Journal. of Ecology nr 5 Aktualna punktacja MNiSW 6,0 ISSN Poprzednio / Formerly:

Transkrypt

1 Journal of Ecology and Health ISSN nr 5 Aktualna punktacja MNiSW 6,0 Poprzednio / Formerly: Ukazuje się od / Founded in 1996

2 Czytelnicy i Sympatycy Journal of Ecology and Health Oddajemy do Waszych rąk kolejny numer naszego Pisma, w którym odnajdziecie Państwo wiele interesujących treści, dobrze korespondujących z jego linią programową. Tradycyjnie już zamieszczamy teksty podejmujące problematykę środowiska naturalnego, zdrowia w aspekcie psychospołecznym, ale też prawnym, funkcjonowania zawodowego. W numerze zawarto także opracowanie sięgające do historycznych uwarunkowań zdrowotnych aspektów życia rodzin robotniczych w latach Zawartość zgromadzonego materiału jest zróżnicowana, a zatem wszechstronna. Sądzę więc, że każdy z Czytelników znajdzie tu problematykę dla siebie interesującą. Chciałbym szczególnie zwrócić uwagę na opracowanie Elżbiety Górnikowskiej-Zwolak: Molestowanie seksualne w miejscu pracy charakterystyka zjawiska. Konsekwencje społeczne i zdrowotne. To bardzo konkretny, ale i odważny tekst podejmujący problematykę zjawiska z różnych przyczyn marginalizowanego, a można się ich dopatrywać w utrwalonych zwyczajachi przyzwyczajeniach oraz towarzyszącym im oporze mentalnym. Ponadto emocje związane z takimi doświadczeniami środowiska pracowniczego stanowią często blokadę nie tylko powodującą do zaniechań prawnych, ale też i powstrzymującą przed publiczną dyskusją. Zmiana społeczna niesie jednak za sobą konieczność podejmowania dyskursu nad molestowaniem seksualnym w miejscu pracy i poszukiwania w ślad za tym skutecznych sposobów radzenia sobie z problemem. Autorka tego opracowania jest uznaną badaczką, która z perspektywy gender owej od lat już rozbudza w tym względzie wrażliwość społeczną oraz skupia na tym zjawisku zainteresowania naukowe i społeczne. Warto także podkreślić, że zamieszczony w niniejszym numerze artykuł E. Górnikowskiej-Zwolak jest znaczącym wskazaniem koniecznych działań regulujących relacje pracownicze pod względem zdrowych, psychospołecznych odniesień interpersonalnych oraz wyraźnie wskazuje na te aspekty funkcjonowania środowisk pracowniczych, które stanowią zagrożenia pozytywnych i zdrowych kontaktów na terenie zakładu pracy. Życząc miłej lektury składam we własnym imieniu, ale też całej Redakcji najserdeczniejsze życzenia pomyślności w Nowym Roku kalendarzowym 2012, ufając, że przyniesie on nam wszystkim wiele dobra, a naszemu pismu zjedna kolejnych sympatyków i przyjaciół. Journal of Ecology and Health (32) wsew.edu.pl ul. Kruczkowskiego 12, Ruda Śląska tel. (32) , biuro@omn.com.pl CENY ZAMIESZCZENIA REKLAM - DO UZGODNIENIA Z REDAKCJĄ Redakcja,,Journal of Ecology and Health, Górnośląska WSP, 3 (32) REDAKTOR NACZELNY Mirosław Czapka Ś 21,00 zł 126,00 zł ISSN Copyright by Górnośląska WSP Mysłowice

3 Redaktor naczelny Prof. nadzw. dr hab. inż. Mirosław Czapka Dr inż. Jan Pałasz Politechnika Śląska, Gliwice Journal of Ecology and Health V 5 (89) wrzesień-październik 2011 tel. (32) , w. 130, journaleh@wsew.edu.pl Doc. dr hab. n. med. Tomasz Irzyniec Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, Mysłowice Przewodniczący Prof. Dr. Gerhard Banse Institut für Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse /ITAS/, Karlsruhe, Niemcy Prof. Ing. Magdaléna Lacko-Bartošová CSc. Slovenská pol'nohospodárska univerzita v Nitre (Słowacja) Prof. dr hab. n. med. Grzegorz Cieślar Śląski Uniwersytet Medyczny, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Pile Dr hab. inż. arch. Krzysztof Gasidło prof. ndzw. Politechniki Śląskiej, Gliwice, Zakład Planowania Regionalnego, Wydział Architektury Prof. dr hab. n. med. Tadeusz Gaździk Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji, Bytom Prof. dr Muhammad Iqbal Head Dep. of. Botany, Hamdard University, New Delhi, Indie Prof. Dr. Jürgen Kopfmüller Institut für Technikfolgenabschätzung und Systemanalyse /ITAS/, Karlsruhe, Niemcy Prof. Yuriy Kundiev, MD Ph D Dr. Sci - Institute for Occupational Health of National AM of Ukraine, Kyiv, Ukraina Prof. ndzw. dr hab. Krzysztof Malik Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Politechnika Opolska Prof. Dr. Sci (med) Antonina Nahorna - Institute for Occupational Health of National AMS of Ukraine, Kyiv, Ukraina Ph Dr. Zlatica Plašienková, CSc. Dep. of. Philosophy, Uniwersytet Comeniusa, Bratysława, Słowacja Prof. dr hab. n. med. Andrzej Plech Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji, Bytom Prof. Martin Rusnák MD, PhD - Uniwersytet Trnawski w Trnawie Prof. dr hab. n. med. Aleksander Sieroń Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji, Bytom Prof. PhDr. Josef Šmajs, CSc. Katedra Filozofie Uniwersytet Masaryka, Brno, Republika Czeska Prof. zw. dr hab. n. med. Henryk Trzeciak - Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, Mysłowice Dr hab. Ligia Tuszyńska Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego Dr hab. Wiesław Włoch prof. Uniwersytetu Opolskiego, Katedra Biosystematyki, prac. nauk. Ogrodu Botanicznego