linux, MS Windows, MacOS, o prostota obsługi, czytelny interfejs, różne wersje językowe (w tym wersja polska) o obsługa popularnych formatów: wav, mp3, ogg, aiff i midi, o edycja wielościeżkowa, łatwe cięcie, przesuwanie, miksowanie ścieżek, o wbudowane proste generatory dźwięku, o dostępne, dobrej jakości efekty np. wzmacniacz, echo, kompresor, podbicie basów, normalizacja, equalizer, filtry, odszumiacz, wyciszanie, o duża liczba instrukcji i artykułów dostępnych w Internecie dotyczących posługiwania się programem. 5) Pomieszczenie o dobrych parametrach akustycznych. Przy realizacji nagrań poza profesjonalnym studiem należy zwrócić uwagę na cechy pomieszczenia, w którym dokonujemy zapisu. Jakość akustyczna i przydatność pomieszczeń do nagrań zależy przede wszystkim od dwóch ich właściwości: charakterystyki i wielkości pogłosu oraz poziomu zakłóceń. Pogłos występuje wtedy, gdy dźwięk odbija się wielokrotnie od ścian i sufitu pomieszczenia i utrzymuje się przez pewien czas po wyłączeniu jego źródła. Charakter pogłosu zależy od rozmiarów pokoju nagrań, rodzaju powierzchni ścian i sufitu (tzw. wytłumienia) oraz od położenia źródła dźwięku (np. lektora). Przy rejestracji dokonywanej w zwykłych warunkach warto sprawdzić doświadczalnie istnienie i wpływ pogłosu zmieniając położenie stanowiska nagrywającego. W przypadku konieczności wytłumienia powierzchni ścian można użyć mat lub tkanin (np. koca). Poziom zakłóceń jest związany z istnieniem różnych niepożądanych źródeł dźwięków: zewnętrznych i wewnętrznych. Zakłócenia zewnętrzne przedostają się głównie przez drzwi i okna pomieszczeń. Jeśli mają duże natężenie i nie można wybrać innego miejsca lub pory nagrań należy pomyśleć o zastosowaniu izolacji akustycznej w postaci przegród i zasłon. Zakłócenia wewnętrzne to np. odgłosy komputera potrzebnego do zapisu dźwięku. Możemy je zmniejszyć przez zmianę położenia albo izolację akustyczną komputera. 12

14 Marcin Pawełczak, Tworzenie dźwięku Jeżeli nagrywamy w pomieszczeniu, warto także zadbać o odpowiednią organizację stanowiska pracy [7]. Mikrofon powinien być umieszczony na statywie, a wszystkie materiały pomocnicze wcześniej przygotowane, łatwo dostępne i ułożone we właściwej kolejności. 5 Zakończenie Tworzenie dźwięku cyfrowego i jego różnorodna obecność w edukacyjnych zastosowaniach za pośrednictwem Internetu są obecnie popularne i szeroko dostępne ze względu na zwiększanie się przepustowości łączy sieciowych, rozpowszechnienie urządzeń odtwarzających oraz trend społecznościowy w podejściu do korzystania z sieci globalnej. Techniczny aspekt zagadnienia, związany z nagrywaniem i obróbką dźwięku również nie powinien stanowić problemu dla użytkowników Internetu pragnących przyłączyć się do grona podcasterów lub twórców edukacyjnych zasobów audio na platformach e-learningowych. Dla osiągnięcia zadowalających rezultatów wystarczająca jest ogólna znajomość komputera, umiejętności podłączania urządzeń peryferyjnych i obsługa prostych, często bardzo intuicyjnych programów. Bibliografia [1] Marcin Dąbrowski e-learning 2.0 przegląd technologii i praktycznych wdrożeń. e-mentor, dwumiesięcznik wydawany przez Szkołę Główną Handlową w Warszawie, nr 1 (23), luty [3] Eugene Barsky Introducing Web 2.0: weblogs and podcasting for health librarians. J Can Health Libr Assoc., Vol [4] Wszystko o mp3. Praktyczne porady krok po kroku. Biblioteczka Komputer Świat, nr 6/2005 (35) grudzień. [5] Marcin Pawełczak Poczytaj mi komputerze wykorzystanie narracji w kursach elektronicznych. Prace Naukowo-Badawcze Instytutu Maszyn Matematycznych z serii ABC.IT zeszytów e-learningowych, Zeszyt nr 1/2007(7). Netografia [2] [6] [7] 13

