Spis treści Contents

Transkrypt

1 tom 2 nr 2(3) 2005 r. Spis treści Contents Mariusz Krzak Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru... 3 Tourist movement in the Arequipa region and the possibilities of its development in the Valley of the Volcanoes (Castilla province) in Southern Peru Piotr Migoń Górne Łużyce jako region geoturystyczny Upper Lusatia as a geotouristic region Gábor Kiss Surveying the geoheritage of high ecotouristic importance in Hungary methodological concerns and experiences Inwetaryzacja obiektów dziedzictwa przyrody nieożywionej o dużym znaczeniu ekoturystycznym na Węgrzech medotologia i doświadczenia Daniel Pivko Urban Geology and Historical Sites in Bratislava Geologia i Zabytki Historyczne Bratysławy Justyna Ścibska Andacollo chilijska Częstochowa, ziemia pirquineros złota i miedzi Andacollo Chilean Czestochowa, land of gold and copper miners Dominika Rudzka Wybrane atrakcje geoturystyczne Szkocji Selected geotouristic amenities of Scotland Borys Borówka, Jacek Nowak Wyspa Mřn (Dania) perłą turystyczną zachodniego Bałtyku Moen Island (Denmark) tourist pearl of the Western Baltic

2 (Geoturism) jest czasopismem naukowym Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica, wydawanym wspólnie z Wydziałem Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej, ukazującym się jako jeden tom rocznie w kolejnych zeszytach. adres owy: redakcja@geoturystyka.pl Redaguje zespół w składzie: Tadeusz Słomka (redaktor naczelny), Marek Doktor (sekretarz), Mariusz Szelerewicz (redaktor techniczny), Andrzej Joniec, Alicja Kicińska-Świderska, Wojciech Mayer, Paweł Różycki, Elżbieta Słomka Rada Redakcyjna: Tadeusz Burzyński, Janusz Dąbrowski, Henryk Jacek Jezierski, Anna Nowakowska, Krystian Probierz, Pavol Rybar, Tadeusz Słomka, Antoni Tajduś, Janusz Zdebski Adres Redakcji: Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Zakład Geologii Ogólnej i Matematycznej; al. Mickiewicza 30, Kraków Na ten adres należy wysyłać rękopisy, korekty i wszelką korespondencje dotyczącą redagowania pisma. Skład i łamanie: Firma Rysunkowa Szelerewicz, Druk: Drukarnia Leyko Wydano ze środków Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica z pomocą finansową Wydziału GGiOŚ Akademii Górniczo-Hutniczej Copyright by Stowarzyszenie Naukowe im. Stanisława Staszica, Kraków 2005 PL ISSN

3 Geoturystyka 2 (2005) 3-22 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Tourist movement in the Arequipa region and the possibilities of its development in the Valley of the Volcanoes (Castilla province) in Southern Peru Mariusz Krzak Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, Kraków; krzak@uci.agh.edu.pl Położenie, populacja i warunki naturalne południowego Peru Treść: W artykule oceniono możliwości rozwoju turystyki w Dolinie Wulkanów. Dolina Wulkanów z licznymi naturalnymi obiektami, szczególnie przyrody nieożywionej, jest atrakcyjnym celem wypraw turystycznych. Postulowane włączenie Doliny do planowanego parku narodowego Kanion Colca przyczyni się do ochrony jej fenomenu. Słowa kluczowe: Dolina Wulkanów, wulkany, formacja Andahua, przyroda nieożywiona, atrakcje turystyczne Abstract: Opportunities of touristic development in the Valley of the Volcanoes were estimated in the following paper. The Valley of the Volcanoes with its numerous natural objects, especially inanimated nature is attractive purpose of tourist expeditions. An idea to establish Canyon Colca National Park protecting also the Valley of the Volcanoes will contribute to the protection of its phenomena. Key words: the Valley of the Volcanoes, volcanoes, Andahua formation, inanimated nature, tourist attractions Dolina Wulkanów w południowym Peru była celem dwóch wypraw naukowych pracowników i studentów Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH w latach 2003 i Pierwsza wyprawa miała charakter rekonesansowy, natomiast drugi wyjazd miał na celu realizację dwóch tematów badawczych: - Współczesny wulkanizm w otoczeniu kanionu Colca pod kierunkiem dr inż. A. Gałasia i prof. A. Paulo, - Uwarunkowania rozwoju turystyki w rejonie Andagua (Peru) pod kierunkiem autora artykułu. Badania te nawiązują do polskiej inicjatywy powołania Parku Narodowego Kanion Colca, co wymaga przygotowania dokumentacji projektowej. Poniżej wstępnie scharakteryzowano walory turystyczne tego ubogiego gospodarczo, lecz niezwykłego pod względem przyrodniczym regionu. Peru położone jest w zachodniej części Ameryki Południowej, nieco na południe od równika. Jest trzecim co do wielkości krajem Ameryki Południowej, o powierzchni km 2 i największym krajem andyjskim. Populacja sięga 27,1 mln mieszkańców (2003), z czego 45% stanowią Indianie, 37% Metysi, 15% biali, a pozostałe 3% obejmuje ludność rasy czarnej i żółtej. Językami urzędowymi w Peru są hiszpański i quechua. Oprócz języków oficjalnych w użyciu są liczne lokalne dialekty, np.: aymara. W roku 2001 czynna zawodowo ludność peruwiańska utrzymywała się głównie z szeroko rozumianej działalności usługowej (handel, hotelarstwo, gastronomia, transport i komunikacja) oraz administracyjnej 73,1%. Pozostała część znalazła zatrudnienie w przemyśle (13,2%), rolnictwie (8,4%) i budownictwie (4,4%). Podstawowymi jednostkami podziału terytorialnego Peru są departamenty, odpowiadające rangą polskim województwom. Niższą jednostką podziału administracyjnego są prowincje, które z kolei dzielą się na dystrykty. Polskimi odpowiednikami wymienionych są powiaty i gminy. Klimat Peru jest ogromnie zróżnicowany: od gorącego, tropikalnego panującego w dżungli amazońskiej, poprzez umiarkowany na nizinach, aż po chłodny w najwyższych partiach gór, pokrytych śniegiem i lodowcami. Generalnie w Peru wyróżnia się trzy krainy geograficzno-klimatyczne: - nizinne wybrzeże Pacyfiku (Costa) obejmujące 10% powierzchni kraju, - górskie pasmo Andów (Sierra) obejmujące 30% powierzchni kraju, - tropikalne dorzecze Amazonki (Selva) obejmujące 60% powierzchni kraju. W części południowej Peru zmieniają się proporcje wyróżnianych krain geograficznych. Dominują tu Andy stanowiące ok. 3/4 powierzchni obszaru. Andy, drugi co do wysokości łańcuch górski świata (po Himalajach) osiągają wysokość ponad 6000 m już w odległości około 100 km od wybrzeża. Są młodym, czynnym orogenem z aktywnym wulkanizmem i częstymi trzęsieniami ziemi. Najwyższym szczytem w południowym Peru jest Coropuna (6425 m n.p.m.), a średnia wysokość tej części kraju przekracza 3000 m. Krajobraz Andów jest tu urozmaicony stożkami wulkanicznymi i postrzępionymi graniami kalder eksplo-