CZRP PAN w Warszawie-Powsinie Doc. dr Mirosław Wójcik Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, Mysłowice Aldona Dobrzycka-Krahel, Jadwiga Kozakiewicz: Przekop przez Mierzeję Wiślaną czy ingerencja w bioróżnorodność Zalewu Wiślanego? The ditch through the Vistula Spit or the interference in biodiversity of the Vistula Lagoon?... Elżbieta Górnikowska-Zwolak: Molestowanie seksualne w miejscu pracy charakterystyka zjawiska. Konsekwencje społeczne i zdrowotne Prostitution and women trade - a contribution to the subject omitted in the discussion on emigration... Mirosław Wójcik: Zdrowotne aspekty życia rodzin robotniczych w II Rzeczpospolitej Health aspects of the workers families life in the II Republic of Poland... Valentin Kalnysh, Antonina Nahorna: Psychoemotional strain and phenomenon of «men and women mortality ratio» in the age aspect Napięcie psychoemocjonalne i zjawisko «wskaźnika umieralności kobiet i mężczyzn» w aspekcie wieku... Alicja Jochymczyk, Mirosław Czapka: Social insurance as a method of achievement of a social protection (chosen issues - events at work and occupational illnesses) Ubezpieczenie społeczne jako metoda realizacji zabezpieczenia społecznego (wybrane zagadnienia - wypadki przy pracy i choroby zawodowe)... Jaroslav Stančiak, Jozef Novotný: The risk factors of non-communicable (civilization) diseases and their prevention Czynniki ryzyka chorób cywilizacyjnych (niezakaźnych) i ich prewencja... Martin Rusnák, Kristina Grendová: Public Health Professionals and evidence based medicine Profesjonaliści zdrowia publicznego a medycyna oparta na faktach... Fot. na I okł. Mirosław Czapka: Palma kokosowa

4 POLITYKA REDAKCYJNA Journal of Ecology and Health zamieszcza prace oryginalne, poglądowe, metodyczne i kazuistyczne z zakresu ekologii i szeroko pojętej tematyki zdrowia. Ponadto pismo publikuje sprawozdania i materiały ze zjazdów i konferencji naukowych oraz recenzje książek. Prace są publikowane w języku polskim lub angielskim. Artykuły w języku polskim mają streszczenia w języku angielskim. 210 JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik Autorzy są informowani o wyniku dokonanych recenzji. Możliwa jest korespondencja z Redakcją czasopisma dotycząca ewentualnych uwag bądź kwalifikacji do druku. 5. Ostateczną kwalifikację do druku podejmuje Redaktor Naczelny. D. Odpowiedzialność cywilna Redakcja stara się czuwać nad merytoryczną stroną pisma, jednak za treść artykułów odpowiadają Autorzy. Za treść umieszczanych w piśmie reklam odpowiada sponsor lub firma marketingowa. Ani Wydawca ani Rada Programowa nie ponoszą odpowiedzialności za skutki ewentualnych nierzetelności autorskich. Journal of Ecology and Health wydawany jest systematycznie drukiem (dostępny jest również w wersji elektronicznej) i jako dwumiesięcznik i posiada swój numer E. Korespondencja, listy do Redakcji ISSN. 1. Korespondencja w sprawach dotyczących publikacji A. Autorstwo prac powinna wpłynąć do Redakcji w terminie do 60 dni po 1. Uznanie autorstwa powinno uwzględniać: czasie publikacji w czasopiśmie. - zasadniczy wkład w koncepcję: projekt, zebranie 2. W korespondencji nie powinny znaleźć się stwierdanych lub analizę i interpretację danych; dzenia nieuprzejme, oszczercze, mało precyzyjne. - napisanie artykułu lub krytyczny przegląd go pod 3. Nie powinna też ona zawierać argumentów, mających kątem istotnej zawartości naukowej; na celu zdyskredytowanie opinii lub wyników. - ostateczną akceptację wersji do opublikowania. 4. W czasopiśmie będą uwzględniane tylko listy wartoś- 2. Autorzy powinni spełniać wszystkie wymienione kry- ciowe merytorycznie. teria. W przypadku prac zbiorowych, wymagane jest F. W przypadku ujawnienia wykroczeń przeciwko etyce wskazanie osoby, która przyjmie bezpośrednią odpozawodowej Autorów Redakcja będzie wyciągać konwiedzialność za publikację. Współautorzy powinni sekwencje wynikające z zapisu Ustawy o Szkolnictwie uczestniczyć w sporządzeniu publikacji w takim stop- Wyższym. niu, aby mogli wziąć odpowiedzialność za właściwe fragmenty treści, jej zawartość oraz na konflikt interesów. B. Konflikt interesów 1. Autorzy są zobowiązani do ujawnienia Redakcji poprzez podanie na odrębnej stronie dołączonej do pracy wszystkie konflikty interesów: zależności finansowe (jak np.: zatrudnienie, doradztwo, posiadanie akcji, honoraria, płatne ekspertyzy); związki osobiste; współzawodnictwo akademickie i inne, mające mieć wpływ na merytoryczną stronę publikacji; sponsoring części lub całości badań. W piśmie tym powinny być wymienione związki z firmami komercyjnymi, związanymi z przedstawionymi w publikacji rozwiązaniami praktycznymi. C. Recenzje 1. Autorzy przysyłający prace do publikacji w czasopiśmie wyrażają tym samym zgodę na proces recenzji. 2. Nadesłane publikacje są poddawane ocenie w pierwszej kolejności przez Redakcję, a następnie przez recenzentów, którzy nie są członkami Redakcji pisma. 3. Prace nie będą wysyłane do recenzentów z tej samej placówki, z której pochodzą Autorzy, ani do osób mogących pozostawać z Autorem w konflikcie interesów.