15 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) 14

16 Maciej Marczuk Instytut Maszyn Matematycznych, Warszawa Biblioteki Royalty free - źródło zasobów graficznych Royalty Free Stock Photos - source of images and computer graphics Streszczenie Wzbogacenie treści szkoleniowych o elementy graficzne powoduje wzrost jakości przekazu i znacznie go uatrakcyjnia. Stosunkowo tanim i nieskomplikowanym sposobem pozyskania grafiki do elektronicznych kursów jest wykorzystanie zasobów bibliotek typu royalty free. Niniejszy artykuł wyjaśna, czym jest royalty free, jak funkcjonują biblioteki tego typu i jak z nich można skorzystać. Ponadto opisuje sposoby zabezpieczania grafik zamieszczanych w tych bibliotekach. Abstract The paper contains information about royalty free and it s application in e-learning. Author describes the system of digital watermark designed to protect copyrights. Jeden obraz jest wart słów. Słowa wypowiedziane niemal 100 lat temu przez Fredericka R. Barnarda nie straciły na aktualności. Jak powszechnie wiadomo wzbogacenie przekazu merytorycznego o elementy graficzne w znacznym stopniu przyspiesza proces przyswajania wiedzy. Uczący się chętniej sięgają po atrakcyjne wizualnie zasoby szkoleniowe o wysokich walorach estetycznych. Ponadto zamieszczane w e-kursach obrazy stanowią dodatkowy kanał informacyjny. Aby możliwie zbliżyć nauczanie zdalne do tradycyjnego, zwiększyć percepcję poprzez wywołanie określonych emocji i w jak największym stopniu dotrzeć z przekazem do osób uczących się, twórcy e-kursów starają się zilustrować podawane treści odpowiednio dobranymi elementami multimedialnymi. W tym celu stosuje się obrazy, animacje, nagrania obrazu i dźwięku. Wzbogacając e-kurs o elementy graficzne warto mieć na uwadze postulaty sformułowane przez Marka Hylę w książce Przewodnik po e-learningu, takie jak:

