Biblioterapia w mojej szkole szkoła średnia

Transkrypt

1 Literka.pl Biblioterapia w mojej szkole szkoła średnia Data dodania: :59:17 Autor: Anna Szepielak Poniższy artykuł jest pracą egzaminacyjną napisaną na studiach podyplomowych z bibliotekoznawstwa. Zawiera krótki zarys historii biblioterapii i pomysły praktyczne, jakie zrodziły się w mojej szkole. I WSTĘP 1.1 Wybór tematu i cel pracy Już w starożytności dostrzegano, jak wielką rolę w kształtowaniu człowieka odgrywają książki. Wśród wielu słynnych sentencji filozofa Demokryta znalazłam jedną, która moim zdaniem jest doskonale pasuje do tematu tej pracy: KSIĄŻKI SĄ LEKARSTWEM UMYSŁU. XX i XXI wiek to czasy tzw. kultury obrazkowej. Z własnego doświadczenia (nauczyciela polonisty) wiem, że młodzież ma olbrzymie trudności w czytaniu ze zrozumieniem; zapewne nie lepiej jest w innych grupach wiekowych. Dlaczego? Zarówno dzieci, młodzież jak i dorośli żyją w ciągłym pośpiechu i stresie, otoczeni tysiącami bodźców, z którymi umysł ludzki musi sobie radzić coraz szybciej i sprawniej. Psychologowie z pewnym przerażeniem stwierdzają, że telewizja i Internet stały się nie tylko źródłem uzyskiwania szybkiej informacji, ale także sposobem na spędzanie wolnego czasu. Zapewne nie wszystkie negatywne zjawiska społeczne ( znieczulicę, uzależnienia, rozpad rodziny, kryzys wiary, samotność, patologie rodzinne, upadek autorytetów itd.) można wytłumaczyć, wskazując jako pierwotne źródło zła właśnie media, ale coraz głośniej mówi się o potrzebie powrotu do czytania książek. Oczywiście brak kontaktu z literaturą najboleśniej odbija się na dzieciach i młodzieży ( kłopoty w szkole, dysleksja, dysgrafia itd.), ale także ludzie dorośli w dzisiejszych czasach powinni znacznie częściej sięgać po książki. Jednym ze sposobów zwrócenia uwagi społeczeństwa na ten problem stała się np. akcja Fundacji ABCXXI - Cała Polska czyta dzieciom.[1] Oczywiście, wybierając lekturę dla dzieci i młodzieży, nie możemy i nie powinniśmy tego robić bezkrytycznie. Dlatego np. na interentowej stronie Fundacji ABCXXI znajdziemy tzw. ZŁOTĄ LISTĘ- spis 120 rekomendowanych książek. Jeśli rodzic z różnych względów nie umie sam wybrać odpowiedniej lektury, może skorzystać z tej listy lub poprosić o poradę bibliotekarza. I tu dochodzimy do roli, jaką w życiu każdego człowieka powinna spełniać biblioteka i wykształcony, profesjonalny bibliotekarz. Powszechne wyobrażenie związane z tym zawodem pokazuje bibliotekarza jako osobę, której praca ogranicza się do polecania i wypożyczania książek. Oczywiście zadania

2 pracowników bibliotek zdecydowanie wykraczają poza te najprostsze czynności i wiążą się z rodzajem placówki - biblioteki publiczne, uniwersyteckie, naukowe czy szkolne każda z nich będzie spełniała nieco inne funkcje. Jednak wszystkie starają się w możliwie pełny sposób pomóc czytelnikowi, który pojawia się w progach biblioteki. Prawdopodobnie wszystkie te zjawiska, o których wspomniałam przyczyniły się do wzrostu zainteresowania biblioterapią. Nie jest to dziedzina nowa, bo już starożytni wspominali o terapeutycznej roli literatury, ale dopiero XX wiek odkrył na nowo wszystkie jej plusy. Biblioterapia wzbudziała moje szczególne zainteresowanie ze względu na mój zawód -l iteratura zawsze była mi bardzo bliska i bez trudu dostrzegam jej pozytywne oddziaływanie na ucznia. Jednak nie jest to jedyny powód, dla którego z zainteresowaniem prześledziłam publikacje o biblioterapii. Uświadomiłam sobie, że od lat intuicyjnie starałam się być dla siebie i swojej rodziny kimś w rodzaju biblioterapeuty - w momentach natłoku stresujących wydarzeń lub pojawienia się jakiegoś problemu