Dr hab. Maciej Witek Zakład Filozofii Nauki Instytut Filozofii. mwitek.univ.szczecin.pl

Transkrypt

1 Dr hab. Maciej Witek Zakład Filozofii Nauki Instytut Filozofii mwitek.univ.szczecin.pl

2 Co charakteryzuje naukę? Cel Reguły Podstawy

3 Co charakteryzuje naukę? Cel Reguły Podstawy prawda racjonalne reguły metodologiczne świadectwo empiryczne

4 Co charakteryzuje naukę? Cel Reguły Podstawy prawda racjonalne reguły metodologiczne świadectwo empiryczne trzy problemy: na czym polega prawda naukowa? na czym polega racjonalność naukowa? jakie są empiryczne podstawy nauki?

5 Konstruktywistyczna metodologia prowadzi też do ważnego filozoficznego sporu o realizm: czy da się powiedzieć, że teorie naukowe są prawdziwe albo fałszywe w klasycznym tego słowa znaczeniu. Zdawać by się mogło, że ten problem jest nadrzędny w stosunku do problemu racjonalności. Racjonalnym nazywa się zwykle człowieka, który w optymalny pod pewnymi względami sposób dąży do osiągnięcia założonego celu. Celem nauki jako nauki jest, zgodnie z obiegowym poglądem, zdobywanie wiedzy o świecie, a wiedzą nazwiemy tylko taki system poglądów, który jest prawdziwy, a przynajmniej prawdopodobnie prawdziwy lub prawdziwy z dobrym przybliżeniem. (...) wydaje się zatem, że najpierw należy określić, na czym polega naukowa prawda (...) a następnie badać, w jaki sposób tę prawdę osiągnąć (...). To określi, na czym polega racjonalność decyzji podejmowanych w praktyce badawczej. Wojciech Sady, Spór o racjonalność naukową. Od Poincarégo do Laudana, Wrocław 2000:

6 Klasyczna lub korespondencyjna koncepcja prawdy: (A1) Mówić, że to, co jest, nie jest, a to, co nie jest, że jest, to fałsz, a mówić, że to, co jest, jest, a to, co nie jest, nie jest, to prawda. (Metafizyka, 1011 b, przekład Jana Łukasiewicza) (A2) Prawda albo fałsz z punktu widzenia rzeczy zależy od ich połączenia lub rozdzielenia. Kto więc myśli o rozdzielonym, że jest rozdzielone, a o połączonym, że jest połączone, mówi prawdę, natomiast głosi się fałsz, gdy myśli się przeciwnie o tym stanie rzeczy. (Metafizyka, 1051 b) (A3) [Prawdziwość] zdań polega na ich zgodności z faktami. (Hermeneutyka, 19 b)

7 Twardowski 1975 ( ): jaka jest podstawowa funkcja sądzenia? łączenie elementów ( syntetyczna koncepcja sądu) uznawanie lub odrzucanie istnienia przedmiotu sądu ( idiogeniczna lub tetyczna koncepcja sądu)

8 Twardowski 1975 ( ): jaka jest podstawowa funkcja sądzenia? łączenie elementów ( syntetyczna koncepcja sądu) uznawanie lub odrzucanie istnienia przedmiotu sądu ( idiogeniczna lub tetyczna koncepcja sądu) Woleński 1993, ss : jak rozumie się kategorię zgodności? w sposób mocny / w sposób słaby

9 Franciszek Brentano Każdy fenomen psychiczny charakteryzuje się tym, co średniowieczni scholastycy nazywali intencjonalną (lub też mentalną) inegzystencją pewnego przedmiotu, a co my jakkolwiek niecałkiem jednoznacznie nazwalibyśmy odniesieniem do pewnej treści, skierowaniem na pewien obiekt (przez który nie należy tu rozumieć czegoś realnego) lub immanentną przedmiotowość. Każde [zjawisko psychiczne] zawiera coś jako obiekt, chociaż nie każde w ten sam sposób. Brentano 1999, 126; tj. Psychologia z empirycznego punktu widzenia, ks. 2, par. 5

10 Franciszek Brentano zjawiska psychiczne: przedstawienia sądy miłość i nienawiść

11 Franciszek Brentano zjawiska psychiczne: przedstawienia sądy miłość i nienawiść (intencjonalność nominalna) (intencjonalność propozycjonalna)