17 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) adekwatność obrazu, czyli jego podporządkowanie celom dydaktycznym oraz umiarkowaną liczbę elementów graficznych; spójność stylu dopasowanie stylu wszystkich elementów graficznych w danym kursie; prostota wyraźne uwypuklenie przekazu edukacyjnego; odpowiednia kompozycja tak, aby elementy graficzne tworzyły integralną część przekazywanej treści szkoleniowej, nie sprawiały wrażenia sztucznie doklejonych; zamysł edukacyjny każda grafika powinna rzeczywiście tworzyć dodatkowy kanał informacyjny i przekazywać treści zbieżne z tematem kursu; ograniczenia techniczne dotyczące m.in. kadrowania, wymiarów, palety kolorów, czy odpowiedniego formatu pliku. Nieumiejętne opracowanie elementów graficznych może spowodować niepotrzebny wzrost objętości e-kursu oraz paradoksalnie zagmatwać przekaz; prawa autorskie większość dostępnych w Internecie grafik jest chroniona prawem autorskim. Jak widać opracowanie dobrych elementów graficznych nie jest zadaniem trywialnym. Aby samodzielnie stworzyć grafikę potrzebna jest wiedza, umiejętności, odpowiednie narzędzia, pomysł oraz czas. Alternatywą może być zatrudnienie specjalisty grafika, jednak decyzja taka pociąga za sobą zazwyczaj dodatkowe koszty. Dlatego dobrym i nieskomplikowanym rozwiązaniem może okazać się skorzystanie z zasobów dostępnych w Internecie tzw. bibliotek Royalty free. Za wikipedią można powiedzieć, że Royalty free to model licencjonowania różnych form własności intelektualnej takich jak patenty, znak handlowy, czy prawa autorskie. Forma ta oznacza udzielenie przez licencjodawcę zgody na wykorzystywanie danego dobra bez pobierania przez niego opłat za każdorazowe użycie w przypadku Royalty free jest to opłata jednorazowa. Licencji typu Royalty free jest wiele są one dostosowane do potrzeb odbiorców. Można je jednak podzielić na trzy główne rodzaje: Licencję Editorial, Licencję Standard, Licencję Extender (Enhanced). Licencja Editorial stosowana jest najczęściej w odniesieniu do zdjęć przedstawiających wydarzenia sportowe, polityczne lub kulturalne, bądź osoby powszechnie znane. Licencja ta nie zezwala na wykorzystanie zdjęć do celów komercyjnych (w tym celu należy wykupić także np. prawa do wykorzystywania wizerunku), ale umożliwia użycie zdjęć w celach informacyjnych i edukacyjnych. Licencja Standard jest typową licencją Royalty free, która zezwala na nieograniczone czasowo i terytorialnie wykorzystanie zdjęć w różnych obszarach działalności także komercyjnej jako ilustracji książkowych, na plakatach, czy ulotkach. Licencja Extended lub Enhanced - to rozszerzona licencja standardowa, pozbawiona ograniczeń ilościowych. Licencje wydawane są przez poszczególne biblioteki elementów graficznych. Bibliotek takich pojawia się w Internecie coraz więcej i dysponują one coraz bogatszymi zasobami. Po wpisaniu w wyszukiwarkę hasła bank zdjęć Royalty free otrzymujemy prawie rekordów prowadzących do bibliotek wyposażonych w zaawansowane systemy wyszukiwania skatalogowanych grafik. Dostęp do wyszukiwarki jest bezpłatny. Grafiki 16

18 Maciej Marczuk, Biblioteki Royalty free zamieszczone w bibliotekach dostępne są w różnych formatach o różnej jakości. Najczęściej spotykanymi plikami są:.jpg,.gif,.png oraz.svg (Scalable Vector Graphic). Jak wspomniano wyżej od typu konta w wybranej bibliotece, czyli typu zakupionej licencji, uzależniona jest możliwość wykorzystywania grafik. Płatności za licencje są zróżnicowane w zależności od: jakości i rozmiaru zdjęć, przeznaczenia (wykorzystanie komercyjne/ niekomercyjne), typu grafiki (wektorowa lub rastrowa), czasu dostępu do wybranej biblioteki. W niektórych bibliotekach istnieje możliwość wykupienia dostępu do zasobów na określony czas przy założeniu, że w ciągu doby pobiera się maksymalnie określoną liczbę zdjęć (np. 10 na dobę). Ponieważ wszystkie biblioteki funkcjonują na podobnych zasadach, przyjrzyjmy się jak w praktyce wygląda pozyskanie zdjęcia z wybranego banku na przykładzie biblioteki fotolia.com. Zasoby fotolia.com składają się z ponad 3.5 miliona grafik różnego typu. Z biblioteki korzysta prawie 700 tysięcy użytkowników. Warunkiem wstępnym zakupu grafiki jest stworzenie bezpłatnego konta (rejestracja). Po zarejestrowaniu użytkownik może wyszukać potrzebne zdjęcia poprzez wybór kategorii (najbardziej popularne zdjęcia), galerii (zdjęcia usystematyzowane tematycznie) lub może zdefiniować własne kryteria wyszukiwania. Poniższy rysunek przedstawia wynik wyszukiwania dla słowa kluczowego icon. Rys. 1 Wynik wyszukiwania dla słowa kluczowego icon. 17