życiowego zawsze udawało mi się znaleźć ukojenie lub wskazówkę w odpowiednio dobranej lekturze. Sądzę, że w dzisiejszych czasach każdy człowiek w mniejszym czy większym stopniu potrzebuje kontaktu z odpowiednio przeszkolonym biblioterapeutą, dlatego tak ważne jest, aby dziedzina ta rozwijała się szybko i bez przeszkód. II ROZWINIĘCIE 2.1 Biblioterapia w teorii Co to jest biblioterapia O bibioterapii mówi się i pisze w ostatnich latach bardzo dużo; każdy ze specjalistów zajmujących się tą dziedziną podaje własną definicję tego terminu, ale wszystkie mniej lub bardziej precyzyjnie określają istotę biblioterapii: Wita Szulc[2] podaje, że: "...biblioterapia jest to wykorzystywanie książki do pomagania ludziom stojącym w obliczu poważnych problemów życiowych przez osoby, które dobrze znają i książki, i ludzi". R. J. Rubin definiuje biblioterapię jako "...program aktywności oparty na interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i niedrukowanych materiałów, zarówno wyobrażeniowych, jak i informacyjnych, ułatwiających przy pomocy bibliotekarza lub innego profesjonalisty osiąganie wglądu w normalny rozwój lub dokonywanie zmian w emocjonalnie zaburzonym zachowaniu."[3] Lidia Ippoldt[4] pisze, że :...Ta nowa metoda, stojąca na pograniczu psychologii, pedagogiki imedycyny, zwana biblioterapią, przez wiele lat nie uzyskała statusu samodzielnej dyscypliny naukowej. Wielu autorów określało ją mianem metody lub techniki, wskazując na jej związki zpsychoterapią. Najpełniejszą polską definicję biblioterapii zawarto w Encyklopedii współczesnego bibliotekarstwa polskiego: to dział psychologii czytelnictwa, znajdujący się również w sferze zainteresowań medycyny, pedagogiki isocjologii. Zakłada wykorzystanie lektury książek iczasopism dla regeneracji systemu nerwowego ipsychiki człowieka chorego. Bada także możliwości profilaktycznego traktowania książki iczytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych. Obiektem działania biblioterapii są pacjenci szpitali

3 isanatoriów oraz chorzy indywidualni, przebywający stale w domu. W zakres biblioterapii wchodzi działalność praktyczna w dziedzinie oddziaływania książki w różnych środowiskach społecznych poprzez odpowiedni dobór lektur oraz metod iform pracy zczytelnikami wymagającymi szczególnej opieki." Rodzaje i cele biblioterapii Mówiąc o rodzajach i celach biblioterapii, najczęściej cytuje się poglądy Rhei Joyce Rubin. Podzieliła ona biblioterapię na: instytucjonalną (cel: informowanie chorego i zapewnienie mu odpowiedniej rehabilitacji i rekreacji); kliniczną (cel: uzyskanie przez pacjenta zdolności "wglądu" w siebie, co ma doprowadzić do zmiany jego sytuacji psychicznej); wychowawczą (cel: pomoc osobom zdrowym w sensie fizycznym i psychicznym w rozwiązywaniu istotnych dla nich problemów). Interwencję biblioterapeutyczną można stosować w wielu przypadkach: dla poprawy obrazu własnej osoby, dla lepszego zrozumienia ludzkich zachowań i motywacji, dla zwiększenia szacunku wobec siebie, dla rozbudzenia szerszych zainteresowań wykraczających poza własną osobę, dla ulżenia presji emocjonalnej lub intelektualnej, dla pokazania, że nie jest się pierwszą osobą, która zetknęła się z danym problemem, dla wskazania, że istnieje więcej niż jedno rozwiązanie problemu, aby pomóc przedyskutować dany problem w swobodniejszy sposób, aby pomóc ułożyć indywidualny plan kierunku działań prowadzących do rozwiązania problemu Etapy procesu biblioterapeutycznego Barbara Ellwart[5] na podstawie publikacji I.Boreckiej podaje etapy procesu biblioterapeutycznego: diagnoza - zarówno rozpoznanie problemów pacjenta (wychowanka), jak i przewidywanie