5 ALDONA DOBRZYCKA-KRAHEL, JADWIGA KOZAKIEWICZ Zakład Ekologii Eksperymentalnej Organizmów Morskich, Instytut Oceanografii, Uniwersytet Gdański Przekop przez Mierzeję Wiślaną czy ingerencja w bioróżnorodność Zalewu Wiślanego? The ditch through the Vistula Spit or the interference in biodiversity of the Vistula Lagoon? Streszczenie: Budowa kanału łączącego Zalew Wiślany z Morzem Bałtyckim to ogromna inwestycja, która może mieć wpływ na środowisko, zarówno w trakcie budowy, jak i w czasie jej użytkowania. Idea tego kontrowersyjnego przedsięwzięcia wciąż odżywa. Artykuł podejmuje dyskusję różnych aspektów hipotetycznego wpływu przekopu na ekosystem Zalewu Wiślanego, a szczególnie na jego różnorodność gatunkową w bezpośredniej lokalizacji inwestycji. Abstract: The ditch through the Vistula Spit, connecting the Vistula Lagoon with the Baltic Sea is the huge investment, which may effect on the environment during the building and exploitation. Idea of this controversial investment still revives. Hypothetical effects of the ditch through the Vistula Spit on the ecosystem of the Vistula Lagoon and especially on its biodiversity of macrozoobenthos near the onvestment are discuss. Słowa kluczowe: przekop przez Mierzeję Wiślaną, Zalew Wiślany, makrozoobentos Keywords: ditch through the Vistula Spit, Vistula Lagoon, macrozoobenthos Budowa kanału żeglugowego na Zalewie Wiślanym od naw o dnych; śluzę o długości 200 m, szerokości 25 m lat budzi wiele kontrowersji. Pojawiło się już sporo eks- i głębokości 5 m zamykaną z obu stron wrotami, falochron pertyz i publikacji dotyczących tej inwestycji [1-8]. Część osłaniający akwen portowy z wejściem do kanału od strony z opublikowanych prac entuzjastycznie podchodzi do plany morza; tor podejściowy do kanału żeglugowego od stronowanego przedsięwzięcia, inne krytykują ideę przekopu morza o głębokości 5,5 m i szerokości 60 m oraz tor przez Mierzeję Wiślaną. podejściowy od strony Zalewu Wiślanego na odcinku od kanału do pławy ELB 10 o szerokości 60 m i głębokości Jedyna droga łącząca Zalew Wiślany z Bałtykiem prze- 4 m w pierwszym etapie realizacji; nabrzeża postojowe na biega przez kontrolowaną przez Rosję Cieśninę Pilawską. kanale i w porcie od strony morza; stanowisko wyczeki- Władze rosyjskie nie raz uniemożliwiały lub utrudniały wania od strony Zalewu Wiślanego, dwa mosty zwodzożeglugę polskim banderom przez cieśninę. Wykonanie ne z drogami dojazdowymi; tory żeglugowe, podejściowe przekopu przez Mierzeję Wiślaną ułatwiłoby funkcjonodo portów Zalewu Wiślanego oraz infrastrukturę techwanie polskich portów nad Zalewem. Poza tym nastąpiłby niczną (drogi serwisowe, mechanizmy otwierania i zamyrozwój ekonomiczny i turystyczny polskich portów nad- kania wrót śluzy i mostów zwodzonych). Planowana droga zalewowych. Poza sukcesem politycznym, przedsięwzię- morska miałaby wielkie znaczenie nie tylko regionalne, cie to przyniosłoby wiele korzyści ekonomicznych pol- ale również krajowe i nawet międzynarodowe dla transskiej gospodarce morskiej, a w szczególności umożliwi- portu towarowego, osobowego oraz aktywizacji terenów łoby rozwój portu w Elblągu. Planowana lokalizacja ka- portowych. Jednak pomimo wielu korzyści wynikających nału to wieś Skowronki. Studium wykonalności Kanału z planowanego przekopu, pojawia się również aspekt ne- Żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną [5] obejmuje: za- gatywnego oddziaływania na ekosystem zarówno wodny, sadniczą część kanału na długości ok m, szerokości jak i lądowy. Pojawiają się obawy związane z zanieczysz- 60 m (100 m lokalnie na długości 200 m) oraz głębokoś- czaniem wód Zalewu Wiślanego w wyniku robót czerpalci 5 m wraz z obudową brzegów i umocnieniami skarp nych. Intensywność oddziaływania przedsięwzięcia może być uzależniona od przyjętej technologii budowy kanału * Dr Aldona Dobrzycka-Krahel, Zakład Ekologii Eksperymentalnej Orgaoraz organizacji robót, a także od częstotliwości żeglugi nizmów Morskich, Instytut Oceanografii, Uniwersytet Gdański, Al. Marszałka w trakcie jego użytkowania [8]. Piłsudskiego 46, Gdynia, tel. (58) , oceadk@ug.edu.pl. JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik

6 Podważana jest również ekonomiczna zasadność inwes- ne przedsięwzięcie stanowiłoby element łączący międzytycji. Przypuszcza się, że utrzymanie drogi wodnej oraz narodowe drogi wodne E60 i E70. Na Zalewie, przy toru podejściowego od Zatoki Gdańskiej do przekopu bę- planowanym kanale ma zostać wybudowane stanowisko dzie zbyt kosztowne i nieopłacalne. postojowe. Wejście statków dalekomorskich na Zalew Jednak prawdopodobnie budowa kanału przez Mierzeję Wiślany może przyczynić się do zawleczenia organizmów nie jest pomysłem bardzo odległym od natury, gdyż obcych w wodach balastowych statków. Nowe gatunki, w źródłach historycznych pisanych i kartograficznych odwie, mogą stać się dużą konkurencją dla gatunków już jeżeli przystosują się do warunków panujących w Zale- naleźć można sporo informacji o tym, że przez Mierzeję prowadziło kilka dróg wodnych, zwanych głębiami, rynrodzime z ich niszy ekologicznych, czy też doprowadzić obecnych w tych wodach. Mogą one wyprzeć gatunki nami wodnymi lub cieśninami, a w przeszłości, jeszcze w połowie XV wieku, istniał przesmyk zwany Głębią do ich wyginięcia, a przez to do zmian w