19 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) Dokonując wyboru grafiki określamy jednocześnie rodzaj licencji (od której uzależnione są: forma, jakość, rozmiar, a tym samym wartość zdjęcia). Wybrane zdjęcia umieszczamy w koszyku, gdzie sumowana jest także łączna wartość zdjęć podana w kredytach. Następnie dokonujemy zakupu kredytów. W przypadku fotolia.com wartość jednego kredytu jest równowazna kwocie 1 dolar. Minimalna wartość zakupu to 10 kredytów. Płatności dokonać można za pomocą karty kredytowej lub systemu PayPal. Poniższa tabela przedstawia wartość zdjęcia w zależności od wybranej licencji i planowanego zastosowania grafiki. Rys. 2 Parametry licencji Banki zdjęć pozwalają nie tylko na wyszukiwanie i zakup grafiki, ale także umożliwiają publikację oraz sprzedaż zdjęć i grafik własnego autorstwa. Zdjęcia i grafiki zamieszczane w bankach są w specjalny sposób zabezpieczane przed nielegalnym kopiowaniem i użytkowaniem. W tym celu stosuje się tzw. digital watermark czyli cyfrowy znak wodny. Metoda ta polega na umieszczeniu sygnału cyfrowego wewnątrz podpisywanej treści. Sygnał ten identyfikuje autora lub właściciela praw autorskich do danego zdjęcia lub innego zasobu. Podpis taki nie zabezpiecza wprawdzie przed kopiowaniem grafik, ale ułatwia ich lokalizację. Skutki tej metody zabezpieczania są niezwykle trudne do usunięcia. Wprawdzie na wielu forach internetowych znaleźć można porady specjalistów odnośnie usuwania digimarków, ale w rzeczywistości jedynym sposobem na pozbycie się tego rodzaju zabezpieczenia jest rozmycie go przez retusz cyfrowy, co z kolei znacznie obniża jakość grafiki. Zabieg ten jest łatwiejszy do wykonania w przypadku tła jednobarwnego, niż w przypadku tła o zmiennej kolorystyce. Nie jest także możliwe wstawienie nowego znaku wodnego w miejsce poprzedniego. 18

20 Maciej Marczuk, Biblioteki Royalty free Poniższy rysunek przedstawia przykładowe zastosowanie cyfrowego znaku wodnego. Rys. 3 Przykład zastosowania znaku wodnego do zabezpieczenia grafiki Biblioteki Royalty free to nie tylko zbiory zasobów graficznych. Coraz częściej w Internecie pojawiają się banki plików audio, z których pobrać można różnego typu zarówno efekty dźwiękowe, jak i gotowe utwory muzyczne. Przykładem takiej biblioteki jest soundimage.pl. Zasoby bibliotek Royalty free są chyba równie bogate, jak nieograniczona jest nasza wyobraźnia. Tak, więc, można uznać, że ze względu na umiarkowane koszty i różnorodną ofertę łatwo dostępną w Internecie, biblioteki te stanowią przydatne narzędzie, usprawniające proces tworzenia kursów e-learningowych. Są one skutecznym rozwiązaniem przy ograniczonych budżetach produkcyjnych. Bibliografia [1]M.Hyla, Przewodnik po e-learningu Netografia [2] [3] [4] 19

21 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) 20

22 MICHAŁ KOZŁOWSKI Instytut Maszyn Matematycznych, Warszawa MS PowerPoint i MS Producer w zastosowaniach e-learningowych E-learning by applying MS PowerPoint and MS Producer Streszczenie Popularność programu MS PowerPoint wśród kadry menedżerskiej i kierowniczej skłoniła firmę Microsoft do opracowania i udostępnienia przyjaznego narzędzia umożliwiającego konwersję prezentacji, będących źródłem specjalizowanej wiedzy, do postaci elektronicznych zasobów szkoleniowych. Jest nim pakiet Microsoft Producer for Microsoft Office PowerPoint Program Producer pozwala wzbogacać te prezentacje dając użytkownikowi możliwość synchronicznego wprowadzania do nich elementów audio, video, stron internetowych (HTML) oraz szeregu innych elementów. Producer pozwala także na wprowadzanie zmian w slajdach prezentacji PowerPoint oraz wspomaga złożone animacje i zmiany w PowerPoint Abstract Microsoft PowerPoint is very popular among managing staff. Their extending needs have led Microsoft to creating a friendly tool for creating e-learning content. This tool is Producer for Microsoft Office PowerPoint. Producer allows you to enrich your presentations with audio and video elements which can be synchronized, HTML pages and many more. Producer also gives possibility to make changes in presentation slides and add complex animations and dynamic elements. Tempo rozwoju przedsiębiorstw, nacisk na innowacyjność oraz cenny czas zmuszają wszystkich i dużych i małych do pracy nad dokumentami oraz przekazywania i tworzenia plików o różnych formatach, często dostępnych on-line w zasobach intranetu.