skutków planowanego działania terapeutycznego, dobór literatury ściśle związany z daną sytuacją terapeutyczną, postępowanie terapeutyczno-wychowawcze - czytanie indywidualne lub zbiorowe (niekiedy tylko słuchanie) wzbogacone dodatkowymi formami pracy - którego celem jest wywarcie odpowiedniego wpływu na pacjenta (wychowanka), to znaczy: - identyfikacja odbiorcy z bohaterem literackim lub sytuacją, - refleksja odbiorcy nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją, w jakiej aktualnie się znajduje, - katharsis - rodzaj "oczyszczenia", odreagowania,

4 - wgląd w samego siebie, - zmiana w postawach i zachowaniu Dla kogo biblioterapia? Specjaliści twierdzą, że biblioterapia nie jest nastawiona na usuwanie objawów chorobowych. Natomiast może pomóc w odnalezieniu się w nowej, trudnej sytuacji, jaką jest życiowy problem, choroba lub niepełnosprawność. Może przyczynić się do zmiany samopoczucia, postaw i sposobu akceptacji siebie i innych osób. Dlatego byłoby idealnie, gdyby każdy człowiek w trudnej sytuacji, potrzebujący wsparcia mógł skorzystać z porady biblioterapeuty. W literaturze fachowej na pierwszym miejscu wymienia się oczywiście szkolne biblioteki, bo to właśnie tam dzieci i młodzi ludzie spotykają się ze światem literatury i z nauczycielem - bibliotekarzem, który najczęściej dobrze zna swoich czytelników oraz ich problemy. W bibliotece szkolnej pojawia się np. uczeń bardzo zdolny, który z pozoru potrzebuje jedynie pomocy w wyszukaniu interesującej go literatury. W rzeczywistości jest to niejednokrotnie uczeń przeżywający ogromne stresy spowodowane ciążącą na nim odpowiedzialnością bycia najlepszym". Dlatego potrzebuje on nie tylko lektury informującej, ale i terapeutycznej literatury humorystycznej, rozluźniającej. Obok ucznia zdolnego pojawia się uczeń z trudnościami w nauce, wynikającymi ze zbyt małych zdolności, zaniedbań środowiska, czy lenistwa jego samego. To również potencjalny uczestnik procesu biblioterapeutycznego, który pomoże mu nadrobić zaległości, ale i ponownie uwierzyć w siebie. Kolejnym okazuje się uczeń niepełnosprawny, chory, który przeżywa stresy spowodowane nie tylko swoją sytuacją zdrowotną, ale i obawą przed izolacją ze strony kolegów, dużymi zaległościami w nauce, mogącymi doprowadzić do powtarzania klasy. Uczniowi temu bibliotekarz-biblioterapeuta może pomóc zarówno w nadrobieniu zaległości, jak i pokonaniu lęku, zmianie postawy wobec swojej choroby czy niepełnosprawności. Obiektem zainteresowania biblioterapeuty jest wreszcie uczeń niedostosowany społecznie, zarówno o postawie demonstracyjno-bojowej, jak i wycofany. Ten pierwszy musi zostać specjalnie zaproszony do biblioteki jako pracowni biblioterapeutycznej, gdzie zostanie obarczony odpowiedzialnością za przygotowanie jakiegoś ważnego zadania, co pozwoli mu poczuć się potrzebnym. Tego drugiego spotkamy w bibliotece, gdyż stanowi ona azyl przed niebezpieczeństwami grożącymi ze strony kolegów lub nauczycieli. Biblioterapeuta powinien zadbać nie tylko o zapewnienie mu bezpieczeństwa, ale i dostarczenie lektury pozwalającej przezwyciężyć strach przed otoczeniem. Praca terapeutyczna z wykorzystaniem literatury w tej grupie czytelników jest najczęściej utrudniona z powodu niechęci do czytania. Odrębną grupę narażoną na szczególne obciążenie stresem stanowią dzieci hospitalizowane. Czytelników bibliotek szpitalnych czy sanatoryjnych dzielimy na unieruchomionych i sprawnych ruchowo. Różne będą formy pracy biblioterapeutycznej w tych grupach. Dzieci unieruchomione wymagają dużej inicjatywy ze strony bibliotekarza, który powinien sprawić, aby potrafiły wykorzystać swoją wyobraźnię i fantazję.