4 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru zywnych, oddzielanymi przez niezwykle głębokie doliny i kaniony. Położony jest tu najgłębszy kanion świata Kanion Colca, który ma długość 120 km i głębokość 3232 m (Księga Rekordów Guinessa), choć niektóre źródła podają dolinę Cotahuasi z drugorzędnymi kanionami, położoną na zachód od Colca, jako jeszcze głębszą. U podnóża Mismi (5536 m n.p.m.) bierze swój początek druga co do długości rzeka świata Amazonka. W tej części gór znajduje się rozległy płaskowyż Altiplano z jeziorem Titicaca na wysokości (3810 m n.p.m.). W południowym Peru przyoceaniczny pas nizin jest wąski i miejscami zanika. Kordyliera Zachodnia opada stromą krawędzią w kierunku Pacyfiku. Wzdłuż wybrzeża przebiega najważniejsza droga Peru Panamericana. Południowe Peru jest niezwykle atrakcyjne turystycznie. To tutaj znajdują się zabytkowe kompleksy: Machu Picchu, Cuzco i Święta Dolina Inków, Sillustani, Białe Miasto Arequipa, jezioro Titicaca, najgłębszy kanion świata Kanion Colca, źródła Amazonki (Fig. 1) i wiele innych. Ruch turystyczny w rejonie Arequipy Departament Arequipa, jeden z 24 w kraju, zajmuje powierzchnię km 2. Sąsiaduje z departamentami Ayacucho, Apurimac, Cusco, Puno, Moquegua oraz wybrzeżem Pacyfiku. Dzieli się na 8 prowincji i 108 dystryktów (Fig. 2., Tab. 1.). Fig. 2. Podział administracyjny departamentu Arequipa Administrative division of the Arequipa department Fig. 1. Południowe Peru i jego największe atrakcje turystyczne Southern Peru and its main tourist attractions Departament Arequipa jest jednym z najczęściej odwiedzanych regionów Peru. Do jego największych atrakcji turystycznych należą: najgłębszy kanion świata, miasto Arequipa, otaczające go wulkany (w tym aktywne), źródła wód termalnych, wysokogórskie p ustynie. Oprócz przyrody nieożywionej spotkać tu można egzotyczne gatunki zwierząt, np.: cztery gatunki wielbłądowatych: lamy, alpaki, wikunie i guanako, kondory i gryzonie przypominające świstaki wiskacze. Walory przyrodnicze w połączeniu z dziedzictwem kulturowym i historycznym sprawiają, że okolice i sama Arequipa stanowią atrakcyjny Fig. 3. Kopalnia silaru w okolicach Arequipy, fot. A. Gałaś Silar mine in the vicinity of Arequipa, phot. A. Gałaś

5 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Prowincja Liczba Ludność Powierzchnia Zaludnienie dystryktów [tys.] [km 2 ] [os./km 2 ] Arequipa , ,12 77,58 Camaná 8 51, ,48 11,21 Caravelí 13 29, ,41 2,24 Castilla 14 40, ,85 5,25 Caylloma 19 49, ,24 4,15 Condesuyos 8 21, ,40 3,09 Islay 6 55, ,03 14,15 La Unión 11 17, ,40 3,60 Łącznie , ,93 16,94 Tab. 1. Podstawowe dane statystyczne regionu Arequipa (wg. stanu na ) Arequipa department - basic statistical data ( ) cel odwiedzin i wycieczek turystycznych. Od kilku lat region Arequipy odwiedza rosnąca rzesza turystów, porównywalna do położonego nad jeziorem Titicaca Puno (Tab. 2). Stolicą regionu Arequipa jest miasto o tej samej nazwie. Pod względem liczby ludności (ok. 800 tys.) jest drugim po Limie miastem Peru. Nazwa Arequipa wywodzi się prawdopodobnie z języka Indian Aymara, w którym fraza ari oznacza szczyt, wierzchołek, a quipa - leżący za, stąd Arequipa to miejsce leżące z jednej strony za, a jednocześnie u podnóża góry. Nad miastem, leżącym w niecce o wysokości m n.p.m., góruje czynny wulkan Misti (5822 m n.p.m.), a towarzyszy mu kilka wygasłych wulkanów. Według innych etnografów nazwa wywodzi się z języka quechua; ari-que pay, co oznacza tak, zostajemy (tu). Stolica departamentu nazywana bywa białym miastem, gdyż zbudowana jest z białego tufu pumeksowego. Potok piroklastyczny, który w plejstocenie spłynął z wulkanu Chachani na odległość 50 km od krateru, jest od wieków eksploatowany na zachód od miasta (Fig. 3). Reprezentacyjny Plaza de Armas (Plac Broni) jest jednym z najpiękniejszych w Peru (Fig. 4), a urokliwe tło dla wież katedry i podcieni tworzą ośnieżone szczyty: Misti, Chachani (6075 m n.p.m.) i Pichu Pichu (5571 m n.p.m.). Ponadto liczne budowle kolonialne, kościoły i klasztory czynią z Arequipy swoistą perłą turystyczną chętnie odwie- Cecha Turyści Turyści krajowi zagraniczni Płeć kobiety 47 % 43 % mężczyźni 53 % 57 % Wiek % 1 % % 7 % % 20% % 51 % % 14 % % 5 % % 2 % 65 i więcej 2 % 0 % Motyw podróży wakacje/rekreacja 71 % 93 % odwiedziny przyjaciół 13 % 3 % interesy handlowe 9 % 1 % studia 6 % 2 % inne 1 % 1 % Towarzystwo samotnie 22 % 19 % w podróży z przyjaciółmi 23 % 44 % z rodziną 25 % 2 % małżeństwo samotnie 20 % 31 % inne 10 % 4 % Wydatki mniej niż 500 soli* 64 % 66 % na utrzymanie % 17 % % 4 % % 1 % 2001 i więcej 2 % 3 % * 3,45 sola 1 USD Tab. 3. Profil turystów odwiedzających Arequipę w roku 2000 (wg. Estadisticas del Mercado Turistico, Arequipa 2001) Profile of tourists visiting Arequipa in 2000 (by Estadisticas del Mercado Turistico, Arequipa 2001) dzaną przez gości zagranicznych jak i samych Peruwiańczyków (Tab. 3). Historyczne centrum Arequipy jest od roku 2000 wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Dystans pomiędzy Limą a Arequipą to około 1000 km. Dostępność miasta jest łatwa, prowadzi doń szosa Panamericana, regularnie kursują samoloty. Zagrożeniem dla miasta i regionu są częste wstrząsy tektoniczne o różnym natężeniu od ledwie odczuwalnych do silnych katastroficznych. Trzęsienie z roku 2001 pociągnęło za sobą liczne ofiary śmiertelne i poczyniło wiele zniszczeń. W Arequipie zawaliło się sklepienie katedry * półrocze I-VI 2001 Tab. 2. Liczba odwiedzających główne ośrodki turystyczne w Peru (wg. Estadisticas del Mercado Turistico, Arequipa 2001) Numbers of visitors in main tourist centers in Peru (by Estadisticas del Mercado Turistico, Arequipa 2001)