23 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) Popularność programu MS PowerPoint wśród kadry menedżerskiej i kierowniczej skłoniła firmę Microsoft do opracowania i udostępnienia przyjaznego narzędzia umożliwiającego konwersję prezentacji, będących źródłem specjalizowanej wiedzy, do postaci elektronicznych zasobów szkoleniowych. Jest nim pakiet Microsoft Producer for Microsoft Office PowerPoint PowerPoint jest programem działającym pod systemami Windows i Mac OS, dedykowanym do tworzenia prezentacji multimedialnych. Każda prezentacja może zawierać dowolną ilość ilustracji, animacji, jak również plików video. Użytkownik może wykorzystywać również tzw. animacje standardowe i niestandardowe z gotowego zestawu opcji określających sposób przechodzenia slajdów, dzięki czemu w prosty i szybki sposób uzyskuje się dynamiczną i ciekawą prezentację. Warto podkreślić, że funkcjonalność programu jest rozszerzana w kolejnych jego wersjach dostępnych na rynku. I tak np. wersja MS PowerPoint 2007 pozwala na tworzenie zaawansowanych, dynamicznych diagramów SmartArt - diagramów zależności, przepływu pracy oraz hierarchii. Umożliwia ona także zmodyfikowanie i zaktualizowanie istniejących diagramów. Ciekawą funkcją są również motywy dokumentów, które pozwalają zmienić wygląd całej prezentacji za pomocą jednego kliknięcia. Zmiana motywu prezentacji pociąga za sobą równoczesną zmianę koloru tła, koloru diagramu i tabeli, wykresu i czcionki, a nawet stylu punktorów w prezentacji. Stosowanie w/w funkcji gwarantuje, że cała prezentacja będzie miała profesjonalny i spójny wygląd. Kolejnym ukłonem w stronę użytkownika jest możliwość konwersji plików do formatu XPS (XML Paper Specification) lub PDF (Portable Document Format), co zdecydowanie ułatwia późniejsze rozpowszechnianie wśród ich użytkowników. Istotną funkcją, z uwagi na bezpieczeństwo danych jest zapobieganie wprowadzaniu zmian w udostępnianych prezentacjach przy użyciu podpisu cyfrowego, co daje pewność bezpiecznego ich udostępniania tylko wybranej grupie odbiorców. Niezaprzeczalnym faktem, świadczącym o popularności programu MS PowerPoint jest liczba 30 milionów prezentacji tworzonych każdego dnia (wg danych producenta). Aplikacja PowerPoint ma zastosowanie w tworzeniu i organizacji pokazów slajdów, przezroczy czy konspektów wystąpień. Jeśli chodzi o zawartość merytoryczną, program wykorzystuje się m.in. do tworzenia prezentacji szkoleniowych, do sesji burzy mózgów, planowania biznesowego, raportów z zakończonych zadań. Podsumowując szeroką gamę funkcji opisywanego programu można stwierdzić, że MS PowerPoint wykorzystywany jest do projektowania, tworzenia, drukowania i przekazywania materiałów informacyjnych. Co łączy MS PowerPoint z wymienianym wcześniej Producer em? Producer umożliwia użytkownikom MS PowerPoint a tworzenie jeszcze bardziej udoskonalonych prezentacji multimedialnych, udostępnianych w sieci na wiele sposobów. Oba programy są ze sobą zintegrowane. Producer może być zainstalowany na komputerze z systemem operacyjnym Windows 2000 lub XP i wymaga obecności pakietu MS Office, w szczególności aplikacji MS PowerPoint. Producer może generować materiał do opublikowania na platformie e-learningowej, ponieważ zapewnia jego zgodność ze standardem SCORM (Sharable Content Object Reference Model). Należy jeszcze określić, z którą częścią w/w standardu deklarowana jest zgodność. W tym przypadku wyeksportowany plik jest zgodny zarówno z częścią - Content Aggregation Model, która dotyczy formatu opakowania kursu jak również w zakresie współpracy kursu z platformą część Run-Time Environment. 22