5 Innym bardzo ważnym wyzwaniem dla biblioterapii jest wejście na teren hospicjów. Wielkie znaczenie w tym wypadku mają rozmowy o śmierci i umieraniu, o życiu duchowym. Dzieci w sytuacji choroby nieuleczalnej są zupełnie pozbawione pomocy psychologicznej; nikt z ich otoczenia nie potrafi z nim rozmawiać na temat śmierci. Jak podaje Sylwia Seul[6] tekstem literackim dla tych dzieci polecanym przez doświadczonych biblioterapeutów jest książka Astrid Lindgren "Bracia Lwie Serce", dzięki której zostaje "oswojony" lęk przed śmiercią młodego bohatera poprzez nadzieję na lepszy świat po tamtej stronie. Znaczącym rodzajem literatury w przypadku chorych terminalnie w każdym wieku jest oczywiście książka religijna. Pozwala znieść cierpienie, stanowi odskocznię od bólu i daje nadzieję, a ta staje się ratunkiem i terapią. Jednak w dzisiejszych czasach nie tylko dzieci potrzebują kontaktu z terapeutą. W prasie, radiu, telewizji coraz częściej pojawiają się informacje o pogarszającej się sytuacji materialnej i moralnej w rodzinie. Coraz więcej osób jest też świadomych, że z tego typu problemami członkowie rodzin nie zawsze mogą sobie poradzić sami. Potrzebują profesjonalnej pomocy psychologów, doradców rodzinnych i terapeutów. Irena Borecka[7] uważa,że w terapii rodzin można w coraz szerszym zakresie wprowadzać biblioterapię:...jeśli funkcjonowanie rodzin będziemy rozpatrywać z punktu widzenia teorii jej rozwoju (E. M. Duval 1977), to musimy być przygotowani na to, że w każdej z ośmiu faz jej rozwoju: małżeństwo (bez dzieci) - 2 lata, rodzina wychowująca małe dzieci - 2,5 roku, rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym - 3,5 roku, rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym - 7 lat, rodzina z dorastającymi dziećmi - 7 lat, rodzina z dziećmi opuszczającymi dom - 8 lat, stadium pustego gniazda ~ 15 lat, starzejący się rodzice (aż do śmierci obojga) ~10-15 lat, istnieje możliwość powstawania konfliktów lub kryzysów rodzinnych (J. Bradshaw 1994). A zatem i konieczność interwencji psychologicznej czy innego rodzaju pomocy (I. Namysłowska 2000)...". Tomasz Kruszewski[8] porusza ciekawy pomysł wsparcia biblioterapią osób borykających się z problemem niepłodności jest w Polsce. Uważa, że pomoc psychologiczna dociera tylko do drobnej grupy odbiorców, którzy ograniczoną ofertę uzyskać mogą dzięki nielicznym stowarzyszeniom, działającym na terenie kraju. Wzorce zagraniczne pokazują, że udział par z problemem niepłodności w grupach terapeutycznych przynosi duże efekty. Rozpoznawanie, nazywanie własnych emocji i ich ogromny wpływ na osobowość oraz zachowania stają się głównymi elementami oddziaływania terapeutycznego. Wydatną rolę w tym procesie spełnia analiza treści literackich. Dotyczy to zarówno autorów publikowanych, jak też własnych prób pisarskich. Biblioterapia stanowi więc fundament pracy grupowej podczas sesji terapeutycznych, a także indywidualnej - w ramach pracy nad emocjami podczas codziennych zajęć. Jak widać biblioterapię można stosować niezależnie od wieku pacjenta" i jego problemów. Dlaczego więc tak rzadko możemy się spotkać z tym rodzajem terapii?