ekosystemie Elbląską w okolicach Skowronek [6]. i zachwianiu łańcucha pokarmowego. Istnieją liczne przykłady, wskazujące, że pojawienie się nowych gatunków Jaki wpływ może mieć przekopanie Mierzei Wiślanej (np. wieloszczeta Marenzelleria neglecta, czy wioślarki na ekosystem Zalewu Wiślanego, a szczególnie na jego Cercopagis pengoi) w sposób istotny wpłynęło na stan bioróżnorodność? i funkcjonowanie ekosystemu. Kolejnym przykładem ta- kiej inwazji jest zdominowanie oraz w dużym stopniu Budowa kanału łączącego Zalew Wiślany z Morzem wyparcie rodzimych kiełży zalewowych przez obce kieł- Bałtyckim jest to ogromna inwestycja, która najprawdoże (Gammarus tigrinus, Pontogammarus robustoides, podobniej będzie oddziaływać na środowisko, zarówno Dikerogammarus haemobaphes, Obesogammarus w trakcie budowy, jak i w czasie użytkowania. Jednym crassus), które przystosowały się bardzo dobrze do waz elementów budowli ma być śluza zamykana wrotami runków panujących w Zalewie [11]. Budowa kanału najz obu stron, przez którą będzie następował napływ oraz prawdopodobniej spowoduje dalszą ekspansję organiz- mieszanie się wód z Zatoki Gdańskiej z wodami z Zalewu mów obcych do wód Zalewu. Wiślanego. Sympatycy inwestycji oraz urzędnicy twier- W statkach wypływających z portu Elbląg organizmy dzą, że wymiana wód podczas użytkowania będzie nie- zalewowe również będą mogły przedostawać się do inwielka, a zasolenie może wzrosnąć zaledwie o co najmniej nych wód, w zależności od charakteru żeglugi mogą to być 1,3 dla polskiej części zalewu, a dla całego akwenu n p. w o d y Ameryki Północnej, Południowej, wody Europy, o 0,4, przy założeniu całkowitego otwarcia kanału [1], czy Afryki lub wody Bałtyku. jednak ostatnio prognozy wymiany wód przez śluzę mię- Kolejnym etapem inwestycji będzie wykonanie toru podzy Zalewem a Zatoką szacuje się na niewielkie, gdyż dejściowego do kanału żeglugowego oraz pogłębienie śluza będzie otwierana jedynie wtedy, gdy będą miały istniejących torów wodnych. Ponieważ obecnie na zaleprzepływać przez nią statki [8]. Nie bierze się jednak pod wie pływają jednostki o zanurzeniu do ok. 2 m, oznacza uwagę etapu budowy, kiedy to nie będzie jeszcze żadnej to wydobycie ok. 3 m osadów z dna. Konieczność wydośluzy, ani innej zapory, zapobiegającej takiej wymianie, bycia i usunięcia znacznych ilości urobku spowoduje znaw wyniku czego wody będą mogły swobodnie się wymieczący wzrost zmętnienia wody w rejonie prowadzonych niać a organizmy wędrować. prac refulacyjnych. W Zalewie Wiślanym głównym czynnikiem Ponadto wody Zatoki Gdańskiej są bardziej czyste niż limitującym wielkość produkcji pierwotnej jest wody Zalewu Wiślanego, co może dać pozytywny efekt, światło [12]. tzn. może dojść do polepszenia warunków na Zalewie Wzrastająca mętność wody (ograniczenie fotosyntezy) po- Wiślanym [10]. Oczywiście poprawa ta nie nastąpi zbyt woduje znaczące zmniejszenie obszaru pokrytego roślinszybko, gdyż wody będą wpływały w niewielkich iloś- nością [13]. ciach, czyli w efekcie zmiany nie będą zbyt wielkie. Mogą się jednak w jakimś stopniu poprawić warunki ekologiczne Silna presja ograniczonego dostępu światła i dodatkowe, Zalewu Wiślanego. długotrwałe zwiększenie zmętnienia wody na znacznym obszarze spowoduje zaburzenia piramidy troficznej i po- Wybudowanie kanału przyczyni się do regulacji wód na przez ograniczenie poziomu produkcji pierwotnej, wpły- Zalewie, co zmniejszy zagrożenie powodziowe na Żuła- nie na liczebność zooplanktonu stanowiącego pokarm wach. niektórych organizmów. Ponieważ miasto Elbląg ma bardzo duże aspiracje na Ruszenie osadów spowoduje przede wszystkim podnierozwój portu i rozwój żeglugi dalekomorskiej, przepronicznej sienie się do toni wodnej znacznej ilości materii orga- wadzono już wstępną modernizację portu w Elblągu, jedgwałtownego zdeponowanej w osadach, co przyczyni się do nak aby spełniał on swoje zadania konieczne jest jeszcze wzrostu zapotrzebowania na tlen, co zwłasznak przeprowadzenie szeregu prac inwestycyjnych. Planowa- cza w godzinach nocnych wywoła powstawanie warunków 212 JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik 2011

7 beztlenowych. Widoczność w wodzie zostanie bardzo materiału został wykonany na punktach rozmieszczonych ograniczona, co może wpłynąć na zachwianie reakcji w niedalekiej odległości od siebie (Ryc. 1b), ponieważ behawioralnych organizmów tam żyjących. Organizmy dostęp do Zalewu w tym miejscu jest bardzo ograniczony bentosowe związane z dnem, zostaną usunięte wraz przez po ra st ając e sz uwary. Czynnikiem utrudniającym poz urobkiem, co może doprowadzić do ich wyginięcia. Ru- bór materiału w strefie przybrzeżnej jest również zwykle szenie osadów może również zniszczyć obszary rozrod- stosunkowo wysoki poziom wody zbiornika w tym miejscze wielu organizmów, co w konsekwencji może dopro- cu, utrudniający zbiór zoobentosu tą metodą. Próby zbiewadzić do wyginięcia niektórych gatunków, dodatkowo rane były w obrębie kwadratowej, metalowej ramy o wyzostaną zaburzone trasy migracji wszystkich organizmów, miarach 0,4 x 0,4 m, w celu określenia zagęszczenia i bionie tylko bentosowych. Może nastąpić zmniejszenie po- masy przypadającej na metr kwadratowy dna. W przeciągu wierzchni siedlisk żerowania oraz zniszczenie siedliska 45 mi n (na każdym punkcie) wykonano 5 