24 Michał Kozłowskie: MS PowerPoint i MS Producer Elementy prezentacji Podgląd video Oś czasu Rys. 4 Interface programu Microsoft Producer Na początku pracy z programem wybieramy styl, w jakim będziemy tworzyć multimedialną prezentację. Wybór stylu związany jest z rozmieszczeniem elementów na stronie. W zależności od tego, jaki materiał budujemy, czy będzie to pokaz slajdów wraz obrazem video prelegenta, czy też będzie to materiał zdjęciowy, opatrzony wyłącznie komentarzem w postaci pliku audio, mamy do wyboru kilkanaście styli (każdy styl charakteryzuje się indywidualnym rozmieszczeniem elementów prezentacji). Dla wszystkich, którzy nie znają języka html (wraz z CSS) korzystanie z szablonów pozwala w prosty sposób tworzyć prezentacje, które mogą być potem udostępnione na portalu lub w sieci Internet. Jedną z zalet opisywanej aplikacji jest intuicyjny sposób nawigacji. Wszelkie elementy, jakie dodajemy do standardowej prezentacji są widoczne w podglądzie, dzięki temu nie ma konieczności publikacji opracowanego materiału, celem oglądu ostatecznej postaci tego, co zrobiliśmy - widać to już w trakcie edycji. Warto również podkreślić obecność mechanizmu, który w łatwy sposób umożliwia synchronizację slajdów z zaimportowanym wcześniej materiałem audio lub video. Program Microsoft Producer for Microsoft Office PowerPoint 2003 posiada wiele ciekawych funkcji, które można podzielić na trzy grupy: 23

25 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) Import audio/video, HTML: import elementów audio/video wielu formatów (avi,.wav,.asv,.wm,.wma,.wmv,.mp3,.mpg); import elementów graficznych i HTML; automatyczna konwersja slajdów PowerPoint (podczas importu slajdów PowerPoint następuje automatyczna konwersja plików do postaci HTML); bezpośrednie redagowanie slajdów PowerPoint (Producer umożliwia wprowadzanie poprawek w treści zaimportowanych slajdów); korzystanie z animacji (program zachowuje animacje i efekty, jakie dodano do slajdów w programie PowerPoint 2002 lub PowerPoint 2003); łatwy proces dodawania narracji do slajdów. Rys. 5 Ekran synchronizacji narracji ze slajdami Synchronizacja, zmiana, modyfikacja: synchronizacja różnych elementów audio i video ze slajdami prezentacji; zmiana wyglądu strony www zawierająca multimedialną prezentację wykorzystywane są tu tzw. szablony prezentacyjne (Presentation templates), będące układami stron sieci Web, które odpowiadają popularnemu standardowi CSS. W czasie samego pokazu istnieje opcja zmiany szablonu, co może zdynamizować podkład; automatyczne uaktualnianie spisu treści; 24

