Biblioterapia, czyli leczenie książką

Transkrypt

1 Biblioterapia, czyli leczenie książką Termin biblioterapia składa się z dwóch wyrazów pochodzenia greckiego biblionco oznacza książka, oraz therapeo- co oznacza leczę, czyli najprościej ujmując leczenie książką. Korzenie tej metody są bardzo głębokie. Sięgają czasów starożytnych, w bibliotece w Aleksandrii widniał napis lekarstwo duszy. Terapeutyczne zastosowanie miało czytanie Koranu oraz Biblii. Podstawy biblioterapii stworzył N. A. Rubakin, który od 1919 r. w Instytucie Bibliopsychologii w Lozannie zapoczątkował badania nad reakcjami indywidualnych czytelników. Pojęcie to po raz pierwszy zostało użyte w 1916 roku przez Samuela McChorda Cothersa. Stosowana była wtedy jako metoda terapeutyczna, ale jako dyscyplina naukowa jest młoda. W Polsce pojawiła się dopiero w latach trzydziestych XX wieku. 1 W roku 1966 Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy przyjęło oficjalną definicję biblioterapii, która mówiła, że jest to: wyselekcjonowanie użycie materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie oraz psychiatrii, a także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych poprzez ukierunkowane czytanie. Według R. Rubina biblioterapia to program aktywności oparty na interaktywnych procesach poprzez zastosowanie drukowanych i nie drukowanych materiałów, zarówno o charakterze wyobrażeniowym jaki i informacyjnych. Dzięki pomocy bibliotekarza lub odpowiednio przygotowanej osoby dokonują wglądu w normalny rozwój lub dokonują zmian w emocjonalnych zaburzeniach zachowania. Bardziej tę definicję uprościł J.M Clarke oraz E.Bostle stwierdzając, że biblioterapia to terapeutyczne stosowanie książek i innych materiałów względem pojedynczych osób lub grup. Najbardziej znaną i używaną definicję pojęcia biblioterapia przedstawiła Ewa Tomasik. Według niej biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów nie drukowanych, które prowadzi do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych oraz ogólnorozwojowych. Koniecznym elementem tej biblioterapii jest międzyosobowy kontakt indywidualny lub też grupowy z biblioterapeutą. 2 R. J. Rubin przedstawił trzy podstawowe kategorie biblioterapii: 1 E. J. Konieczna Arteterapia w teorii i praktyce, Impuls, Kraków 2004, s E. Tomasik, Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1994, s.10-11

2 instytucjonalną w tego rodzaju biblioterapii stosujemy literaturę dydaktyczną do potrzeb pacjenta. To jakby przepisywanie literatury na specyficzne choroby. Celem takiej biblioterapii jest informowanie chorego oraz zapewnienie mu odpowiedniej rekreacji. Tego typu biblioterapię prowadzą lekarze. kliniczną w tej kategorii biblioterapii stosuje się literaturę wyobrażeniową. Skierowana jest ona do pacjentów z problemami emocjonalnymi albo behawioralnymi. Pacjenci dobrowolnie uczestniczą w zajęciach, prowadzone są one w szpitalu lub domu. Celem tej biblioterapii jest uzyskanie przez pacjenta tzw. wglądu w siebie, co ma doprowadzić do zmian w jego psychologicznej sytuacji. rozwojową- w tej biblioterapii stosuje się książki dydaktyczne oraz wyobrażeniowego potrzeb tzw. normalnych użytkowników. Zajęcia z tej kategorii biblioterapii mają na celu pobudzanie rozwoju, wspieranie psychiczne uczestników, pomoc w rozwiązywaniu problemów itp. 3 Z punktu widzenia metodyki biblioterapię można podzielić na indywidualną oraz grupową. Biblioterapia indywidualna jest to kontakt biblioterapeuty z jedną osobą. Natomiast biblioterapia grupowa, to praca z grupą, skierowana do osób o podobnym profilu np. problemowym, czy wiekowym. Biblioterapia pełni kilka funkcji. Jak podaje E. Tomasik jedną z nich jest funkcja profilaktyczna. Dzięki wypełnieniu wolnego czasu wartościowymi treściami, a co za tym idzie nauczenie młodego człowieka spędzania wolnego czasu, wpływa pozytywnie na jego osobę, zapobiegając między innymi zachowaniom niewłaściwym. Kolejna funkcja związana jest z kompensacją. Polega ona na przywracaniu osobie objętej biblioterapią sensu życia, działania. Według J. Andrzejewskiej biblioterapia pełni następujące funkcje: utylitarną- pomaga rozwiązać niektóre praktyczne problemy życiowe, wychowawczą- inspiruje, wskazuje zachowania akceptowane społeczne, informacyjną- dostarcza informacji o zdrowiu pacjenta, kształcącą- wpływa na rozwój sprawnego wypowiadania się i rozwijania umiejętności estetycznych, uwrażliwiającą- ukazując osobie doznania płynące od innych i od niej samej, 3 Tamże, s. 13