powtórzeń. i ugrupowań zoobentosu na terenie toru podejściowego i na W każdym punkcie dokonano pomiaru temperatury i zasoobszarze wszelkich prac dennych. Przerwanie ciągłości lenia przy pomocy salinometru (WTW) TetraCon 96 1,5. korytarza ekologicznego, jaki stanowi Mierzeja Wiślana Zebrany materiał został przeniesiony do plastikowych bui jej pasowo ułożone siedliska, sztuczne oświetlenie ka- telek i zakonserwowany 4% roztworem formaldehydu. nału, śluzy i mostów drogowych spowoduje zmiany za- W laboratorium, po dokonaniu analizy taksonomicznej, chowania i rozmieszczenia organizmów w najbliższym wyznaczono mokrą masę zebranych organizmów (przy sąsiedztwie [8]. pomocy wagi Mettler Toledo XS 205 Dual Range, z dokładnością pomiarową 0,001g). Przed ważeniem osobniki W związku z brakiem jakichkolwiek danych literaturobyły osuszone na bibule filtracyjnej. W oparciu o znajowych o składzie gatunkowym, zagęszczeniu oraz biomasie makrozoobentosu w okolicy Skowronek, w rejonie planoczenie i biomasę poszczególnych gatunków. mość powierzchni zbioru materiału wyznaczono zagęsz- wanej budowy Przekopu, zebrano w tym miejscu (Ryc. 1a) próby zoobentosu z czterech punktów znajdujących się W miejscowości Skowronki, w dniu zbioru materiału w niedalekiej odległości (ok. 0,5 m) od siebie. Pierwszy 1) ( r.), kiedy zasolenie wody wynosiło 0,4 PSU punkt zbioru materiału oddalony był 0,5 m od brzegu, drua temperatura 14ºC, stwierdzono obecność 5 gatunków gi 1 m od brzegu, i analogicznie trzeci - 1,5 m a czwarty organizmów bentosowych. Były to: 2 m od brzegu (Ryc. 1b).! zatoczek rogowy Planorbarius corneus (Linnaeus, Materiał zbierany był z brzegu przy pomocy siatek o śred- 1758), nicy oczka 1mm, przez dwie osoby w ciągu 45 min, przy! zatoczek pospolity Planorbis planorbis (Linnaeus, zastosowaniu metody Jażdżewskiego i innych [9]. Zbiór 1758), MIERZEJA WIŚLANA brzeg Punkt 1 Punkt 2 Punkt 3 Punkt 4 ZALEW WIŚLANY Ryc. 1a. Lokalizacja miejsca zbioru zoobentosu w Skowronkach nad Zalewem Wiślanym ( )względem planowanego Przekopu przez Mierzeję Wiślaną Ryc. 1b. Punkty poboru prób w Skowronkach 1) PSU jednostka zasolenia (practical salinity unit) JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik

8 ! wodożytka bałtycka Hydrobia ventrosa (Montagu, 1803),! wodożytka pospolita Hydrobia ulvae (Pennant, 1777),! ośliczka Asellus aquaticus (Linnaeus, 1758). d/ wodożytka pospolita Hydrobia ulvae (Pennant, 1777) a/ zatoczek rogowy Planorbarius corneus (Linnaeus, 1758) e/ ośliczka Asellus aquaticus (Linnaeus, 1758) b/ zatoczek pospolity Planorbis planorbis (Linnaeus, 1758) Ryc. 2. Gatunki organizmów bentosowych występujące w Zalewie Wiślanym w okolicy Skowronek (fot: A. Dobrzycka-Krahel) Tab. 1. Liczebność osobników poszczególnych gatunków w punktach zbioru materiału na stacji Skowronki w Zalewie Wiślanym Punkt Oddalenie od brzegu 0,5 m 1,0 m 1,5 m 2,0 m Planorbarius corneus Planorbis planorbis Gatunek Hydrobia ventrosa Hydrobia ulvae Asellus aquaticus W bezpośredniej lokalizacji planowanego przekopu w Skowronkach stwierdzono organizmy zarówno słodko-, jak i słonawowodne. Do gatunków typowych dla wód słodkich zaliczamy: zatoczka rogowego P. corneus, zac/ wodożytka bałtycka Hydrobia ventrosa (Montagu, 1803) toczka pospolitego P. planorbis oraz ośliczkę A. aquaticus. 214 JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik 2011

9 -2-2 Z kolei gatunkami słonawowodnymi są: wodożytka bał os m. W punkcie 2 wyniosło natomiast 25 os m, -2 tycka H. ventrosa oraz wodożytka pospolita H. ulvae. a w pu n k ci e 4 50 os m. W zebranych próbach przeważały ilościowo dwa gatunki: P. planorbis oraz H. ventrosa (Ryc. 2, Tab. 1). Ryc. 4. Zagęszczenie badanych gatunków w punktach poboru na stacji Skowronki w Zalewie Wiślanym Ryc. 3. Udział procentowy poszczególnych gatunków na Największą biomasę na badanej stacji miał P. planorbis -2 stacji Skowronki w Zalewie Wiślanym w punkcie 4 (Ryc. 5). Wyniosła ona 27,4 g m. Również dużą biomasą odznaczyła się H. ulvae w punkcie 2, osiąga- -2 Wykres kołowy (Ryc. 3) obrazuje całkowity udział ba- jąc wartość 10,23 g m. danych gatunków na stacji Skowronki. Na tej stacji -2 Biomasa P. corneus wyniosła w punkcie 1 1,27 g m, największy udział procentowy miały dwa gatunki: -2-2 w punkcie 2 2,5 g m, w punkcie 3 0,6 g m, a w punk- P. planorbis i H. ventrosa. Osiągnęły one udział pro- -2 cie 4 4,17 g m. centowy, każdy po 34%. Najniższy udział procentowy miały H. ulvae 4%. Natomiast A. aquaticus miał udział W przypadku P. planorbis wartości biomasy wyniosły: %, a P. corneus nieco większy, czyli 16%. Niewielki w punkcie 1 1,67 g m, w punkcie 2 0,66 g m, -2 udział procentowy H. ulvae związany jest z brakiem tych a w punkcie 3 2,88 g m. osobników w dwóch punktach poboru. Największe zagęszczenie wszystkich osobników odnotowano w punkcie 4 (Ryc. 4). Największe zagęszczenie P. corneus było w punkcie 4 i wyniosło ono 100 os m. Najmniejsze zagęszczenie H. ulvae w punkcie 4 osiągnęła wartość biomasy równą -2 2,99 g m. Najmniejszą biomasę posiadała ośliczka A. aquaticus -2 w punkcie 1 i wyniosła ona 0,031 g m, w punkcie ,12 g m, w punkcie 3 0,35 g m, natomiast w punkcie -2-2 odnotowano w punkcie 3 i wyniosło 6 os m. W punkcie 4 0,16 g m. 1 i 2 zagęszczenie osobników było do siebie bardzo zbli żone i wyniosło 56 os m i 69 os m. W punkcie 4 odnotowano również największe zagęsz- -2 czenie P. planorbis, tj. 394 os m, a najniższe dla osobników tego gatunku zagęszczenie wystąpiło w punktach -2 1 i 2, po 19 os m. W punkcie 3 zagęszczenie wyniosło os m. Najniższe zagęszczenie H. ventrosa wystąpiło w punkcie os m, a największe w punkcie os m. -2 W punkcie 1 zagęszczenie wyniosło 168 os m, natomiast -2 w punkcie os m. Największe zagęszczenie H. ulvae odnotowano w punkcie os m, a najniższe w punkcie 2 6 os m-. W punktach 1 i 3 osobniki te nie występowały. Natomiast najniższe zagęszczenie A. aquaticus odnoto- Ryc. 5. Biomasa badanych gatunków w punktach poboru -2 wano w punkcie 1 6 os m, a najwyższe w punkcie na stacji Skowronki JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik

