PRAKTYCZNE ASPEKTY WYKORZYSTYWANIA SYSTEMÓW ROZPOZNAWANIA MOWY OPARTYCH NA HMM

Transkrypt

1 MODELOWANIE INŻYNIERSKIE ISSN X 40, s. 7-78, Gliwice 200 PRAKTYCZNE ASPEKTY WYKORZYSTYWANIA SYSTEMÓW ROZPOZNAWANIA MOWY OPARTYCH NA HMM AGNIESZKA MIETŁA, MAREK IWANIEC Katedra Automatyzacji Procesów, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie mietla@agh.edu.pl, iwaniec@agh.edu.pl Streszczenie. W artykule poruszono problem tworzenia systemów automatycznego rozpoznawania mowy zbudowanych na bazie ukrytych modeli Markowa. Przedstawiono matematyczne podstawy HMM oraz odniesiono je do rzeczywistego problemu. Wykazano, że niezwykle istotny jest odpowiedni dobór liczby stanów oraz rozkładów w systemie. Zaprezentowano także wyniki testów stwierdzające przewagę współczynników RASTA-PLP nad MFCC oraz konieczność stosowania parametrów delta oraz delta-delta.. WSTĘP Systemy automatycznego rozpoznawania mowy (ARM) stają się z roku na rok coraz bardziej popularne. Dzieje się tak za sprawą licznych potencjalnych zastosowań dla tego typu systemów: od prostych sterowników włączających i wyłączających światło na komendę [][2], poprzez zaawansowane programy notujące, czy też wspomagające urządzenia dla osób niepełnosprawnych [3]. Ponadto mowa jest naturalnym sposobem komunikacji dla człowieka, stąd wielka atrakcyjność tego typu systemów dla potencjalnych użytkowników. Dostępność gotowych narzędzi wspomagających pisanie programów do automatycznego rozpoznawania mowy, takich jak HTK czy Sphinx [6][7] sprawia, że tworzenie tego typu systemów jest znacznie prostsze niż jeszcze kilka lat temu. Ponadto dzięki temu autorzy nie muszą dokładnie zgłębiać wszystkich, częstokroć niezwykle skomplikowanych, modeli matematycznych stojących u podstaw ARM. Niestety, takie podejście ma również wady, gdyż nieznajomość modeli powoduje, że trudno jest w sposób świadomy dobierać parametry, czy choćby wybierać te z nich, które mogą mieć istotny wpływ na działanie systemu. W artykule przedstawiono w sposób ogólny zastosowanie ukrytych modeli Markowa (hidden Markov models, HMM) jako narzędzia do budowy algorytmów rozpoznawania mowy. Omówione zostały parametry wpływające na skuteczność działania tych algorytmów, gdyż ich właściwy dobór może poprawić efektywność systemu rozpoznawania mowy nawet o kilkadziesiąt procent. W pracy zawarto praktyczne informacje adresowane nie tylko do twórców programów do automatycznego rozpoznawania mowy, ale także dotyczące innych systemów bazujących na ukrytych modelach Markowa.

2 72 A. MIETŁA, M. IWANIEC 2. UKRYTE MODELE MARKOWA Ukryte modele Markowa to zaawansowane modele statystyczne. Rozważany system może w dyskretnej chwili czasowej t przyjmować jeden z N stanów, zależnie od stanu w chwili poprzedniej (jest on łańcuchem Markowa rzędu pierwszego, tzn. jego stan zależy tylko od jednego stanu poprzedzającego) [4]. Wówczas można posłużyć się rys. do zobrazowania przejść pomiędzy stanami. Rys.. Łańcuch Markowa dla systemu z 3 dopuszczalnymi stanami (N=3) Przejścia opisuje się za pomocą kwadratowej macierzy prawdopodobieństw A=[a ij ]. Element a ij jest to prawdopodobieństwo przejścia systemu ze stanu i do stanu j w kolejnej chwili czasowej [5]: a = Pr( q = j q = i) i, j N, () ij t t N a ij j= =. (2) Do opisu systemu nie wystarczy sama macierz A. Konieczna jest również znajomość macierzy Π, która zawiera prawdopodobieństwa wystąpienia i-tego stanu na początku sekwencji stanów. Π = Pr( q 0 i). (3) i = Znając obie macierze: A oraz Π, możliwe jest obliczenie prawdopodobieństwa wygenerowania przez system sekwencji stanów q=(q 0, q,, q T ): Pr( q A, Π) = Π a a K a. (4) q0 W przypadku rozpoznawania mowy rozważa się jednak nieco odmienną sytuację, gdy łańcuch q uznawany jest za niejawny (ukryty). Znana jest natomiast sekwencja obserwacji O. W przypadku mowy obserwacja jest to wektor cech wyekstrahowanych z pojedynczej ramki nagrania. q0q qq2 q T q T Rys.2. Sekwencja obserwacji (wektorów cech wyekstrahowanych z nagrania mowy)