6 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru ją zobaczyć dopiero po kilkudniowym pieszym marszu, bądź uczestnicząc w spływie. Ściany kanionu wznoszą się na pewnym odcinku na wysokość 3232 m (lewa) i 4200 m (prawa) od poziomu rzeki. Kanion Colca został odkryty dla świata przez Polaków członków wyprawy kajakowej CANOANDES z Krakowa w 1981 roku, a scena jego pokonywania stała się doskonałym plakatem reklamowym Odkryj Peru. Rok Region Arequipa Dolina Colca Udział , , , , ,4 2001* ,4 * półrocze I-VI 2001 Tab. 4. Liczba zagranicznych turystów odwiedzających Dolinę Colca (wg. Estadisticas del Mercado Turistico, Arequipa 2001) Number of foreign tourists visiting the Colca Valley (by Estadisticas del Mercado Turistico, Arequipa 2001) Dolina Wulkanów Fig. 4. Plaza de Armas w centrum Arequipy, fot. A. Gałaś Plaza de Armas in the center of Arequipa, phot. A. Gałaś i jedna z dwóch wież fasady. Trzęsienie miało magnitudę 6,9 Richtera i intensywność VI-VIII w zmodyfikowanej skali Mercalliego. Wstrząsy o magnitudzie przekraczającej 6 notowano w latach 1999, 1979, 1960, Zapisy historyczne pozwalają ocenić, że w latach 1582, 1600, 1604, 1687, 1784, a przede wszystkim w 1868 nastąpiły jeszcze silniejsze wstrząsy o intensywności od IX do XI w skali Mercalliego. Sejsmolodzy pocieszają jednak, że obszar ten wchodzi w okres ciszy sejsmicznej, gdyż zaobserwowano cykl aktywności powtarzający się co lat. Jedną z największych atrakcji regionu Arequipa (i całego Peru) jest Kanion i Dolina Colca (Tab. 4., Fig. 5). Dla około 40% turystów przebywających w regionie wizyta w Dolinie Colca (około 3500 m n.p.m.) jest żelaznym punktem programu pobytu. Podziwiają tam malownicze tarasy uprawnych poletek, do których doprowadza się wodę spod ośnieżonych szczytów. Za jednym z nich, Mismi, ma swe źródła Amazonka. Dolina Colca była onegdaj spichlerzem imperium Inków. Turystów dowozi się jedynie do początkowej i najpłytszej części całego kanionu tzw. Cruz del Condor. Stąd, ze skalnego balkonu, około godz. 8 rano mogą podziwiać majestatyczny start kondorów na łowiska i wypatrywać w czeluści nurtu rzeki. Najgłębsza część kanionu znajduje się znacznie dalej i można 1. Położenie, warunki klimatyczne, ludność Dolina Wulkanów ma długość ok. 60 km i położona jest w prowincji Castilla, około 320 km na NW od Arequipy. Rozciąga się południkowo pomiędzy masywem Nevado Coropuna (6425 m n.p.m.) a Cordillera Shila (ok m n.p.m.) na północy i obniża od krawędzi Altiplano ( m n.p.m.) do kanionu rzeki Colca (ok m npm) na południu. W centralnej części doliny leży pueblo Andagua (3600 m n.p.m.) siedziba władz lokalnych i stolica dystryktu o tej samej nazwie (Fig. 6). Najniżej położoną osadą doliny jest Ayo (ok m n.p.m.), a najwyżej górnicze miasteczko Orcopampa (ok m n.p.m.) (Fig. 7). Dolina Wulkanów przez długi okres czasu pozostawała nieznana. Pierwsze fotografie karłowatych wulkanów zamieścił National Geographic w 1934, w relacji dwóch pilotów Shippeego i Johnsona, którzy wylądowali w dolinie. Dopiero budowa drogi na przełomie XX i XXI wieku, łączącej kopalnie złota z Arequipa, udostępniła Dolinę Wulkanów turystom. Na odcinku do Aplao (ok. 700 m n.p.m., 152 km od Andagua) jest to wijąca się serpentynami droga gruntowa, utwardzona, miejscami przepaścista, a pokonywana przez kursowe autobusy najczęściej nocą. Na szerokiej przełęczy pod Coropuną osiąga wysokość 4900 m n.p.m. Jeśli podróżnego nie interesują filmy na podskakującym telewizorze pokładowym, emitowane podczas 16 godzin jazdy, warto podjąć próbę zaśnięcia. Od Aplao do Arequipy mknie się nudną, asfaltową szosą. Dolinę Wulkanów zamieszkuje niemal ludzi, utrzymujących się z górnictwa i hodowli w strefie powyżej 3700 m n.p.m., a poniżej, gdzie klimat łagodnieje, z rolnictwa. Uprawy stały się możliwe dzięki misternemu rozprowadzaniu wody kanałami z Rio Andagua, która co pewien czas chowa się w kanionie. Okolice Andagua są rzadko nawiedzane przez opady, a zdarzają się one na przełomie roku. Średnia suma opadów z 6

7 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 5. Ujście Rio Mamacocha do kanionu Colca, fot. S. Bębenek Confluence of Rio Mamacocha to the Colca canion, phot. S. Bębenek 7

8 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru ostatnich pięciu lat jest bardzo mała, tylko 16,3 mm (!). W lipcu i sierpniu, w porze suchej (południowoamerykańska zima), wahania temperatur pomiędzy dniem a nocą na wysokości powyżej 3000 m są znaczne. W promieniach słońca, wczesnym popołudniem temperatury dochodzą nawet do 25 C, by nocą, po zachodzie słońca ulec gwałtownemu obniżeniu przy gruncie, nawet do -5 C. Wówczas górskie potoki i rowy nawadniające pokrywa lód. Wilgotność powietrza jest niska i w porze suchej waha się w granicach 40%. Okręg Andagua zamieszkuje nieco ponad 2500 mieszkańców rozproszonych w kilkunastu osadach (Tab. 5) na powierzchni prawie 2600 km 2. Z tego w pueblo Andagua mieszka około 1000 osób. Pozostałe przysiółki i wioski zamieszkane są przez kilkanaście, bądź kilkadziesiąt rodzin, np.: San Antonio i Soporo 32 rodziny, Callhua i San Isidro de Tauca 24. Głównym źródłem utrzymania ludności jest uprawa niewielkich pól, prawie grządek i hodowla bydła. Klimat Doliny Wulkanów cechuje się wyraźną pionową strefowością. Począwszy od dołu można wyróżnić następujące zony (Vidal, 1987): - Quechua (2500 do 3500 m n.p.m.) poniżej Andagua, gdzie dominują warunki klimatyczne umiarkowane do suchych i warunki do upraw są najdogodniejsze. Uprawia się tutaj kukurydzę, ziemniaki, fasolę, jęczmień, lucernę, rośliny strączkowe i in. Występują także drzewa: eukaliptusy, olcha i bardziej naturalne gatunki o lokalnych nazwach, np.: quishuar i queńua, - Suni (3500 do 4100 m n.p.m.) obejmującą środkową część dystryktu. Dominuje tu klimat umiarkowanie zimny, wyznaczający granicę upraw. Z roślinności naturalnej występują tu kępy ostrej trawy nazywane przez miejscowych ichu i chudo, - Puna (4100 do 4800 m n.p.m.), gdzie klimat jest bardzo chłodny, ale odpowiedni dla hodowli lam i alpak. Leżą tu osady Callhua i San Antonio. Gatunki odpornych traw i ziół: yareta, yaretilla, huamantirca, chachacoma, hinojo, huaylla, iro są wykorzystywane przez mieszkańców m.in. na opał. 2. Zarys budowy geologicznej Dolinę Wulkanów wyróżnia niezwykły krajobraz wulkaniczny. Tworzy ona zespół rowów tektonicznych o różnych Nazwa Anchapala Andagua Callhua Charcca Escalera Huacoto Hualulo Huito Huamantrica Huaycho Mistihuasi Ocoruro Paccareta Pumajallo San Antonio San Isidro de Tauca Sihuinha Soporo Tambo Tiendayoc Usnuta Virgen del Rosario Rodzaj zagroda hodowlana stolica dystryktu wieś wieś zagroda hodowlana zagroda hodowlana wieś zagroda hodowlana wieś wieś zagroda hodowlana wieś zagroda hodowlana wieś przysiółek przysiółek przysiółek przysiółek zagroda hodowlana zagroda hodowlana zagroda hodowlana przysiółek Tab. 5. Osady dystryktu Andagua Andagua district settlements Fig. 6. Widok na wioskę Andagua, fot. S. Bębenek View of Andagua village, phot. S. Bębenek 8