10 Podczas, gdy gatunki słonawowodne, zdolne do rozmna- zajść zmiany bioróżnorodności na skutek wybudowania żania się przez cały rok, tj. H. ventrosa mają coraz większe przekopu. Nakładanie się na siebie wielu zaburzających znaczenie, to słodkowodne, tj. A. aquaticus, obecne w pró- czynników, wynikających z antropopresji, powoduje już bach z Zalewu Wiślanego w latach 50-tych XX wieku dziś fluktuacje w ekosystemie. Trudno więc jednoznacznie dziś są już zanikające, ze względu na wzrost zasolenia określić, jaki byłby kierunek zmian i czy byłby on na tyle zbiornika i fluktuacje zasoleniowe [14,15]. Największym istotny, aby znacząco mógł wpłynąć na bioróżnorodność zagęszczeniem oraz największą biomasą charakteryzował ekosystemu Zalewu Wiślanego. się P. planorbis. Gatunek ten był notowany w zachodniej Przeobrażenia Zalewu Wiślanego zaobserwowane części Zalewu Wiślanego, na obszarach zarośniętych, już w XX wieku wskazują na kilka zasadniczych trendów. w latach 50-tych XX wieku [14]. Zmiany te dokonały się poprzez zmiany zasolenia, silną Grupą dominującą, w zebranych w okolicy Skowronek, presję antropogeniczną i inwazje gatunków obcych. Napróbach były Gastropoda, które stanowiły aż 88% orga- leżą do nich zmiany składu gatunkowego w wyniku renizmów. Gastropoda należą do zwierząt o stosunkowo ma- dukcji liczby gatunków słodkowodnych i introdukcji gałym zagęszczeniu i małej biomasie w Zalewie Wiślanym, tunków obcych. Ogólnie różnorodność gatunkowa magdyż występują lokalnie, w zarośniętych partiach przy- krobentosu Zalewu Wiślanego zmalała w porównaniu brzeżnych [14,15]. z pierwszą połową XX wieku, pomimo wzrostu liczby gatunków obcych. Dodatkowo widoczny jest ogólny wzrost Zasolenie może być czynnikiem limitującym występowabiomasy makrobentosu [15]. nie wielu gatunków, szczególnie wzrost zasolenia może doprowadzić do zmian w występowaniu gatunków słod- Równocześnie jak się przypuszcza prace hydrotechkowodnych. Jeżeli zaś rozpatrujemy wpływ zasolenia na niczne o nieznanym zakresie, wykonane w Cieśninie Pifaunę słonawowodną, to gatunki tej grupy najchętniej lawskiej (pogłębienie), jak również uwarunkowania kliwystępują i najkorzystniej rozwijają się w zasoleniu od matyczne od połowy lat siedemdziesiątych (wzrost ilości kilku do kilkunastu. Najprawdopodobniej, w wyniku spiętrzeń sztormowych i podnoszenie poziomu morza), planowanej inwestycji, w bezpośredniej jej lokalizacji, zwiększyły wymianę wód z Zatoką Gdańską i zasolenie zanikną gatunki słodkowodne. Można też przewidywać Zalewu [1]. przesunięcie występowania gatunków słodkowodnych na Prace pogłębiarskie, które będą prowadzone w wyniku obszary położone w pobliżu ujść rzecznych. planowanej inwestycji, zaburzą strukturę osadów oraz Jednakże prognozowany w wyniku inwestycji wzrost za- naturalne procesy geologiczne. Wzburzenie osadów na solenia nawet przy całkowitym, całorocznym otwarciu Zalewie Wiślanym spowoduje ich migracje w postaci śluzy kanału o ok. 1,3 dla polskiej części zalewu, a dla zawiesin do zbiornika jeziora Drużno poprzez dość często całego akwenu o 0,4 [1], całkowicie mieści się w za- pojawiające się w różnych porach roku wlewy wód. Więkkresie sezonowych zmian zasolenia w Zalewie i najpraw- sze zasolenie wód zalewowych spowoduje efektywniejszy dopodobniej nie spowoduje istotnych zmian w składzie transport zawiesin w kierunku do jeziora, niż ich usuwania fauny bentosowej całego Zalewu Wiślanego. W związku wr a z z dopływem w kierunku Zalewu. W zależności od z tym, że planowana droga wodna będzie posiadała śluzę właściwości osadów, mogą przyczynić się one do pogorwymiana wody najprawdopodobniej będzie znikoma. szenia stanu hydrobiologicznego (wzrost trofii) lub nawet do pojawienia się substancji o charakterze toksycznym. Ponadto zasolenie wody zalewowej jest bardzo zmienne. Również zawiesiny te mogą przyczynić się do wzmożonej Na poszczególnych stanowiskach w niedługim czasie (kilakumulacji osadów dennych i przyspieszenia procesów ka godzin) zmienia się niekiedy o 1-2. Najniższe zasozarastania (lądowacenia) jeziora [8]. lenie notujemy w miesiącach zimowych, kiedy to zbiornik pokryty jest powłoką lodową, która utrudnia lub nawet Trzeba pamiętać, że raz pogłębiony tor będzie trzeba co uniemożliwia dopływ wody bałtyckiej do Zalewu. W ciągu jakiś czas odmulać, a więc wpływ na organizmy nie jest pozostałych miesięcy, w rezultacie częstych wlewów wody jednorazowy, lecz będzie się powtarzał, co jakiś czas [4]. z Zatoki Gdańskiej, daje się zaobserwować dosyć regu- Tymczasem, zgodnie z oficjalnym opisem