3 PRAKTYCZNE ASPEKTY WYKORZYSTYWANIA SYSTEMÓW ROZPOZNAWANIA MOWY 73 Dla każdego ze stanów systemu istnieje pewne prawdopodobieństwo b, że w trakcie przebywania systemu w tym stanie wygenerowana zostanie obserwacja O t : N B = { b i ( O t )} i=. (5) Ponieważ nie da się przewidzieć liczby różnych obserwacji, które mogą wystąpić (może być ich nieskończenie wiele), do opisu prawdopodobieństwa pojawienia się obserwacji O t w czasie, gdy system znajduje się w i-tym stanie, należy posłużyć się ciągłą funkcją gęstości prawdopodobieństwa. Najczęściej używa się kombinacji liniowej M rozkładów Gaussa: M b ( O ) = c N( µ, Σ ), (6) i t m= im M m= im im c im 0 c im =. (7) gdzie c im oznacza współczynnik wagowy, a N(µ,Σ) jest to rozkład normalny charakteryzowany przez wektor wartości średnich µ oraz macierz kowariancji Σ. Ukryte modele Markowa oznacza się często jako λ [5]: λ = ( Π, A, B). (8) Na podstawie tych wszystkich informacji możliwe jest obliczenie prawdopodobieństwa wygenerowania sekwencji obserwacji O przez system λ: Pr( O Π, A, B) = P( O, q Π, A, B) = Πq0 q q T t= a qt qt b qt ( O ). (9) t 3. EKSPERYMENTY I OTRZYMANE REZULTATY Ważnym etapem tworzenia aplikacji HMM jest zrozumienie, w jaki sposób model matematyczny odnieść do rzeczywistego problemu, jakim jest w tym przypadku rozpoznawanie mowy. W opracowanym systemie, na podstawie nagranej wypowiedzi, obliczane są kolejne wektory obserwacji. Najczęściej wykorzystywanymi cechami są w tym przypadku współczynniki melcepstralne (mel-frequency cepstral coefficients) [9]. Przed przystąpieniem do obliczania wektorów obserwacji można dokonać odpowiedniej obróbki sygnału (normalizacja, filtracja, itp.). W najprostszym przypadku dla każdego rozpoznawanego słowa wytrenowany jest odrębny model (HMM). Pojęcie treningu odnosi się tutaj do wyznaczenia parametrów modelu macierzy Π,A,B tworzonych na podstawie dostarczonych próbek (sekwencji obserwacji). Etap rozpoznawania słowa polega na obliczeniu prawdopodobieństwa wygenerowania sekwencji obserwacji obliczonej z nagrania przez każdy z wytrenowanych modeli. Następnie wybierane jest największe z prawdopodobieństw oraz właściwy model. Jako skuteczność rozpoznawania rozumiany jest iloraz liczby nagrań, które zostały prawidłowo przypisane odpowiedniemu modelowi słowa i całkowitej liczby próbek wykorzystywanych w teście. W niniejszej pracy rozważano wpływ kilku parametrów na skuteczność działania systemu rozpoznawania mowy. Wzięto pod uwagę dwa warianty systemu: zależny oraz niezależny od mówcy. W pierwszym przypadku ARM trenowany jest na próbkach mowy jednej osoby i jest przystosowany tylko do rozpoznawania jej wypowiedzi. Z kolei konstruując system