12 Kazimierz Twardowski przedmiot / treść

13 Kazimierz Twardowski przedmiot / treść jakość / osnowa / przedmiot sądu

14 Prawdziwość sądu polega tedy na pewnej odpowiedniości między tym, co się nazywa jego jakością, tj. jego charakterem twierdzącym i przeczącym, a przedmiotem, ze względu na osnowę sądu czyli rzeczywistość przedmiotu. (...) I chodzi o to, by sąd odpowiadał swoją jakością przedmiotowi ze względu na to, czy należy on do klasy przedmiotów istniejących, czy nie istniejących [tj. tylko przedstawionych M.W.]. (Twardowski 1974, s. 263) Sąd twierdzący prawdziwy, jeżeli uznaje istnienie przedmiotu istniejącego. Prawdziwość sądu twierdzącego polega na tym, że tyczy on się przedmiotu istniejącego. Prawdziwość sądu to względna cecha sądu, która polega na tym, że sąd ten tyczy się przedmiotu istniejącego. (tamże, s. 270)

15 Dyskusja teorii Twardowskiego: Czym jest sfera poza bytem i niebytem, czyli sfera tego, co przedstawialne?

16 Dyskusja teorii Twardowskiego: Czym jest sfera poza bytem i niebytem, czyli sfera tego, co przedstawialne? sfera tego, co opisywalne za pomocą tej czy innej terminologii (np. terminologii teorii fizycznej);

17 Dyskusja teorii Twardowskiego: Czym jest sfera poza bytem i niebytem, czyli sfera tego, co przedstawialne? sfera tego, co opisywalne za pomocą tej czy innej terminologii (np. terminologii teorii fizycznej); Co to znaczy, że dany przedmiot należy do klasy przedmiotów istniejących?

18 Dyskusja teorii Twardowskiego: Czym jest sfera poza bytem i niebytem, czyli sfera tego, co przedstawialne? sfera tego, co opisywalne za pomocą tej czy innej terminologii (np. terminologii teorii fizycznej); Co to znaczy, że dany przedmiot należy do klasy przedmiotów istniejących? Jaka jest relacja między sferą tego, co przedstawialne, a sferą przedmiotów rzeczywistych?

19 Bertrand Russell sąd i odpowiadający mu fakt jako układ elementów elementy sądu: podmiot i przedmioty kierunek sądu

20 (...) przekonanie jest prawdziwe, jeśli zgadza się z pewnym stowarzyszonym z nim kompleksem, a jest fałszywe, jeśli się nie zgadza. Zakładając, dla większej precyzji, że przedmiotami przekonania są dwa człony i relacja, a człony te są usytuowane w pewnym porządku przez jego sens, powiemy, iż jeśli wspomniana relacja łączy owe człony w kompleks w tym właśnie porządku, to przekonanie to jest prawdziwe, a jeśli nie, to jest ono fałszywe. To stanowi poszukiwaną przez nas definicję prawdy i fałszu. Russell, Problemy filozofii, Warszawa 1995:

21 (...) przekonanie jest prawdziwe, jeśli zgadza się z pewnym stowarzyszonym z nim kompleksem, a jest fałszywe, jeśli się nie zgadza. Zakładając, dla większej precyzji, że przedmiotami przekonania są dwa człony i relacja, a człony te są usytuowane w pewnym porządku przez jego sens, powiemy, iż jeśli wspomniana relacja łączy owe człony w kompleks w tym właśnie porządku, to przekonanie to jest prawdziwe, a jeśli nie, to jest ono fałszywe. To stanowi poszukiwaną przez nas definicję prawdy i fałszu. Russell, Problemy filozofii, Warszawa 1995: Problem: relacja jako element / relacja jako spoiwo

22 teorie prawdy: korespondencyjne (metafizyczne, realistyczne)

23 teorie prawdy: korespondencyjne (metafizyczne, realistyczne) kryterialne (epistemiczne, antyrealistyczne)

24 realistyczna koncepcja prawdy Zasada transcendencji: jeśli dane zdanie jest prawdziwe, to mogą nie istnieć takie warunki poznawcze, w których racjonalny podmiot poznający może tę prawdziwość rozpoznać.

25 realistyczna koncepcja prawdy Zasada transcendencji: jeśli dane zdanie jest prawdziwe, to mogą nie istnieć takie warunki poznawcze, w których racjonalny podmiot poznający może tę prawdziwość rozpoznać. Zasada dwuwartościowości: każde zdanie jest albo prawdziwe, albo fałszywe.

26 antyrealistyczna koncepcja prawdy Zasada poznawalności: jeśli dane zdanie jest prawdziwe, to istnieją takie warunki poznawcze, w których racjonalny podmiot poznający może tę prawdziwość ustalić.