proponowalarny wzrost zasolenia wody. Pozwala to na przebywanie nego obszaru siedliskowego Zalew Wiślany, 65% pow tym zbiorniku organizmom euryhalinowym, wytrzymu- wierzchni obszaru stanowią płytkie laguny przybrzeżne jącym dość duże i szerokie zmiany zasolenia [14]. jedyne siedlisko w ramach słonawowodnych i halofilnych, które na liście Natura 2000 jest uznane za prioryteto- Planowana budowa przekopu nie powinna przyczynić się do istotnych zmian ekosystemu, w gruncie rzeczy zmiany we [18]. w Zalewie Wiślanym obserwuje się już od lat [15-17]. Usypanie sztucznych plaż i wysp od strony Zalewu, stwo- Dynamika tego ekosystemu, jak również dynamika wystę- rzenie lepszych warunków wypoczynkowych w części powania poszczególnych gatunków, np. bentosowych, jest zachodniej Mierzei Wiślanej doprowadzi do ograniczetak duża, że trudno dziś w zasadzie określić, jakie mogłyby nia ruchu turystycznego, we wschodniej, cenniejszej 216 JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik 2011

11 przyrodniczo części Mierzei, co wpłynie na skuteczniejszą ochronę zasobów przyrodniczych [10]. Należy zauważyć, że podczas realizacji inwestycji wszystkie maszyny pracujące przy budowie będą wytwarzały hałas. Długoterminowe oddziaływanie hałasu podczas prac będzie negatywnie wpływać na organizmy, może spowo- dować zmiany odpowiedzi z poziomu osobniczego na populacyjny. Wpłynie również na reakcje behawioralne, zmieni trasy migracji oraz żerowisk [10]. malizują negatywnego wpływu, lecz sposób i czas robót w obrębie Zalewu może istotnie ograniczyć wpływ na jakość wód Zalewu [8]. Jeżeli planowana inwestycja zostanie zrealizowana, należy w jak największym stopniu przyczynić się do zmi- nimalizowania negatywnego oddziaływania i próbować zachować warunki zrównoważonego rozwoju. Wnioski Kolejnymi negatywnymi skutkami budowy planowanej - Planowana inwestycja najprawdopodobniej będzie odinwestycji będą już w okresie użytkowania zagrożenia działywać na środowisko; potencjalnymi awariami i sytuacjami nadzwyczajnymi, ta- - Najbardziej narażone na wpływ przekopu przez Miekimi jak wystąpienie rozlewów olejowych lub produktów rzeję Wiślaną będą organizmy rozmieszczone w bezropopochodnych, czy też rozlewów lub przedostanie się do pośredniej bliskości planowanej inwestycji, zarówno środowiska innych substancji szkodliwych transportowa- w trakcie jej budowy, jak i podczas eksploatacji; nych przez statki. Wystąpienie takich rozlewów, na nie- - W bezpośredniej lokalizacji planowanego przekopu wielkim i prawie zamkniętym akwenie, jakim jest Zalew w Skowronkach stwierdzono organizmy zarówno słod- Wiślany, powinno być stosunkowo łatwo opanowane. Jed- ko, jak i słonawowodne. Do gatunków typowych dla nakże, z uwagi na te same cechy Zalewu, nie można wy- wód słodkich zaliczamy: zatoczka rogowego P. kluczyć katastrofy ekologicznej [8]. corneus, zatoczka pospolitego P. planorbis oraz ośliczkę A. aquaticus. Z kolei gatunkami słonawowodnymi Po kilku latach od budowy zanurzone części konstrukcji mogą zostać zasiedlone przez organizmy bentosowe są: wodożytka bałtycka H. ventrosa oraz wodożytka (głównie małże i pąkle), które będą wykorzystywane jako pospolita H. ulvae. W zebranych próbach przeważały pokarm, przez bentofagi. ilościowo dwa gatunki: P. planorbis oraz H. ventrosa; - Najprawdopodobniej, w wyniku planowanej inwes- Podejmując decyzję, czy wybudować kanał czy nie, po- tycji, w bezpośredniej jej lokalizacji zanikną gatunki winniśmy kierować się powinnością zachowania zrówno- słodkowodne. Można też przewidywać przesunięcie ważonego rozwoju i ładu przestrzennego, którego wyra- występowania gatunków słodkowodnych na obszary zem jest krajobraz, a nie przesłankami politycznymi i eko- położone w pobliżu ujść rzecznych; nomicznymi. Walory środowiska są dobrem publicznym - Planowana inwestycja najprawdopodobniej spowoduje i nie mogą być skutecznie chronione bez przyzwolenia wiele strat w przyrodzie po to tylko, by zwiększyć społeczeństwa. Losy krajobrazu, zależą zarówno od wie- korzyści ekonomiczne portu Elbląg oraz portów naddzy i umiejętności profesjonalistów, jak i od sprawnego zalewowych. zarządzania i sprzyjających postaw społecznych [10]. Budowa kanału ze względów środowiskowych nie po- L I T E R A T U R A winna zostać zrealizowana. Inwestycja ta spowoduje naj- [1] Dubrawski R., Zachowicz J.: Kanał Żeglugowy na Mierzei Wiślanej poprawdopodobniej wiele strat w przyrodzie po to tylko, by zytywy i negatywy dla środowiska Zalewu. Inżynieria Morska i Geotechzwiększyć korzyści ekonomiczne portu Elbląg oraz portów nika 1997; 5: nadzalewowych. Korytarze ekologiczne zostaną przerwalaną, łączącego porty Zalewu Wiślanego z Morzem Bałtyckim. W: Kanał [2] Jednorał T.: Koncepcja budowy kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiś- ne, o ile organizmy wodne będą mogły się jeszcze przeżeglugowy przez Mierzeję Wiślaną i walory turystyczno-gospodarcze mieszczać po całym Zalewie, to mieszkańcy wschodniej regionu wokół Zalewu Wiślanego. Polska Oficyna Wydawnicza OKO Mierzei zostaną odcięci od reszty lądu, przez co część w Elblągu, 2004: [3] Dembicki E., Jednorał T., Sedler B., Jaśkowski J., Zadroga B.: Kanał żegwschodnia stanie się wyspą. Nastąpią znaczne wycinki lugowy w polskiej części Mierzei Wiślanej. Inżynieria Morska i Geotechnika 2006; 