6 Według mnie odpowiedź jest jedna - mimo iż biblioterapeutów szkolą między innymi: Polskie Towarzystwo Biblioterapeutyczne oraz ośrodki doskonalenia nauczycieli w naszym kraju, wciąż brakuje specjalistów z tej dziedziny i miejsc pracy dla nich ( jeszcze w żadnej szkole nie spotkałam się z etatowym biblioterapeutą ) Jaki powinien być biblioterapeuta? W biblioterapii wykorzystuje się terapeutyczne wartości literatury. Dlaczego zatem nie wystarczy być wykształconym bibliotekarzem, aby zajmować się biblioterapią? Ponieważ różni się ona od poradnictwa czytelniczego tym, że jest procesem dłuższym, wymagającym nie tylko dużego zaangażowania osobistego ze strony bibliotekarza, ale także głębszej znajomości zarówno utworów literackich i książek z literatury popularnonaukowej, jak i psychologii czy pedagogiki. Irena Borecka[9] podaje, że biblioterapeuta powinien wzbudzać zaufanie, rozumieć troski i problemy uczestników terapii, a także powinien starać się pomóc zgodnie ze swoją wiedzą i umiejętnościami. Musi posiąść trudną sztukę dyskretnego kierowania dyskusją, bez narzucania własnych poglądów i rozwiązań. Musi umieć słuchać i być zawsze sobą. Potrzebna jest mu też umiejętność stosowania podczas zajęć biblioterapeutycznych różnorodnych form i technik (m. in. elementów muzykoterapii, arteterapii, pedagogiki zabawy, dramy i in.). Biblioterapeutami bywają lekarze współpracujący z bibliotekarzami, pedagodzy specjalni, bibliotekarze szkolni, nauczyciele nauczania początkowego, wychowawcy klas prowadzący zajęcia korekcyjno-wyrównawcze, pedagodzy szkolni oraz inni nauczyciele, którzy ukończyli odpowiednie szkolenie. W żadnym wypadku przekazywaniem tekstu nie może zajmować się osoba przypadkowa lub zupełnie niezorientowana. Zła dykcja, brak zrozumienia czytanej treści, błędy w wymowie, zbyt szybkie lub zbyt wolne czytanie i tym podobne niedociągnięcia już na starcie przekreślają szanse na terapeutyczne oddziaływanie tekstu. Słuchacze nie są w stanie wczuć się w to, czego słuchają, bo ich uwaga koncentruje się na błędach. Poza tym prowadzący zajęcia musi koniecznie umieć wsłuchiwać się w podopiecznych. To ich pytania, wątpliwości, potrzeby, życzenia mają wytyczać kierunek terapii, to im przecież ma ona służyć. Dlatego nawet najlepiej przygotowany konspekt zajęć może pozostać niezrealizowany, jeżeli pacjent" spontanicznie wytyczy inny kierunek. Według Agaty Żurek[10] biblioterapeuta, szczególnie w różnego rodzaju placówkach wychowania to nie tylko doradca i przewodnik po świecie książek, to czasem osoba najbliższa dziecku. Powinna więc posiadać pewne predyspozycje, cechy i umiejętności, jako lider, animator i doradca: zdolność syntonii i empatii, umiejętność dobrej diagnozy problemów i potrzeb uczestnika biblioterapii, znajomość literatury, posługiwanie się bogatym, eklektycznym warsztatem terapeutycznym, umiejętność zachowania się dyrektywnie lub niedyrektywnie, umiejętność przeprowadzenia komunikacji wewnątrzgrupowej, pokora wobec podmiotu i przedmiotu swojej działalności,