27 antyrealistyczna koncepcja prawdy Zasada poznawalności: jeśli dane zdanie jest prawdziwe, to istnieją takie warunki poznawcze, w których racjonalny podmiot poznający może tę prawdziwość ustalić. Teza o istnieniu luk prawdziwościowych: istnieją zdania, które nie posiadają określonej wartości logicznej (= luki prawdziwościowe).

28 teorie antyrealistyczne (epistemiczne): koherencyjna pragmatyczna konsensualistyczna ewidencyjna

29 Michael Dummett: klasa sporna zdań;

30 Michael Dummett: klasa sporna zdań; jakie pojęcie prawdy stosuje się do zdań klasy spornej?

31 Michael Dummett: klasa sporna zdań; jakie pojęcie prawdy stosuje się do zdań klasy spornej? zdanie prawdziwe = zdanie słusznie stwierdzalne; zdanie fałszywe = zdanie, którego negacja jest prawdziwa;

32 Michael Dummett: (*) Jones był odważny.

33 Michael Dummett: (*) Jones był odważny. Gdyby Jones znalazł się w niebezpiecznej sytuacji, to zachowałby się odważnie. Gdyby Jones znalazł się w niebezpiecznej sytuacji, to nie zachowałby się odważnie.

34 Michael Dummett: (*) Jones był odważny Gdyby Jones znalazł się w niebezpiecznej sytuacji, to zachowałby się odważnie. Jones znalazł się w nieb. syt. & zachował się odważnie Gdyby Jones znalazł się w niebezpiecznej sytuacji, to nie zachowałby się odważnie. Jones znalazł się w nieb. syt. & nie zachował się odważnie

35 Michael Dummett: Zdanie (*) jest luką prawdziwościową!

36 Michael Dummett: Zdanie (*) jest luką prawdziwościową! Rozumiemy zdanie (*), ale nie potrafimy go rozstrzygnąć.

37 Michael Dummett: Zdanie (*) jest luką prawdziwościową! Rozumiemy zdanie (*), ale nie potrafimy go rozstrzygnąć. dygresja: Łukasiewicz o zdaniach o przyszłości.

38 Wady teorii epistemicznych: (1) uniemożliwiają krytykę zastanych kryteriów prawdy, (2) i prowadzą do relatywizmu.

39 RELATYWIZM BRONI DWÓCH TEZ: teza o kulturowym uwarunkowaniu myślenia: myślenie wymaga zastosowania kulturowo wytworzonych narzędzi;

40 RELATYWIZM BRONI DWÓCH TEZ: teza o kulturowym uwarunkowaniu myślenia: myślenie wymaga zastosowania kulturowo wytworzonych narzędzi; teza o symetrii: konkurencyjne systemy n. poznawczych są tak samo ważne i wartościowe, gdyż idea prawdziwszego lub trafniejszego systemu nie ma sensu.

41 Hipoteza Sapira-Whorfa jako motywacja relatywizmu

42 Hipoteza Sapira-Whorfa jako motywacja relatywizmu determinizm lub relatywizm językowy

43 Hipoteza Sapira-Whorfa jako motywacja relatywizmu Ludzie żyją nie tylko w świecie obiektywnym, nie tylko w świecie zwykłej działalności społecznej, ale zdani są na łaskę języka, który stał się środkiem wyrażania w ich społeczności.

44 Hipoteza Sapira-Whorfa jako motywacja relatywizmu Ludzie żyją nie tylko w świecie obiektywnym, nie tylko w świecie zwykłej działalności społecznej, ale zdani są na łaskę języka, który stał się środkiem wyrażania w ich społeczności. Jest całkowitą iluzją mniemanie, że do rzeczywistości dostosowujemy się zasadniczo bez użycia języka i że jest on zaledwie przypadkowym środkiem rozwiązywania specyficznych problemów komunikowania się i refleksji.

45 Hipoteza Sapira-Whorfa jako motywacja relatywizmu Ludzie żyją nie tylko w świecie obiektywnym, nie tylko w świecie zwykłej działalności społecznej, ale zdani są na łaskę języka, który stał się środkiem wyrażania w ich społeczności. Jest całkowitą iluzją mniemanie, że do rzeczywistości dostosowujemy się zasadniczo bez użycia języka i że jest on zaledwie przypadkowym środkiem rozwiązywania specyficznych problemów komunikowania się i refleksji. W rzeczywistości świat realny w znacznym stopniu został ukształtowany przez ludzi nieświadomie, na podstawie nawyków językowych grupy.