9 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 7. Położenie Doliny Wulkanów na tle dystryktu Andagua Location of the Valley of the Volcanoes on the Andagua district background kierunkach. Od epoki lodowcowej poczynając miały tu miejsce liczne erupcje wulkaniczne. Warkocze potoków lawowych, kopuły lawy i małe stożki piroklastyczne wypełniają dno doliny i spływają lokalnie ze stoków. Brzegi doliny budują osadowe formacje mezozoiczne i eksplozywne wulkanity neogeńskie (Fig. 8). W tych ostatnich częste są żyły złota, co spowodowało rozkwit górnictwa koło Orcopampy (Paulo & Gałaś, 2005). Serie osadowe obejmują okres od środkowej jury po górną (?) kredę. Jura reprezentowana jest przez silnie sfałdowane wapienie, mułowce i łupki, przewarstwione niekiedy piaskowcami i zlepieńcami. Najstarsze formacje kredy wykształcone są jako białe, ukośnie laminowane piaskowce kwarcowe (prawdopodobnie osady wydmowe), czerwone piaskowce o skośnej laminacji, przewarstwione pstrymi mułowcami, niekiedy gipsem i wapieniami. Najmłodsze ogniwa kredy to szare wapienie z liczną fauną. Plioceńska formacja Barroso zalega niezgodnie na starszych utworach i reprezentowana jest przez andezyty, konglomeraty i brekcje wulkaniczne. Plejstocen i holocen reprezentują głównie lawy i utwory piroklastyczne formacji Andahua (Gałaś & Paulo, 2005). Obok nich występują aluwia, wykształcone w postaci słabo obtoczonych żwirów z piaskami, niekiedy z mułkami. Formacja Andahua to w przewadze afanitowe i porfirowe skały wulkaniczne o małej zawartości fenokryształów (do 20%). Dominują fenoandezyty z prakryształami plagioklazów i piroksenów, podrzędnie występują bazalty i fenodacyty (Hoempler, 1962, Delacour, 2002). Zasięg i wiek tej formacji nie jest precyzyjnie do dziś ustalony. Ostatnie przejawy działalności wulkanicznej w dolinie miały miejsce przed laty. Świadczą o tym m. in. znikome ślady erozji na stożkach i potokach lawowych oraz brak pokrywy roślinnej. Gałaś i Paulo (2005) proponują trzystopniową gradację wieku: - lawy starsze zwietrzałe, zerodowane, pokryte roślinnością, często z wykształconym profilem glebowym i tym samym wykorzystywane pod uprawy; bloki lawy są obtoczone, a granice potoków niewyraźne, - lawy pośrednie z inicjalnym profilem glebowym, z rzadka porośnięte przez roślinność, - lawy młode nie zwietrzałe, z chropowatą i ostrą powierzchnią law, z wyraźnymi strukturami płynięcia potoków, 9

10 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 8. Uproszczona mapa geologiczna regionu Andagua (wg. Gałaś i Paulo, 2005) Simplified geological map of the Andagua region (by Gałaś & Paulo, 2005) stromymi zboczami, bez wierzchniej warstwy glebowej i roślinności, gdzieniegdzie z aktywną działalnością powulkaniczną w postaci solfatarów. Najstarsze formy i osady formacji Andahua datowane są na plejstocen, pośrednie na późny holocen, najmłodsze natomiast bliskie są czasom historycznym (Cabrera & Thouret, 2000). Trzeba to przypomnieć, że pisana historia Peru zaczyna się od hiszpańskiej konkwisty w latach , bo węzłów quipu dotąd nie odczytano. Atrakcje i obiekty turystyczne Doliny 1. Formy wulkaniczne Za najbardziej atrakcyjne obiekty doliny należy uznać formy wulkaniczne formacji Andahua (Fig. 9, 10), z których wiele zachowało swą pierwotną formę. Dzięki temu można tu podziwiać iście księżycowy krajobraz. Wysokości względne stożków wulkanicznych wahają się około 100 m, a tylko jeden sięga 300 m. W porównaniu z ogromnymi stratowulkanami, które wznoszą się 1-3 km nad podstawę zasługują więc na miano karłowatych wulkanów. Nie jest dokładnie znana ich liczba. Podawane są ilości od 31 do 85 sztuk, ale część wyznaczono tylko na podstawie analizy zdjęć satelitarnych. Badania geologiczne podjęto dopiero w roku 1960, gdy na uniwersytet w Arequipie trafił mieszkaniec Andagua, Portocarrero. Stożki są zbudowane z bomb wulkanicznych, lapilli, popiołów i aglomeratów lawowych. W niektórych z nich krawędzie kraterów na skutek eksplozji podczas erupcji uległy postrzępieniu bądź zniszczeniu, a wydobywająca się lawa tworzy charakterystyczne jęzory (Fig. 11). Większość kraterów emitowała jedynie materiał piroklastyczny, któremu towarzyszą niekiedy efuzje lawowe (Gałaś i Paulo 2005). Oprócz niemal idealnych, karłowatych stożków w dolinie można obserwować odmienne formy wulkaniczne: kopuły i grzbiety lawowe, szczeliny eruptywne oraz potoki lawowe. Kopuły wznoszą się na wysokość do kilkudziesięciu metrów. Rozleglejsze kopuły zawierają depresję w gardzieli dawnego wulkanu lub kilka szczelin eruptywnych, z których wachlarzowo wyciskane były skiby lawy, która po kilkunastu metrach pękała na bloki, traciła składniki gazowe i przybierała postać rumowiska żużlu (Fig. 12). Potoki lawowe wypływają zazwyczaj z kopuł lawowych i osiągają długość do 10 km. Ich miąższość waha się od 10 do 30 m, a w przypadku nałożenia się na siebie, czy też spiętrzenia na przeszkodzie odpowiednio więcej (Gałaś i Paulo 2005). 10

11 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 9. Wulkany Chilcayoc (z lewej) i Jechapita, fot. A. Kukuła- Góral Volcanoes Chilcayoc (on the left) and Jechapita, phot. A. Kukuła-Góral Fig. 11. Potok lawowy wulkanu Chico, fot. M. Krzak Lava flow of the Chico volcano, phot. M. Krzak Fig. 10. Regularny stożek wulkanu Jechapita, fot. M. Krzak Regular cone of Jachapita volcanoe, phot. M. Krzak Część wulkanów straciła swój pierwotny wygląd i nie zachowała typowego kształtu. Dostrzeżenie ich w morfologii terenu jest dla niewprawnego oka trudne. Najbardziej charakterystyczne i łatwo rozpoznawalne stożki w rejonie Andagua to: Puca Mauras (Czerwona Góra), Ticsho, Yanamauras (Czarny Wulkan) Sur i Norte (zwane też Jemellos), Jechapita (Symetryczny), Wielki i Mały Chilcayoc (porośnięte ostrą, krzaczastą trawą chilca ), kopuła lawowa Nińamama ( nińa znaczy świeca), z której dotąd ulatnia się siarkowodór wytrącając siarkę, Huasha Huasha lub Calvariuyoc, Jeńchana (Zły Omen) z placem do korridy w amfiteatralnym kraterze (Fig. 13), Ucuya i Pampalquita (Chodziarz). 2. Rio Andagua Rzeka Andagua bierze swój początek powyżej Orcopampy i w górnym biegu tworzy kilka zastoisk, w których żerują ptaki. Kilka kilometrów na północ od Andagua płynie wąskim na 2-10 m kanionem, by zaniknąć w malowniczych lagunach Pumajallo i Chachas (Fig. 7). Następnie podziemnym korytem, przykrytym potokami law, kieruje się w kierunku doliny Colca by po 12 kilometrach wypłynąć tamże już jako Rio Mamacocha. 3. Wodospady Atrakcyjnymi i łatwo dostępnymi z Andagua obiektami są dwa wodospady: Shinguallay i Pumajallo (Fig. 7). Pierwszy z nich ma wysokość około 20 m i kilka strug, a drugi około 4-5 m (Fig. 17). Woda wypływa kaskadą ze ściany lawy, Fig. 12. Postrzępione i zdezintegrowane bloki potoku lawowego, fot. A. Kukuła-Góral Frayed and disintegrated blocks of lava flow, phot. A. Kukuła-Góral Fig. 13. Plac do korridy we wnętrzu krateru wulkanu Jenchana, fot. S. Bębenek Corrida place inside the Jenchańa volcano crater, phot. S. Bębenek 11