4 74 A. MIETŁA, M. IWANIEC niezależny od mówcy, zakłada się, że będzie on poprawnie działał dla każdej osoby, która potrafi wypowiedzieć dane słowo. 3.. System zależny od mówcy Istotną kwestią jest odpowiedź na pytanie: ile próbek (nagrań) należy dostarczyć, aby system został dobrze wytrenowany. Na rys. 3 przedstawiono wyniki rozpoznawania kolejnych cyfr w zależności od ilości próbek treningowych. Okazuje się, że już niewielka liczba nagrań (0) pozawala na uzyskanie wysokiej skuteczności. Jedynie w przypadku trzech cyfr poziom błędu pozostawał zbyt wysoki (trzy, pięć, siedem). Rys. 3. Skuteczność rozpoznawania cyfr w zależności od liczby nagrań użytych do treningu Dla tych słów przeprowadzono dalsze testy polegające na zbadaniu skuteczności rozpoznawania przy zmieniającej się ilości stanów w HMM. Jak pokazuje rys. 4, dla każdej z trzech cyfr można wskazać pewną optymalną liczbę stanów, dla której skuteczność jest największa. Mimo to uzyskane wyniki nadal nie są zadowalające. Rys. 4. Skuteczność rozpoznawania cyfr w zależności od liczby stanów w modelu

5 PRAKTYCZNE ASPEKTY WYKORZYSTYWANIA SYSTEMÓW ROZPOZNAWANIA MOWY 75 Kolejnym zmienianym parametrem była liczba rozkładów Gaussa charakteryzujących prawdopodobieństwo pojawienia się określonej obserwacji. Zmieniając liczbę rozkładów, uzyskano znaczny wzrost skuteczności rozpoznawania słów. Jak pokazują dane zamieszczone na rys. 5, odpowiedni dobór tego parametru umożliwia wzrost skuteczności (rozpoznawania słów) nawet o kilkadziesiąt procent. Rys. 5. Skuteczność rozpoznawania cyfr w zależności od ilości rozkładów w modelu Niezmiernie istotną kwestią w systemach rozpoznawania jest dobór odpowiednich cech, na podstawie których dokonywana będzie klasyfikacja wypowiedzi. W przypadku rozpoznawania mowy dużą popularnością cieszą się współczynniki melcepstralne (MFCC). Ich skuteczność porównano z innym typem parametrów, współczynnikami RASTA-PLP (Relative Spectral Transform - Perceptual Linear Prediction) [8]. Testy wykazały, iż stosowanie wektora cech poszerzonego o ich pierwszą oraz drugą pochodną po czasie (współczynniki delta oraz delta-delta) poprawia skuteczność rozpoznawania. W przypadku wykorzystywania samych parametrów RASTA-PLP maksymalna osiągnięta skuteczność wynosiła 89.3% (przy 5 współczynnikach). Tymczasem, jak pokazują dane zebrane na rys. 6, już przy 2-elementowym wektorze zawierającym 4 współczynniki RASTA-PLP, 4 delta oraz 4 delta-delta uzyskano skuteczność przekraczającą 98%.

6 76 A. MIETŁA, M. IWANIEC Rys. 6. Porównanie średniej skuteczności rozpoznawania cyfr dla różnej liczby współczynników MFCC oraz RASTA-PLP w połączeniu z parametrami delta i delta-delta 3.2. System niezależny od mówcy Skonstruowanie systemu automatycznego rozpoznawania mowy działającego niezależnie od mówcy jest trudnym zadaniem. Przeprowadzenie odpowiedniego treningu modelu wymaga zgromadzenia znacznej liczby próbek każdego z rozpoznawanych słów. Co więcej, nagrania te powinny być jak najbardziej zróżnicowane, to znaczy pochodzić od dużej liczby osób. Należy także uważać, aby zachować odpowiednie proporcje pomiędzy próbkami pochodzącymi od kobiet i mężczyzn, gdyż w przeciwnym przypadku może okazać się, że model będzie czuły na płeć. Rys. 7. Średnia skuteczność rozpoznawania cyfr w zależności od ilości próbek treningowych dla każdego słowa Na rys. 7 pokazano jak zmienia się skuteczność działania systemu w zależności od liczby nagrań użytych do treningu w przypadku użycia współczynników MFCC oraz RASTA-PLP. Zadowalającą skuteczność otrzymano dopiero wtedy, gdy zgromadzono 300 próbek dla