26 Michał Kozłowskie: MS PowerPoint i MS Producer funkcja rejestracji na żywo (szybkie przechwytywanie dźwięku i obrazu przy użyciu dowolnego urządzenia przechwytywania obsługiwanego przez oprogramowanie Microsoft DirectShow, w tym formatów Beta SP, VHS lub DVD); Rehearsal timinigs (chronometraż powtórek, prób; ułatwia synchronizację elementów pokazu na osi czasu ). Publikacja, udostępnianie: Pack&Go funkcja archiwizacji projektu; podgląd przed opublikowaniem (możliwość sprawdzenia prawidłowego wyświetlania wszystkich elementów prezentacji); podgląd po opublikowaniu (wyświetlenie podglądu prezentacji w taki sposób jak będzie widoczna w przeglądarce); korzystanie z zestawu Producer 2003 SDK (istnieje możliwość indywidualnego zautomatyzowania procesu publikowania, dzięki korzystaniu z zestawu Producer for PowerPoint 2003 Software Development Kit (SDK); integracja z FrontPage (możliwość importowania prezentacji bezpośrednio do witryn utworzonych w programie Microsoft FrontPage). Rys. 6 Prezentacja utworzona przy pomocy Producer a, udostępniona w sieci Wszystkie powyższe funkcje oraz dodatkowe funkcje, które realizuje program, a których tu nie wymieniono, umożliwiają tworzenie interesujących, dynamicznych prezentacji, znacznie ciekawszych od możliwych do wykonania za pomocą samego Power Point a. W kontekście e-learningu jednak najważniejszą funkcją jest możliwość tworzenia treści szkoleniowych, zgodnych ze standardami elektronicznego nauczania IMS i SCORM. Dzięki tej funkcjonalności każdą prezentację można przekonwertować i dostosować do formy kapsuły e-learningowej, którą w każdej chwili zainteresowany może obejrzeć przez sieć 25

27 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) Internet. Wzbogacone prezentacje mogą być wykorzystywane jako multimedialne pokazy, udostępniane na portalach zarówno korporacyjnych jak i uczelnianych, czy też na platformach e-learningowych. W przypadku firmy mogą one zawierać informacje o osiąganych wynikach za dany okres lub prezentować na przykład przemówienie szefa firmy do załogi. Zapotrzebowanie na konwersję prezentacji PowerPoint na postać właściwą dla e-learningu było tak duże, że powstało kilka programów, służących do opisywanej konwersji. Są to m.in.: SofTV ShowAndTell, OnPoint, czy też Breeze firmy Macromedia. Należy jednak pamiętać, że e-learning, to nie tylko elektronicznie przekazywane informacje. E-learning, to także testy, quizy, zadania, czyli wszystkie elementy, które w pewien określony sposób sprawdzają wiedzę, a tego opisywane aplikacje nie realizują. Producer, OnPoint, Breeze skupiają się na przekazywaniu wiedzy, gdzie nie ma możliwości weryfikacji przyswajanych informacji. Bezdyskusyjnym jest jednak fakt, że dzięki wykorzystaniu Producer a i analogicznych aplikacji o podobnej funkcjonalności zwykłe prezentacje zamieniają się w ciekawe projekty multimedialne, których twórcą może być każdy z nas. 26

28 WOJCIECH PRZYŁUSKI Instytut Maszyn Matematycznych, Warszawa Rola testów w szkoleniach e-learningowych Role of tests in the e-learning courses Streszczenie W artykule zwrócono uwagę jak ważną i różnorodną rolę odgrywają testy w szkoleniach e-learningowych. Poruszono wybrane aspekty związane z opracowywaniem testów, dodano też kilka praktycznych porad dla ich twórców. Abstract This article describes essential and various role of the test usage in the e-learning courses. Selected aspects of the tests elaboration are explained and several practical advises for the tests creators are added. 1 Wstęp Celem tego artykułu jest podkreślenie znaczenia i roli testów w szkoleniach e-learningowych. Jest to o tyle konieczne, że bardzo często testy postrzegane są jako tylko pewien dodatek czy urozmaicenie e-szkolenia. Chcemy jednak przekonać czytelników, że bez testów trudno w ogóle mówić o e-learningu. Jakiekolwiek nauczanie, aby miało jakiś sens musi być dopełnione o możliwość odbioru informacji zwrotnej: od ucznia do nauczyciela (w przypadku e-kursów: od kursanta do systemu wykonawczego, czyli wirtualnego nauczyciela). W trakcie trwania kursu praktycznie tylko testy mogą spełniać taką rolę. Wiele rozważań tu zawartych ma charakter uniwersalny i odnosi się do testów w ogóle, a nie tylko w e-learningu. Taki charakter mają na przykład uwagi dotyczące formułowania tekstów pytań i odpowiedzi. Ale znajdzie tu czytelnik również tematy stricte e-learningowe, takie jak na przykład strategia zadawania pytań w testach, czy komentowanie odpowiedzi kursanta.