12 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 14. Marmity w korycie Rio Andagua, fot. A. Gałaś Marmites in the Rio Andagua river-bed, phot. A. Gałaś Fig. 16. Otoczenie kanionu Rio Andagua, w tle wulkan Puca Mauras, fot. A. Gałaś Vicinity of the Rio Andagua canion, Puca Mauras volcano in the background, phot. A. Gałaś) Fig. 15. Niewielkie wodospady na Rio Andagua, fot. A. Gałaś Small waterfalls in the Rio Andagua river, phot. A. Gałaś najobficiej w porze deszczowej, stąd najlepszą porą ich oglądania są trzy pierwsze miesiące roku. Na prawym brzegu, ponad 100 m od kaskady, znajduje się doskonały balkon widokowy. Dodatkowego uroku i szczypty emocji dostarcza przejście wiszącym mostkiem nad skotłowaną wodą. Kolejny wodospad zlokalizowany jest przy drodze do Chachas, poniżej zwalonego trzęsieniem ziemi nowego mostu. Dotarcie tamże wymaga jednak kilku godzin marszu, bądź skorzystania z lokalnego transportu samochodowego. 4. Flora i fauna Oprócz głównych atrakcji będących wynikiem procesów i zjawisk geologicznych nie sposób pominąć przyrody biotycznej. Na szczególną uwagę zasługuje, pomimo swej skąpości, szata roślinna pokryta wielobarwnym kwieciem. Niektóre rośliny wykorzystywane są w celach leczniczych. Najszerzej reprezentowaną grupą są kaktusy. Należy tu olbrzymi, graniastosłupowy kaktus shanqui (Fig. 18) spotykany niemal wszędzie. Charakteryzuje się gorzkawym zapachem kwiatów i podobnym smakiem owoców. Dojrzałe owoce mają kształt i kolor małych pomarańczy, są jadalne, lecz przed spożyciem należy je dokładnie oczyścić z pokrytej kolcami wierzchniej warstwy. Używane są przez miejscowych Indian przy chorobach i dolegliwościach żołądkowych. Kolejny to cylindryczny kaktus vizcaino lub picanco, krzaczasty, o mięsistych liściach i miękkich kolcach, rosnący na zboczach wokół Taucca i Soporo. Używany jest przy budowie zagród dla bydła, mułów i koni jako podatna inkrustacja między kamieniami. Gatunek ten jest chętnie zjadany przez miejscowe bydło. Następny kaktus to chuńe różniący się od picanco twardymi 12

13 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 17. Wodospady Shinguallay i Pumajallo na rzece Rio Andagua, fot. S. Bębenek Shinguallay and Pumajallo waterfalls, phot. S. Bębenek 13

14 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 18. Olbrzymi kaktus shanqui, fot. M. Krzak Giant cactus shanqui, phot. M. Krzak i ostrymi kolcami. Rośnie zazwyczaj pojedynczo w dolnych partiach rolniczych upraw. Słodkie owoce cenione są ze względu na przyjemny zapach. Ludność tubylcza nazywa je sara shanque. Mały kaktus pullhue rośnie w środkowej strefie klimatycznej Andagua (Fig. 19). Żółtawe, mięsiste owoce są jadalne i pożywne. Inny mały kaktus ayrampo rośnie na szczytach wulkanów, rodzi granatowe owoce o słodkim smaku i jest używany do produkcji esencji i barwników. W okolicach Ayo roslinnośc ma charakter subtropikalny; prócz zbóż uprawia się winorośl, figi i drzewa quayabe. Trawa ichu rośnie kępami w środkowej i wysokiej strefie Andagua (Fig. 20). W porze deszczowej jest zielona i stanowi główne pożywienie roślinożernych zwierząt domowych. Po wysuszeniu jest używana do krycia dachów i jako izolator od wilgoci. Trawy iro i huaylla, podobne do ichu, rosną pojedynczo w środkowej i wysokiej strefie. Iro posiada ostre końcówki łodyg w kształcie igieł, co chroni je przed zjadaniem przez bydło. Kwiaty huaylla używane są do ozdób podczas świątecznych uroczystości w sierpniu i wrześniu. Krzewiasta tola występuje w strefie środkowej i wysokiej tworząc niewielkie zarośla. Używana jest przez Indian jako opał do domowych pieców. Oprócz tola do celów opałowych i piekarniczych użytkuje się krzewy: huamantirca, tancar, pucay, marcko, chillca, kcapo, yareta. Typowy dla rejonu Andagua krzew chinchirkuma rośnie najczęściej w dolnych Fig. 19. Mały kaktus pullhue, fot. M. Krzak Small cactus pullhue, phot. M. Krzak partiach. Pomarańczowo-żółte kwiaty używane są przy dolegliwościach sercowych i kaszlu. Cantuta, święta roślina Inków, rosnąca w okolicach Huanacaure, Huambo, Condorcenja używana jest m. in. do produkcji koszy wiklinowych. Chachacoma, marmaquilla, hinojo, to krzewiaste gatunki o właściwościach leczniczych; używane są przez miejscowych w postaci wywarów medycznych i napojów chłodzących. Pień krzewu unuyna i kępy twardej yareta używane są do pozyskiwania węgla drzewnego. Quishuar, olcha, eukaliptus, to drzewa sprowadzone do doliny i uprawiane gdzieniegdzie przez ludność tubylczą. Szczególnie drewno quishuar jest bardzo twarde i odporne, używane jako pale, elementy więźby dachowej oraz jako opał. Popularniejsza olcha jest użytkowana w konstrukcjach dachowych, drzwiach, oknach, także jako opał. Od niedawno doceniono także właściwości drewna eukaliptusowego przydatnego w konstrukcji mostów, domowych progów i do obudowy chodników w kopalniach. Świat zwierzęcy reprezentowany jest przez nieliczne gatunki jaszczurek, ssaki z gatunku wiskaczy gryzoni spokrewnionych z szynszylami, o długich uszach i ogonie, poruszających się skokami i żerującymi głównie nocą. Spotyka się owady, przypominające polskie gzy, lecz znacznie od nich większe. Niekiedy na niebie, oprócz jastrzębi, pojawia się kondor olbrzymi (Fig. 21) symbol Andów i całej Ameryki Płd. 14

15 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 20. Trawy ichu, fot. M. Krzak Ichu grass, phot. M. Krzak 5. Zabytki archeologiczne W okolicach Andagua występuje znaczne nagromadzenie ruin kultur preinkaskich i inkaskich. Większość tych obiektów nie jest zinwentaryzowana i zbadana. Przed udostępnieniem turystycznym zasługują na szczegółowe badania archeologiczne. Można jedynie przypuszczać, że należą do kultur zamieszkujących te tereny zarówno w czasach Inków jak i wcześniejszych. Do najważniejszych należą: Pajareta, Pumajallo, Antaymarca, Soporo, Jello Jello, stare Ayo (Fig. 22, Fig. 21. Kondor olbrzymi - symbol Andów, fot. M. Krzak Giant condor - symbol of the Andes, phot. M. Krzak 23). Są to niekiedy dobrze zachowane grobowce (Fig. 24) z kośćmi zmarłych (niestety często plądrowane), fragmenty kamiennych budynków mieszkalnych i zagród, ścieżki inkaskie oraz powszechnie znajdowana ceramika i wyciosane z łupku krążki kamiennych monet. Wyżynną kulturę Condesuyos m.in. na obrzeżeniu Doliny Wulkanów bada od kilku lat Andyjska Misja Archeologiczna Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. M. Ziółkowskiego (2001). Fig. 22. Ruiny Antaymarca, fot. S. Bębenek Antaymarca ruins, phot. S. Bębenek 15