7 PRAKTYCZNE ASPEKTY WYKORZYSTYWANIA SYSTEMÓW ROZPOZNAWANIA MOWY 77 każdej cyfry. Wykorzystano nagrania pochodzące od 30 osób (zachowano równowagę płci), natomiast testy prowadzono na nagraniach pochodzących od 80 osób. Rys. 8. Średnia skuteczność rozpoznawania słów w zależności od rodzaju i liczby współczynników ekstrahowanych z nagrania Na rys. 8 przedstawiono, jak zmienia się skuteczność systemu przy zastosowaniu różnej liczby współczynników MFCC oraz RASTA-PLP. W tym przypadku wektor cech był poszerzony o parametry delta oraz delta-delta. Zdecydowanie lepsze efekty wykazywały modele trenowane na współczynnikach RASTA-PLP. 4. WNIOSKI W pracy przedstawione zostały matematyczne podstawy tworzenia systemów automatycznego rozpoznawania mowy wykorzystujących ukryte modele Markowa. W zarysie przedstawiono główne problemy związane z powyższymi systemami działającymi zależnie i niezależnie od mówcy. Wskazano parametry, które w dużej mierze warunkują skuteczne działanie tego typu systemów. Wyniki przeprowadzonych badań pokazują, że właściwy dobór parametrów może poprawić skuteczność identyfikacji słów nawet o kilkadziesiąt procent. W badaniach wykazano, iż stworzenie systemu automatycznego rozpoznawania mowy zależnego od mówcy jest stosunkowo proste i nie wymaga dużego zbioru treningowego. Jednak wtedy, gdy system ma działać dla dowolnego użytkownika, konieczne jest zgromadzenie pokaźnej ilości próbek do treningu. Ponadto okazało się, iż lepsze wyniki rozpoznawania otrzymuje się przy stosowaniu parametrów RASTA-PLP niż MFCC. Poprawę skuteczności zapewnia również użycie pierwszej oraz drugiej pochodnej po czasie (parametry delta oraz delta-delta) w przypadku obu typów współczynników. Korzystanie z ukrytych modeli Markowa wymaga odpowiedniego doboru ilości stanów oraz rozkładów. Testy pokazały, że najbardziej wrażliwym parametrem jest ilość rozkładów Gaussa, a jej zmiana powoduje bardzo duże zmiany w skuteczności działania systemu.

8 78 A. MIETŁA, M. IWANIEC LITERATURA. Haleem M.S.: Voice controlled automation system. Multitopic Conference IEEE International, Karachi 2008, p Kubik T., Sugisaka M.: Use of a cellular phone in mobile robot voice control. SICE Proceedings of the 40 th SICE Annual Conference, Nagoya 200, p Simpson R.C., Levine S.P.: Voice control of a powered wheelchair. Neural Systems and Rehabilitation Engineering 2002, 0, 2, p Elliott R.J., Aggoun L., Moore J.B.: Hidden Markov models: estimation and control. New York : Springer, 995, p Juang B.H., Rabiner L.R.: Hidden Markov models for speech recognition. Technometrics 99, 33, 3, p Ma G., Zhou W., Zheng J., You X., Ye W.: A Comparison between HTK and SPHINX on Chinese Mandarin. Artificial Intelligence 2009, p Young S.J, Woodland P.C., Byrne W.J.: Spontaneous speech recognition for the credit card corpus using the HTK toolkit. Speech and Audio Processing, IEEE Transactions on, 2, 4, 994, p Openshaw J.P., Sun Z.P., Mason J.S.: A comparison of composite features under degraded speech in speaker recognition. Acoustic, Speech and Signal Processing 993, 2, 2, p Tolba H., O Shaughnessy D.: Automatic speech recognition based on cepstral coefficients and a mel-based discrete energy operator. Acoustic, Speech and Signal Processing 998, 2, 2, p PRACTICAL ASPECTS OF USE AUTOMATIC SPEECH RECOGNITION SYSTEMS BASED ON HMM Summary. Article discusses problems associated with automatic speech recognition systems based on Hidden Markov Model. Mathematical basis of HMM have been presented and it is shown how it can be applied to the real problem. Extremely important is the proper selection of the quantity of states and Gaussian distributions. Test results indicating the advantage of RASTA-PLP coefficients over MFCCs and necessity of using delta and delta-delta parameters are presented.