3 ideologiczną- wpływającą na kształtowanie się systemu wartości i wyznaczaniu celów życiowych, emocjonalną- pozwala na przeżycie uczuć, które są niedostępne dla świadomości człowieka. Oprócz wyżej wymienionych funkcji biblioterapia pełni jeszcze rolę katartyczną, która ma na celu dostarczanie nowych doświadczeń, a także funkcję ludyczną, relaksacyjną i rozrywkową. 4 Jak widzimy biblioterapia to złożona metoda, z bogatą historią. Prawidłowo stosowana przez odpowiednio do niej przygotowane osoby wpływa na rozwój człowieka w każdym wieku, na jego problemy i troski, postawy i zachowania. W biblioterapii przeprowadza się proces biblioterapeutyczny, który składa się z pięciu etapów: 1. Samodzielne czytanie, oglądanie, słuchanie, środków biblioterapeutycznych (książki, fragmenty utworów, alternatywne materiały czytelnicze, teatralne, filmowe adaptacje itp.)które są odpowiednio dobrane. 2. Identyfikacja z bohaterem literackim, która ma na celu wywołania określonych przeżyć emocjonalnych zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Może tu pojawić się zarówno wyciszenie, jak i pobudzenie. 3. Katharsis, czyli inaczej oczyszczenie wywołanie takiego stanu psychicznego podczas czytania lub oglądania, po zakończeniu którego uczestnik powinien odczuć swoistego rodzaju ulgę prowadzącą do odreagowania napięć, 4. Wgląd w siebie- gdzie, czytelnik samodzielnie albo z pomocą biblioterapeuty analizuje własne problemy. 5. Ukoronowaniem działań biblioterapeutycznych jest wywołanie zmiany postaw lub zachowań uczestnika terapii. 5 By przedstawione etapy procesu biblioterapeutycznego były prawidłowo przeprowadzone musimy wziąć pod uwagę z jaką grupą czy osobą podejmiemy terapię, jakie środki i materiały wykorzystamy, gdzie przeprowadzimy zajęcia, a także jakich metody i technik użyjemy. Uczestnikami procesu biblioterapeutycznego mogą być: 4 E. J. Konieczna Arteterapia w teorii i praktyce, op. cit, s I. Borecka, S. Wontarowska-Roter, Biblioterapia w edukacji dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, Wydawnictwo UNUS, Wałbrzych 2003, s.49