16 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 23. Ruiny Pajareta, fot. S. Bębenek Pajareta ruins, phot. S. Bębenek Fig. 24. Grobowiec w ruinach Pumajallo, fot. S. Bębenek Tomb in the Pumajallo ruins, phot. S. Bębenek 16

17 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru Fig. 25. Ludowe stroje mieszkańców okolic Andagua, fot. A. Paulo Traditional clothes of the Andagua inhabitants, phot. A. Paulo Data Nazwa święta Miejscowość San Sebastian Ayo i Choco luty karnawał cała prowincja San Isidro Ayo, Andagua San Antonio Ayo Virgen del Carmen Chachas-Uraca Virgen de la Asunta Andagua, Machaguay i Pampacolca Virgen del Rosario Ayo i Choco Santa Inmaculada Chachas Concepcion lawy, można ją pokonać lokalnym busem kursującym codziennie na tej trasie. Wioska Chachas nazywana jest Perłą Kastylii, ze względu na urzekającą lokalizację na stoku Doliny Wulkanów, między potokami dostarczającymi obficie wodę do setek tarasowatych pól. U stóp błyszczy spore jezioro, zasilane przez Rio Andagua i owe potoki. Odpływ wód ukryty jest pod lawami. Według legend miejscowych Indian laguna powstała w wyniku ulewnych deszczów, opadów śniegu i przy udziale erupcji wulkanicznych. Przekazy historyczne datują powstanie wioski na rok 1687, kiedy to odkryto złoto we wznoszącym się nad wioską masywie Shila. W Chachas mieszka na stałe około 300 osób, lecz łącznie z przysiółkami liczba ich sięga 500. Podstawowym zajęciem ludności jest uprawa zbóż, głównie kilkunastu odmian kukurydzy, oraz hodowla bydła i owiec. Najcenniejszym zabytkiem w Chachas jest kolonialny kościół św. Piotra. Długi na 50 m a szeroki na 20 m, zajmuje cały bok centralnego placu wioski. Ponadto jest najwyższym budynkiem w dolinie, jego wieża ma wysokość 11 m. Jest to być może najstarszy zabytek architektury sakralnej departamentu Arequipa (Fig. 27). Inskrypcje na kościelnym dzwonie pochodzą z 1631, a na zabytkowej chrzcielnicy z 1687 roku. Taki sam dzwon, odlany z tego samego materiału znajduje się w Cuzco, odległym stąd prawie 400 km. Ołtarz główny i siedem ołtarzy Tab. 6. Ważniejsze święta w prowincji Castilla Major feasts in the Castilla province 6. Folklor Miejscowa ludność kultywuje noszenie tradycyjnych strojów i zwyczaje świąteczne. Ubiór, zwłaszcza osób starszych, jest bardzo charakterystyczny (Fig. 25). By bliżej posmakować egzotyki tamtego rejonu warto wziąć udział w jednym ze świąt, które odbywają się cyklicznie w ciągu roku. Najbarwniejsze i najatrakcyjniejsze uroczystości w prowincji Castilla zestawiono w tabeli 6. Święta są okazją do spotkań, gawęd, śpiewów, tańców i zabaw. Repertuar święta Virgen del Carmen w Chachas w roku 2004 obejmował przykładowo: - konkursy: tkanin, fotograficzny, taneczny, wokalny, - konkurs ujeżdżania koni i wyścig na osłach, - przemarsze i korowody muzyków i tancerzy (całonocne) - mecz piłkarski Kuchnia lokalna nie należy do wykwintnych, lecz jest smaczna i oryginalna. Dania oparte są głównie na drobiu, pstrągach, wołowinie i kosztownym miejscowym specjale śwince morskiej (cuy). Ze zbóż w powszechnym użyciu jest kukurydza i ryż, a ponadto bób. Odważni smakosze powinni skosztować miejscowej papryczki aji. Napoje to przede wszystkim chicha sfermentowany, kukurydziany napój niskoalkoholowy. 7. Wioska Chachas W odległości około 9 km w linii prostej od Andagua leży malownicza wioska Chachas ( m n.p.m.) (Fig. 26). Droga wije się na dystansie około 15 km wśród grzbietów Fig. 26. Widok na wioskę i lagunę Chachas, fot. A. Paulo View of the Chachas village and lagoon, phot. A. Paulo Fig. 27. Kościół św. Piotra w Chachas, fot. S. Bębenek St. Peter Church in Chachas, phot. S. Bębenek 17