29 Zeszyt ABC.IT nr 1/2008(9) 2 Testy e-learningowe Każde testowanie zarówno klasyczne (kartka, długopis) jak i elektroniczne (komputer, klawiatura, myszka) sprowadza się do zadawania pytań i rejestrowania udzielonych na nie odpowiedzi. Jednak testowanie elektroniczne daje kilka istotnych możliwości, których w wersji klasycznej zrealizować nie można lub jest to niezmiernie trudne. Podczas testu e- learningowego kursant może nie tylko wybierać jedną lub kilka z proponowanych odpowiedzi, czy też wprowadzać swoje własne teksty, ale może dokonywać tych czynności w środowisku multimedialnym. Ponadto, może przemieszczać elementy graficzne na ekranie komputera tak, aby tworzyły konfiguracje będące rozwiązaniami postawionych problemów. Ale co najważniejsze większość działań kursanta podczas zdawania testu może być śledzona i kontrolowana, a system wykonawczy może (jeśli takie było zamierzenie twórcy testu) sterować jego działaniami, komentować je, a czasem nawet udzielić podpowiedzi (patrz: 5.5). Trzeba tu wspomnieć o pewnym ograniczeniu, jakim jest problem automatycznego oceniania odpowiedzi przez system wykonawczy e-kursu. W e-learningu możliwość automatycznej oceny jest bardzo ważna z tego prostego powodu, że od wyniku testu uzależniony jest bardzo często dalszy przebieg szkolenia (różne ścieżki edukacyjne). Wśród pytań, które można sformułować w testach można wprowadzić podział na pytania otwarte (możliwość podania całkowicie swobodnej odpowiedzi) oraz zamknięte (odpowiedź wybierana jest z ograniczonej liczby propozycji). Pytania zamknięte nie nastręczają większych problemów przy automatycznej ocenie. Natomiast rozbudowanych pytań otwartych (w których odpowiedzią jest fraza, całe zdanie, esej) w zasadzie oceniać automatycznie nie można. Użyliśmy sformułowania w zasadzie, bowiem pewne możliwości daje użycie tzw. słów kluczowych. Mechanizm ten może być skuteczny w zakresie krótkich form (fraza, zdanie) jednak już w przypadku dłuższych wypowiedzi pisemnych nie ma sensu go stosować. Więcej na ten temat może przeczytać czytelnik w pracy [1]. 3 Funkcje testów Dwa najważniejsze typy obiektów, jakie występują w e-kursach elektronicznych, to jednostki szkoleniowe i jednostki testowe. Wydaje się w pierwszej chwili, że są one odpowiednikami występujących w klasycznej edukacji akademickiej wykładów oraz kolokwiów i egzaminów. Jest to jednak spojrzenie zbyt powierzchowne. Zauważmy, że wykładowca może w trakcie swojego wykładu obserwować reakcje studentów, zwracać się do nich z różnymi pytaniami, a nawet ustosunkować się do postawionych przez słuchaczy problemów. Takie ciekawe i twórcze sytuacje dydaktyczne warto byłoby odtworzyć w kursie elektronicznym i okazuje się, że w pewnych systemach e-learningowych daje się to osiągnąć. Głównym narzędziem, które prowadzi do tego celu, są właśnie testy. W trakcie trwania e-kursu testy są jedynym środkiem, który może być wykorzystany w komunikacji systemu wykonawczego (wykładowcy) z kursantem (studentem). Spróbujemy dokonać pewnej klasyfikacji testów pod kątem funkcji, jakie mogą spełniać w kursie elektronicznym: Pretesty mogą służyć m.in. do: o mobilizacji i zachęty kursanta do przerobienia rozpoczętego właśnie kursu, np. poprzez wskazanie mu braków jego wiedzy lub poprzez sformułowanie ciekawych, trudnych do rozwiązania bez poznania treści kursu, problemów, 28