4 Osoby niepełnosprawne, którzy wymagają pomocy terapeutycznej, którzy mają problemy z samoakceptacją, zaburzenia zachowania, brakiem wzorców do naśladowania, Uczniowie zdolni Osoby chore Osoby, które są w konflikcie z prawem i zagubiły się w otaczającej rzeczywistości Osoby odrzucone przez rodzinę i społeczeństwo Uczniowie, którzy mają kłopoty z nauką Osoby z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami emocjonalnymi Dzieci przeżywające lęki i wszyscy ci, którym potrzebna jest pomoc i wsparcie. Optymalna wielkość grupy to od 6 do 12 osób. Dzieci powinny tworzyć mniejsze grupy, aby lepiej współpracować i mieć możliwość otworzenia się przed innymi rówieśnikami. W pracy biblioterapeutycznej niezbędne są materiały i środki, które wzbogacą warsztaty pracy biblioterapeuty. Do środków biblioterapeutycznych zaliczamy tradycyjne materiały wydawnicze oraz tzw. czytelnicze materiały alternatywne. Tradycyjne materiały wydawnicze dzielą się na : Książki tzw. łatwe w czytaniu, czyli książki, które podlegają określonym kryteriom: - sztywna oprawa i kartki, z odpowiednimi odstępami pomiędzy wersami, wyrazami i literami, każde zdanie rozpoczyna się od nowego wiersza, - pisane są jasnym, zrozumiałym dla dzieci językiem, unikanie słów trudnych i abstrakcyjnych, - treści oparte są na realiach życia dziecka, - zawarte są w nich ilustracje, piękne barwne, które umieszczone są obok tekstu albo na sąsiedniej stronie. Książki- zabawki, które swoim kształtem przypominają klocki, maskotki, ale z prostym tekstem lub nagraną na taśmę magnetofonową bajkę terapeutyczną. Książki drukowane dużą czcionką. Książki wydawane tradycyjnie, ale dostosowane od odbiorców terapii. Książki pisane Braille m.

5 Natomiast do alternatywnych materiałów czytelniczych możemy zaliczyć: Książki tzw. mówione czyli nagrane na kasetach magnetofonowych, Książki wydane w sposób tradycyjny, ale uzupełnione o np. rysunki do kolorowania, teksty do uzupełniania, gry edukacyjne, ćwiczenia gramatyczne, matematyczne, Kasety magnetofonowe z odgłosami przyrody, muzyką relaksacyjną, piosenkami, montażami słowno- muzycznymi, Edukacyjne i terapeutyczne programy komputerowe, Gry dydaktyczne i zabawki edukacyjne, Filmy wideo. 6 Oprócz wymienionych materiałów potrzebnych w procesie biblioterapii można wspomnieć o nagraniach na CD, DVD, audiobookach, książkach dotykowych, wszelkiego rodzaju zdjęciach, ilustracjach, kolorowankach, materiałach papierniczych, które wzbogacą proces biblioterapii. Wybierając teksty biblioterapeutyczne należy pamiętać o indywidualnych zainteresowaniach uczestników procesu. Wybór tekstu biblioterapeutycznego powinien być dostosowany do predyspozycji poznawczych uczestników, ich wieku, a także związany z celem terapii. Jego treść powinna budzić ciekawość, zainteresowanie. Proponowany materiał służyć ma podniesieniu poczucia wartości, wzmacniać pozytywne stany emocjonalne. Podział materiałów biblioterapeutycznych zaproponowała Danuta Gostyńska, podzieliła je na 3 rodzaje: Uspokajające, nazywane sedativa, do których zaliczyć można książki przygodowe, literaturę fantastyczną, humorystyczną, baśnie, powieści dla młodzieży. Pobudzające, nazywane stimulativa, do których zaliczyć można książki o tematyce popularnonaukowej, podróżnicze, wojenne, przygodowe. Refleksyjne, nazywane problematica, do których zaliczyć można książki psychologiczne, socjologiczne, z elementami romansu, powieści obyczajowe, biografie. Do tego zestawu Wanda Kozakiewicz dodała jeszcze jeden rodzaj nazwany sacrum. Obejmuje on literaturę, która u czytelnika wywołuje silne wzruszenia religijne, 6 I. Borecka, Biblioterapia: skrypt dla studentów pedagogiki, Wydawnictwo PWSZ, Wałbrzych 2001s.19-20