18 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru mniejszych jest pięknie i bogato zdobionych złotem i srebrem, ale kościół był niestety okradany. Skradziono zeń m.in. koronę obrazu maryjnego, olbrzymi obraz przedstawiający alegorię życia i śmierci, liczne złote i srebrne elementy dekoracyjne. Ściany zdobią malowidła świętych w renesansowym stylu. Kościół został wpisany na listę dziedzictwa historycznego i kulturowego Peru, a obecnie jest restaurowany. Niegdyś miał gliniany i doraźnie blaszany, obskurny dach, lecz obecnie pokryty jest ładną dachówką. 8. Laguna Chachas Laguna Chachas jest naturalną atrakcją okolicy (Fig. 28). Według miejscowych jest to magiczne miejsce, gdzie łączą się wody trzech lokalnych rzeczek: Rio Challahuire (rzeka ta jest kontynuacją Rio Andagua, w Peru bardzo często ta sama rzeka posiada różną nazwę na poszczególnych odcinkach swego biegu), Rio Chacha i Rio Toncoro. Laguna jest zbiornikiem bez odpływu powierzchniowego, nadmiar wody odprowadzany jest 12 km pod potokami law Andahua do jeziora Mamacocha, a dalej do Kanionu Colca. Nad wodą gniazdują liczne dzikie ptaki, a w wodach laguny pluskają smakowite pstrągi. Rozwój turystyki Peru postrzegane jest jako kraj z wieloma atrakcjami turystycznymi. Inkaskie dziedzictwo, z najbardziej znaną twierdzą Machu Picchu, działa jak magnes przyciągający rzesze odwiedzających. Oprócz materialnych obiektów dokumentujących historię i kulturę Peruwiańczyków można tu podziwiać piękno dzikiej i nie do końca poznanej przyrody. To w Peru właśnie położony jest najgłębszy kanion świata i sąsiadująca z nim piękna Dolina Colca dawny spichlerz Inków, które odwiedza ponad 50 tys. ludzi rocznie. Napływ turystów spowodował rozwój turystycznego sektora usług, głównie w Arequipie, lecz także i poza nią. Powstały dziesiątki hoteli i moteli, firm transportowych (w roku 2001 w departamencie Arequipa funkcjonowały 104 agencje transportowe). W pueblo Chivay w Dolinie Colca w roku 2001 znajdowało się 11 moteli i 15 restauracji. Drugie tyle było rozrzuconych w okolicy. Liczba biur i agencji podróży w Arequipie przekraczała 70 w roku Ponad 70% odwiedzających Arequipę przybywa tam w celach rekreacyjnych i wypoczynkowych, wydając do 500 soli na utrzymanie i wycieczki. Liczby te jednoznacznie wskazują na dużą atrakcyjność regionu i znaczące zainteresowanie turystów. Dolina Wulkanów, łącząca się z Kanionem Colca w rejonie Andagua pozostaje w cieniu sławnego imiennika. Powodowane jest to zapewne trudnościami z dotarciem do doliny, kłopotliwym poruszaniem się wśród potoków lawowych, jak i słabą promocją tego regionu. Sama Dolina Wulkanów jawi się jako interesujący cel kilkudniowych wycieczek, wymarzony dla turystyki kwalifikowanej, dla tych, którzy przedkładają poznanie dzikiej przyrody nad wygodę miejskiej cywilizacji. Dolina posiada wiele atrakcyjnych obiektów. Bez wątpienia może być źródłem wiedzy o wulkaniźmie i procesach mu towarzyszących. Można tu prześledzić nie tylko jego genezę i rozwój, ale wpływ, jaki wywarł on na otoczenie. Oprócz szerokiej gamy interesujących obiektów abiotycznych, podziwiać można ubogą, lecz wyjątkową i egzotyczną florę i faunę. Całość składa się na dziki Fig. 28. Laguna Chachas, fot. M. Krzak The Chachas lagoon, phot. M. Krzak i surowy, lecz piękny i tajemniczy krajobraz. W Dolinie nie należy oczekiwać wygód i komfortu, choć z roku na rok zaznacza się olbrzymi postęp w infrastrukturze. Możliwe, że już za rok w wiosce Andagua będzie można korzystać z internetu. Najbliższe, satelitarne łącze internetowe uruchomiono w Ayo (25 km od Andagua). Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt, że wioska Ayo nie posiada elektryczności, a kilkugodzinne funkcjonowanie komputera zapewnia bateria słoneczna i przedsiębiorcza Indianka. Trzy hoteliki w Andagua, choć z wyglądu i wystroju spartańskie, zapewniają przyzwoite warunki pobytowe. Prysznice z ciepłą wodą i ubikacje znajdują się tradycyjnie na zewnątrz budynku, co bywa kłopotliwe zimną nocą. Warunki mieszkaniowe w Chachas są gorsze. Brak ciepłej wody w hoteliku, prymitywna toaleta, jeden kilkunastoosobowy pokój, stadko kotów w roli współlokatorów bilansowane jest przez symboliczną opłatę za nocleg. Wyżywienie u lokalnych gospodarzy jest smaczne, oryginalne i tanie. Warto z jednodniowym wyprzedzeniem ustalić menu na dzień następny. Transport po okolicy, poza regularną linią busową Andagua Chachas, należy kombinować we własnym zakresie. Większość opisanych powyżej obiektów jest jednakże łatwo dostępna pieszo. Problemem dla niezaaklimatyzowanych turystów może być wysokość (w przypadku dolegliwości powodowanych chorobą wysokościową miejscowi tubylcy polecają herbatę mate de coca ). Dolina Wulkanów reklamowana jest dla turystyki kwalifikowanej; trekkingu, spływów kajakowych, kolarstwa górskiego, a nawet wędkarstwa. Braki w infrastrukturze turystycznej rekompensowane są pięknem Doliny, doznaniami estetycznymi wynikającymi z bliskiego kontaktu z naturą. Nie sposób pominąć dodatkowego waloru Doliny, jakim jest ogromna życzliwość i serdeczność miejscowej społeczności. Autochtoni wyrażają ogromne zainteresowanie i bezinteresownie oferują pomoc wszystkim obcokrajowcom dostrzegającym piękno ich kraju. Prasa Arequipy, na pierwszych stronach gazet, informowała o przybyciu polskich naukowców realizujących badania naukowe w Dolinie Wulkanów. Idea powołania Parku Narodowego Kanion Colca, która jest inicjatywą Polskiej Sekcji Explorers Club wydaje się właściwym krokiem. Taka forma ochrony tego zakątka pozwoliłaby zachować jego piękno w niezmienionej formie przez długie lata. Pierwszym krokiem do powołania parku jest 18

19 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru przygotowanie dokumentacji projektowej, a w niej inwentaryzacja, weryfikacja i waloryzacja obiektów przeznaczonych do ochrony. Ważne jest też wskazanie koniecznych prac w zakresie rozbudowy infrastruktury. Poza podniesieniem standardu usług hotelarsko-gastronomicznych, poprawą stanu dróg istotne byłoby ponowne połączenie obu brzegów rzeki Colca w tamtym rejonie. Most taki, spinający Ayo z regionem Huambo istniał niegdyś w Tingo u ujścia Rio Mamacocha do Rio Colca w czasach inkaskich. Korzyści z powstania parku będą obopólne. Przyczyni się on z jednej strony do zachowania i ochrony fenomenu zjawisk i obiektów przyrodniczych w Dolinie Wulkanów i Kanionie Colca, z drugiej natomiast stworzy szansę na poprawę bytu ubogiej, tubylczej ludności. Podziękowania W imieniu wszystkich uczestników wyprawy serdecznie dziękuję władzom AGH, Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Towarzystwa Badań Przemian Środowiska Geosfera, Polonijnemu Klubowi Podróżnika oraz Towarzystwu Przyjaciół Krakowa w Nowym Jorku, za finansową pomoc i wsparcie badań. Praca wykonana w ramach Praktyczne informacje dla podróżujących do południowego Peru i Doliny Wulkanów Język: w Peru używane są następujące języki: - hiszpański w całym kraju (urzędowy), - quechua w Andach, w okolicach Cusco i Dolinie Wulkanów, - aymara w okolicach jeziora Titicaca. Szczepienia: nie ma obowiązku szczepienia, osobom wybierającym się do dżungli zaleca się szczepienie na żółtą febrę, a przewidującym górskie wędrówki w prymitywnych warunkach na żółtaczkę typu A i B oraz tężec. Przepisy celne: nie wolno wywozić z Peru antyków oraz zwierząt z dżungli, artefaktów, surowo karany jest wywóz narkotyków. Czas: niezmienny w czasie roku. W okresie zimowym - w stosunku do czasu w Polsce - jest o 6 godzin do tyłu (w okresie letnim - 7 godzin do tyłu). System miar i wag: w Peru stosowany jest system metryczny taki sam jak w Polsce Sezon turystyczny w płd. Peru: do Peru można przyjeżdżać przez cały rok. Jedynie w styczniu, lutym i marcu można trafić na obfite deszcze w górach na północy i wschodzie kraju. Wyjeżdżając do Peru należy zabrać letnią odzież oraz ciepły sweter, kurtkę, mocne buty trekingowe. W Dolinie Wulkanów oprócz powyższych potrzebne będzie nakrycie głowy (czapka, chusta, itp.), okulary przeciwsłoneczne, krem ochronny; można zabrać kijki trekingowe. Waluta, banki, karty kredytowe: walutą oficjalna jest nowy sol (nuevo sol, w skrócie S/.). Kurs wymiany w lipcu-sierpniu 2004 to 1$ 3,45 S/., od kilku lat znaczna stabilność. Pieniądze można wymieniać w bankach, kantorach, a także oficjalnie u oznakowanych agentów na ulicy. W dużych miastach niekiedy można także płacić w dolarach, kartami kredytowymi, a także wypłacać miejscowe pieniądze w bankomatach. Na prowincji trzeba posiadać gotówkę, najlepiej w niskich nominałach. Poczta i telefon: obie te instytucje działają w miarę sprawnie. W Orcopampa, Andagua i Chachas są telefony wrzutowe, z których można prowadzić rozmowy międzynarodowe. Zdrowie: w peruwiańskich szpitalach honorowane są ubezpieczenia od kosztów leczenia i następstw nieszczęśliwych wypadków. Hotele: w Andagua 3 małe hotele (pokoje kilku osobowe), w Chachas 1 hotel, ceny od kilku do kilkunastu soli, miejsca noclegowe w Ayo w tamtejszym urzędzie gminy (Municipalidad), liczne hotele w Orcopampa, bardzo liczne w Arequipa i Chivay o dużej rozpiętości cen i standardu. Wyżywienie, restauracje: ceny obiadów w ekskluzywnych restauracjach są dość wysokie (ponad 40 S/.); w typowych restauracjach warto pytać o menú, które jest tanie (5-15 S/.). W Andagua są 4 restauracje, w Chachas 1, za dwudaniowy obiad należy zapłacić około 5 S/., w przypadku zamówienia cuya cena wzrasta dwukrotnie. Internet: w 2004 r. uruchomiono publiczną kafejkę z kilkunastoma komputerami w Orcopampa, w Ayo jedno stanowisko. To drugie czynne jest tylko przez kilka godzin dziennie, aż do wyczerpania baterii słonecznej będącej jedynym źródłem energii). W Andagua i Chachas w 2004 nie było jeszcze internetu, chociaż urzędy gminne posiadały już sprzęt komputerowy. Dojazd i komunikacja: z Arequipy codzienne połączenie autobusowe z Orcopampą poprzez Andagua (korporacje przewozowe Treból i Reyna), w Dolinie Wulkanów jedno stałe połączenie Andagua - Chachas. Przewodnicy: istnieje możliwość wynajęcia przewodnika, najlepiej za pośrednictwem urzędu gminy (Municipalidad). Summary The Valley of the Volcanoes in Southern Peru was the destination of two expeditions realized by scientific workers and students of the Faculty of Geology, Geophysics and the Environmental Protection, AGH-UST Cracow, in 2003 and The first expedition had the reconnaissance character, the second one was focused on the two research subjects: - Recent volcanism in the surroundings of the Colca Canyon (head: dr A. Gałaś, prof. A. Paulo), - Conditions of tourism development in the Andagua region (Peru) (head: M. Krzak, the author of the article). This research is referred to the initiative of preparing the project of the future Colca Canyon National Park. Tourist advantages of that underdeveloped but excellent and vivid region are characterized below. Location, population and natural conditions of Southern Peru Peru is located in the western part of South America, south to the equator. The area of Peru is about 1,285,215 km 2 (3 rd in South America). The population reached up to 27.1 mln in They are two official languages in Peru: Spanish 19