46 Hipoteza Sapira-Whorfa jako motywacja relatywizmu Ludzie żyją nie tylko w świecie obiektywnym, nie tylko w świecie zwykłej działalności społecznej, ale zdani są na łaskę języka, który stał się środkiem wyrażania w ich społeczności. Jest całkowitą iluzją mniemanie, że do rzeczywistości dostosowujemy się zasadniczo bez użycia języka i że jest on zaledwie przypadkowym środkiem rozwiązywania specyficznych problemów komunikowania się i refleksji. W rzeczywistości świat realny w znacznym stopniu został ukształtowany przez ludzi nieświadomie, na podstawie nawyków językowych grupy. ( ) Widzimy, słyszymy i w ogóle doświadczamy tak, a nie inaczej, ponieważ nawyki językowe naszej społeczności predestynują nas do określonych wyborów interpretacyjnych. Sapir, cytat za: Whorf 2002, s. 177.

47 Hipoteza Sapira-Whorfa jako motywacja relatywizmu Standard Average European (SAE) / j. hopi Dwa sposoby mówienia o czasie: SAE: rzeczowniki w liczbie mnogiej i liczebniki głowne, hopi: rzeczowniki w liczbie pojedynczej i liczebniki porządkowe.

48 Hipoteza Sapira-Whorfa jako motywacja relatywizmu Standard Average European (SAE) / j. hopi Ontologia reistyczna versus ontologia ewentystyczna: SAE: rzeczowniki niepoliczalne w dopełniaczu ( hylemorfizm), hopi: rzeczowniki odnoszące się do zdarzeń.

49 Relatywizm (...) Evans-Pritchard ma do czynienia z dwoma językami, które uważa za aż tak zasadniczo różnego rodzaju, że wiele z tego, co można wyrazić w jednym, nie ma żadnego możliwego odpowiednika w drugim. (...) Evans-Pritchard nie zadowala się jednak objaśnieniem różnic związanych z dwoma pojęciami rzeczywistości; chce pójść dalej i powiedzieć: nasze pojęcie rzeczywistości jest prawidłowe, Azande pozostają w błędzie. Trudność jednak tkwi w zrozumieniu, co może w tym kontekście znaczyć «prawidłowe» i «błędne». (Peter Winch, Rozumienie społeczeństwa pierwotnego )

50 Hilary Putnam: rozum jest immanentny i transcendenty

51 Hilary Putnam: rozum jest immanentny i transcendenty wewnętrzne pojęcie prawdy: prawdziwość jako racjonalna akceptowalność zewnętrzne pojęcie prawdy: regulatywna idea prawdy jako wyidealizowanej racjonalnej akceptowalności

52 deflacyjne koncepcje prawdy Austin o błędzie opisowości

53 deflacyjne koncepcje prawdy Austin o błędzie opisowości To prawda, że Cezar przekroczył Rubikon. Zdanie śnieg jest biały jest prawdziwe.

54 deflacyjne koncepcje prawdy Frank P. Ramsey: teoria redundancyjna (E) To prawda, że p p

55 deflacyjne koncepcje prawdy Frank P. Ramsey: teoria redundancyjna (E) To prawda, że p p problem: blind usage

56 deflacyjne koncepcje prawdy Frank P. Ramsey: teoria redundancyjna (E) To prawda, że p p problem: blind usage (*) To, co mówi Jan, jest prawdą. (**) Dla każdego P, a, jeśli Jan mówi, że P(a), to P(a), & dla każdego Q, a, b, jeśli Jan mówi, że Q(a, b), to Q(a, b), &...

57 deflacyjne koncepcje prawdy Frank P. Ramsey: teoria redundancyjna dwie teorie: redundancyjno-spójnikowa rekurencyjno-predykatywna

58 deflacyjne koncepcje prawdy Frank P. Ramsey: teoria redundancyjna dwie teorie: redundancyjno-spójnikowa rekurencyjno-predykatywna (1) To prawdą, co mówi Jan. (2) Jan mówi, że Cezar przekroczył Rubikon. (3) To prawda, że Cezar przekroczył Rubikon. (4) Cezar przekroczył Rubikon.

59 deflacyjne koncepcje prawdy Willard V.O. Quine: teoria odcudzysłowieniowa (DS) Zdanie s jest prawdziwe s

60 deflacyjne koncepcje prawdy Willard V.O. Quine: teoria odcudzysłowieniowa (DS) Zdanie s jest prawdziwe s predykat prawdziwe : służy do zdejmowania cudzysłowu jest narzędziem uogólniania na poziomie semantycznym

61 deflacyjne koncepcje prawdy Willard V.O. Quine: teoria odcudzysłowieniowa (DS) Zdanie s jest prawdziwe s predykat prawdziwe : służy do zdejmowania cudzysłowu jest narzędziem uogólniania na poziomie semantycznym poziom semantyczny to nie to samo, co metajęzyk!