6 a czytelnik dokonuje u siebie ważnego odkrycia. Innego podziału dokonała Ewa Tomasik, która podzieliła literaturę na dwa rodzaje: literaturę faktu oraz literaturę piękną, a następnie ułożyła ją w układzie alfabetycznym. Oprócz tego każdą książkę powiązała z działami pedagogiki specjalnej. 7 Przygotowując program biblioterapeutyczny powinniśmy zastanowić się jakie metody i techniki wykorzystamy w swojej pracy. W pracy biblioterapeutycznej wykorzystywane są rozmaite techniki i metody, należą do nich między innymi: Głośne samodzielnie czytanie tekstów, Czytanie wybranych tekstów w grupie terapeutycznej przez wybraną osobę lub prowadzącego, Słuchanie tekstów o charakterze odprężającym, relaksacyjnym, Dyskusja nad czytanym utworem, Metody aktywizujące np. słoneczko, burza mózgów, Pisanie listu do bohatera literackiego, Elementy pedagogiki zabawy, Techniki twórcze, Drama, Arteterapia. Planując spotkanie biblioterapeutyczne musimy zadbać o miejsce w jakim je przeprowadzimy. Powinna to być sala przestrzenna, wyciszona, pozbawiona bodźców pobudzających, z dobrym oświetleniem, dywanem, stolikami. Wskazane by było, aby sprawiała wrażenie przytulnego miejsca, w miłych dla oka i duszy kolorach ścian, firan itp. Każde spotkanie terapeutyczne powinno składać się z dwóch części. W pierwszej części tzw. wstępnej zapoznajemy się z grupą, stosując zabawy integracyjne, zabawy twórcze. W drugiej części tzw. właściwej dokonujemy wprowadzenia w temat i wykorzystujemy tekst terapeutyczny. Następnie przepracowujemy problem zawarty w tekście za pomocą np. technik plastycznych, dramy. Ważna zasada, o której należy pamiętać podczas tworzenia scenariuszy biblioterapeutycznych, aby zajmować się podczas jednych zajęć jednym problemem. Podczas spotkania biblioterapeutycznego należy przestrzegać zasady dobrowolnego uczestnictwa. 7 Tamże, s.21-22

7 Należy pamiętać, tworząc program biblioterapeutyczny, że musi być on dostosowany do grupy z którą będziemy pracować, celu jaki w nim stawiamy oraz możliwości jego realizacji. Programy takie mogą być krótko- lub długoterminowe. Dobrze przygotowany program ma na celu integrację grupy, dokonanie wglądu w siebie uczestnika programu, twórczy oraz harmonijny rozwój osobowości uczestników programu. Oprócz tego programy musi cechować elastyczność, gdyż podczas zajęć może coś się wydarzyć, co spowoduje szybkie przekształcenie zajęć. Proces biblioterapeutyczny powinien zapewnić dzieciom: pozytywne doświadczenia, które związane będą z zaangażowaniem wysiłku intelektualnego, szacunek dla swoich marzeń oraz poglądów, prawo decydowania o sobie, pomoc w budowaniu zaufania do siebie, a także do innych osób, pomoc w wytworzeniu pozytywnego obrazu siebie. 8 Każde spotkanie z uczestnikiem biblioterapii, powinno sprawiać że czują się oni dobrze i bezpiecznie. Ich prowadzący jest wyrozumiały, otwarty, kreatywny, elastyczny. Jest ich liderem, ale zarazem przewodnikiem. Podczas zajęć nie stoi obok, ale bawi się razem z podopiecznymi, pokazując im swój potencjał i autorytet. Opracowanie: mgr Aleksandra Tomkowiak Bibliografia: 1. Borecka I., Biblioterapia: skrypt dla studentów pedagogiki, Wydawnictwo PWSZ, Wałbrzych 2001, 2. Borecka I.,Wontarowska-Roter S., Biblioterapia w edukacji dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, Wydawnictwo UNUS, Wałbrzych Konieczna E. J. Arteterapia w teorii i praktyce, Impuls, Kraków Tamże, 18-19

8 4. Konieczna E. J. (red.), Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla nauczycieli, wychowawców terapeutów, Impuls,Kraków Molicka M., Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina, Poznań Tomasik E., Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1994