7 wyrozumiałość dla członków grupy i dla samej siebie Warszat biblioterapeuty Nawet najlepiej wykształcony biblioterapeuta nie będzie mógł podjąć skutecznych działań, jeśli nie będzie dysponował dobrze wyposażonym warsztatem - odpowiednio przygotowanym do pracy z pacjentem" miejscem ( odpowiednie oświetlenie, prywatność, wygodne meble, dekoracja itd.) i książkami, które są przecież podstawą tej terapii. Dobrze jest także, gdy biblioterapeuta ma dostęp do tzw. materiałów alternatywnych (np. książki "mówione", kasety magnetofonowe z muzyką, filmy na kasetach wideo, zabawki edukacyjne, gry dydaktyczne i in.). Niezależnie od tego czy chcemy za pomocą biblioterapii pracować z grupą, czy też z indywidualnym podopiecznym, należy przed ostatecznym wyborem tekstu odpowiedzieć sobie na następujące cztery pytania: 1. Kto jest adresatem terapii i jakie cele chcę zrealizować poprzez te zajęcia? 2. W jakiej sytuacji będziemy korzystali z tego tekstu? 3. Jaki rodzaj tekstu wydaje się być najbardziej przydatny w związku z odpowiedziami na dwa pierwsze pytania? 4. W jakim kierunku powinna rozwijać się refleksja wynikająca z przeczytanego fragmentu? Książki wykorzystywane w procesie biblioterapeutycznym pełnią różne funkcje: uspokajające (książki przygodowe, tak zwane młodzieżowe, baśnie, fantasy, literatura humorystyczna), pobudzające (książki o tematyce awanturniczo-przygodowej, wojenne, podróżnicze, popularnonaukowe), refleksyjne (powieści obyczajowe, biograficzne, książki zawierające wątek romansowy, psychologiczne i socjologiczne). Powinno się wybierać przede wszystkim teksty, w których jakąś rolę gra rozważanie wartości, konflikt etyczny, walka dobra ze złem, pokonywanie trudności. Im głębiej dany tekst zajmuje się taką tematyką, tym większe szanse, że podopieczny uświadomi sobie swoje własne ideały - zapomniane, zagłuszone przez życiowe trudności. Ważną rolę pełnią pozytywne przykłady bohaterów książek, z którymi podopieczny może się identyfikować. We współczesnej literaturze wielu pisarzy wykorzystało motyw zmagania się człowieka z przeciwnościami życiowymi. Taka osoba, ponosząc nawet po drodze poważne porażki, w ostatecznym rozrachunku staje się zwycięzcą i kowalem swojego własnego życia. Tego rodzaju książka jest jedynym w swoim rodzaju "zwierciadłem dla duszy", w którym człowiek może się przejrzeć, na nowo zinterpretować własne życie, zastanowić się nad konstruktywną perspektywą. Podstawowe techniki biblioterapeutyczne, stosowane w zależności od założonych celów, poruszanego problemu, składu uczestniczącej grupy, przewidzianych efektów, miejsca i czasu zajęć, to:

8 głośne, samodzielne czytanie tekstów przez dzieci, czytanie wyselekcjonowanych tekstów przez prowadzącego, słuchanie tekstów biblioterapeutycznych o charakterze relaksacyjnym lub aktywizującym, dyskusja nad czytanym utworem (czasami zdarza się, że mówienie o książce jest pretekstem do innej rozmowy, jest wstępnym elementem terapii poprzedzającym poruszenie problemów bliższych uczestnikom niż te, o których traktuje utwór), pisanie listu do bohatera literackiego, wymyślanie innego zakończenia utworu, wchodzenie w rolę wybranego bohatera i przedstawienie scenek (drama) inspirowanych sytuacją literacką, wykonywanie ilustracji do czytanego utworu obrazującej jego nastrój, wykonywanie prac plastycznych ilustrujących emocje dzieci wywołane czytanym utworem, mandala, czyli buddyjska technika uspokajająca, która ma wywołać refleksję oraz poprawić... Dostęp do pełnej treści możliwy po zalogowaniu. Literka.pl Literka.pl