20 Ruch turystyczny w rejonie Arequipy i możliwości jego rozwoju w Dolinie Wulkanów (prowincja Castilla) w południowym Peru and Quechua. Departments are basic units of the territorial division of Peru. Smaller units are consequently provinces and districts. The climate of Peru is diversified: from hot, tropical in the Amazonian jungle through moderate in lowlands and cool in the high mountains which are covered by snow and glaciers. Generally, three types of geographic-climatic zones are distinguished: - coastal plain of the Pacific Ocean (Costa) covering 10% of the country, - mountain range of the Andes (Sierra) covering 30% of the country, - the Amazon s tropical river-basin (Selva) covering 60% of the country. The proportions of the zones are changing in the southern part of Peru. The Andes predominate there covering about 75% of total area. The Andes, second highest mountain chain of the world, achieve the height over 6,000 m at distance about 100 km from the coast, culminating at Coropuna (6,425 m asl). It is a young mountain belt with active volcanism and frequent earthquakes. The landscape is strongly variable. Snow capped mountain ridges are separated by very deep valleys and canyons. The deepest canyon of the world - Colca Canyon is situated here, carrying froth water into the Pacific Ocean. Very close to it the Amazon River sources were recently found. The most important road of Peru Panamericana runs alongside the coast. Southern Peru is very attractive from the tourist point of view. Famous Machu Picchu, Cuzco, Nazca, White Town - Arequipa, snow capped volcanoes, extraordinary valley of dwarf volcanoes, the Titicaca Lake, the deepest canyon of the world - the Colca Canyon, Amazon River source, splendid granary of the Incas Valley of Colca (Fig. 1) and others places of interest are adding to form a major centre for international visitors. Tourism in the Arequipa region The Arequipa department covers 63,344 sq. km. It is divided into 8 provinces and 108 districts (Fig. 2, Tab. 1). Recently, it is one of the most often visited regions of Peru. Its greatest attractions are represented by: the deepest canyon of the world, volcanoes (some active), sources of thermal water, alpine meadows and deserts. Tourists are granted here to meet exotic species of animals, e.g.: Andean condors, lamas and alpacas. Also cultural heritage places Arequipa and its vicinity among the most attractive tourist sites of Peru (Tab. 2). Arequipa with its population of 800 thousands is the second largest city in Peru. It is called White Town because of white volcanic rock (Fig. 3) used to the construction of objects and buildings. Residential Plaza de Armas (Main Square) (Fig. 4) is one of the most beautiful in Peru. Extraordinary background formed by snow capped volcanoes: El Misti (5,822 m asl), Chachani (6,075 m asl) and Pichu Pichu (5,571 m asl) adds to the city local colour and charm. Numerous colonial monuments, churches and monasteries make Arequipa a particular tourist pearl willingly visited by foreign guests and by Peruvians (Tab. 3). Historical centre of Arequipa has been registered at the UNESCO list of the World Heritage since Distance between Lima and Arequipa is about 1000 km. Easy availability of the city is covered by bus along main road Panamericana. Frequent earthquakes make a hazard to a city. Earthquake in 2001 caused numerous casualties and destruction. Cathedral towers of the Arequipa cathedral church were destroyed. One of the greatest attraction of Arequipa region is the Colca Canyon (Fig. 5) visited by large number of tourists (Tab. 4.). A visit to the nearby Colca Valley is main point of the program for almost 40% of tourists visiting that region. The Colca Canyon, which is 120 km long and 3232 m deep (left wall) up to 4200 m (right wall) appears in The Guiness Bookof Records as the deepest canyon in the world. It was first discovered and rafted down by Poles members of canoe expedition from Cracow CANOANDES 79 in The Valley of the Volcanoes 1. Location, climatic conditions, population The Valley of the Volcanoes is about 60-km-long, complex graben located in the Castilla province, north of the Colca Canyon, around 320 km NW from Arequipa. It stretches longitudinally between the Nevado Coropuna massif (6,425 m asl) and Cordillera Shila (5,600 m asl) in the north, and it falls down from the Altiplano (4,900-5,100) to the Colca river canyon (1,350 m asl) in the south. The valley is filled with extraordinary, dwarf volcanic cones and extensive lava flows of quite fresh morphology. The Andagua town (Fig. 6) situated in the central part of the valley (3,600 m asl) forms the capital of the district. Ayo (1,900 m asl) is the lowest village located in the valley, and the highest inhabited place is the mining town Orcopampa (3,800 m asl) (Fig. 7). The valley is inhabited by the nearly 11,000 people. They generally work in gold mining, sheep and cattle breeding in the zone above 3,700 m asl and in agriculture below where the climate is moderate. Local district is inhabited by over 2,500 residents in small settlements (Tab. 5). Around 1,000 persons live in Andagua. Agriculture and stock-farming is the main livelihood for the population. Andagua climate is characterized by the vertical zones. Three zones are distinguished (from below) (Vidal, 1997): - Quechua (2,500 to 3,500 m asl) temperate, - Suni (3,500 do 4,100 m asl) temperate cool, - Puna (4,100 do 4,800 m asl) very cool. The valley is dry, with very poor precipitation and the average annual temperature of 10,8ş and frequent overnight freezing at upper Quechua zone limits. 2. Geology The unusual geological structure distinguishes the Valley of the Volcanoes. It is created by the complex system of tectonic faults. Since the ice epoch until some 350 years ago numerous volcanic eruptions have taken place here. Lava flows, domes and small pyroclastic cones fill the bottom of the valley and they are locally descend from high slopes built of the sedimentary Mesozoic formations and Neogene explosive volcanics. The latter are locally intersected by gold bearing quartz veins (Paulo & Gałaś, 2005) (Fig. 8). The Andahua formation builds virgin landscape forms. The rocks are aphanitic and porphyritic with a small content of phenocrysts (up to 20%). Fenoandesites with feldspars and 20