4: lasów (ok. 15 ha boru sosnowego) oraz eliminacja przy- [4] Biegowski J., Gaca K., Gąsiorowski D., Kaczmarek L.M., Kaźmierski J., brzeżnych szuwarów (ok. 0,5 ha). Cenny przyrodniczo Ostrowski R., Perfumowicz T., Pruszcza Z., Schönhofer J., Skaja M., ekosystem Mierzei ulegnie fragmentacji. Będzie to pro- Szmytkiewicz M., Szmytkiewicz P.: Analiza procesów hydro- i litodynamicznych w rejonie planowanego przekopu przez Mierzeję Wiślaną wadzić do niekorzystnych przemian w krajobrazie, co i predykcja wpływu przekopu na brzeg morski wraz z oceną intensywności w przyszłości będzie wymagać kosztownych zabiegów rezapiaszczania (zamulania) toru wodnego na odcinku od przekopu do portu kultywacyjnych [10]. Krajobraz w zasięgu wzroku stanie Elbląg, Raport końcowy z realizacji projektu badawczego rozwojowego się techniczny, zamiast naturalnego. Będzie to skutek trwa- IBW PAN, Zakład Mechaniki i Inżynierii Brzegów IBW PAN, 2008, 59 stron. ły i nieodwracalny. Zidentyfikowane negatywne oddzia- [5] Imiołek R., GEOSYNTEX: Dembicki E., Zadroga B., Mioduszewski K., ływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko Orzelska B., Mioduszewski T., Zadroga M., Szulwic J., Jankowski A., Żółtowski K., Bała-Żółtowska J., Fundacja Naukowo-Techniczna można częściowo łagodzić przez zalecenia dotyczące roz- Gdańsk: Seidler B., Głowicki M., Bąkowski Z., Jednorał T., Kozłowski S., wiązań projektowych. Rozwiązania techniczne nie zmini- Koźlak A., Kuropatwiński P., Pawlak W., Raweński T., Sołtys J., Sulżycki JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik

12 E., Sztobryn M., Wasil R.: Studium wykonalności Budowy Kanału Żeg- [12] Renk H., Ochocki S., Zalewski M., Chmielowski H.: Environmental lugowego przez Mierzeję Wiślaną, Urząd Morski w Gdyni, 2008, 12 stron. factors controling primary production In the Polish part of the Vistula [6] Wcisła J.: 2004, Kanał przez Mierzeję. W: Kanał żeglugowy przez Mie- Lagoon. Bull. Sea Fish Inst Gdynia 2001; 1(152): rzeję Wiślaną i walory turystyczno-gospodarcze regionu wokół Zalewu [13] Pliński M.: Vascular plants of the northern part of Vistula Lagoon. Bull Mar Wiślanego. Polska Oficyna Wydawnicza OKO, 2009: Inst 1995; 22: [7] Zadroga B.: Warunki geotechniczne w rejonie planowanego kanału żeg- [14] Żmudziński L.: Zoobentos Zalewu Wiślanego. Prace Morskiego Instytutu lugowego przez Mierzeję Wiślaną. Inżynieria Morska i Geotechnika 2008; Rybackiego 1957; 9: : [15] Ezhova E., Żmudziński L., Maciejewska K.: Long-term trends in the [8] Tyszecki A., Andrulewicz E., Behnke M., Ebelt M., Goc M., Kiejzik- macrozoobenthos of the Vistula Lagoon, southeastern Baltic Sea: species -Gowińska M., Kwiatkowska K., Margoński P., Mokwa T., Myślak A., composition and biomass distribution. Bull. Sea Fish. Inst. 2005; 164(1): Psuty I., Sas-Bojarska A., Szwankowska B., Staszek W., Zachowicz J., Zakrzewska M.: Raport o oddziaływaniu na środowisko budowy kanału [16] Cywińska A., Różańska Z.: Zoobentos Zalewu Wiślanego. Studia i Mażeglugowego przez Mierzeję Wiślaną, EKO KONSULT, 199 stron. teriały Oceanologiczne, Biologia Morza 1978; (4)21: [9] Jażdżewski K., Konopacka A., Grabowski M.: Recent drastic changes in [17] Różańska Z., Cywińska A.: Charakterystyka liczebności i biomasy fauny the gammarids fauna (Crustacea, Amphipoda) of the Vistula River deltaic dennej Zalewu Wiślanego. Oceanologia 1983; 14: system in Poland caused by alien invaders. Diversity and Distributions 2004; 10: [18] Bzoma Sz.: Przekopać czy nie? Dzikie Życie 2008; 10/172. [10] Sas-Bojarska A.: Dylemat planisty przestrzennego czy przekopać Mierzeję Wiślaną. Problemy Ocen Środowiskowych 2009; 1(44): [11] Surowiec J., Dobrzycka-Krahel A.: New data on the non-indigenous gammarids in the Vistula Delta and the Vistula Lagoon. Oceanologia 2008; 50(3): ELŻBIETA GÓRNIKOWSKA-ZWOLAK Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach Molestowanie seksualne w miejscu pracy charakterystyka zjawiska. Konsekwencje społeczne i zdrowotne Prostitution and women trade a contribution to the subject omitted in the discussion on emigration Streszczenie: Zjawiskiem, które zagraża poczuciu bezpieczeństwa pracowników w procesie pracy, a także ich zdrowiu, jest molestowanie seksualne. Autorka omawia to zjawisko z perspektywy pedagogiki społecznej, a dokładniej pedagogiki społecznej uwrażliwionej na płeć (inspirowanej feminizmem); stąd jej zainteresowanie molestowaniem seksualnym kobiet. W pierwszej części tekstu autorka przybliża obraną perspektywę analizy. Następnie charakteryzuje zjawisko molestowania seksualnego: jego typy (molestowanie typu coś za coś oraz tworzenie wrogiego środowiska pracy), zasięg, a także czynniki ryzyka. Mówiąc o skutkach molestowania, wskazuje zagrożenie zdrowia psychicznego, fizycznego, a także zdrowia seksualnego kobiety i jej praw seksualnych. W ostatniej części tekstu dowiadujemy się w jaki sposób prawo pomaga w ochronie pracowników przed molestowaniem oraz jakie działania należy podjąć, zwłaszcza w środowisku pracy, aby zapobiegać seksualnej napaści i nękaniu. Abstract: A phenomenon, which threatens employees feeling of security, as well as their health, is sexual harassment. The authoress discusses the phenomenon from the perspective of social pedagogy, to be precise gender sensitive social pedagogy (inspired by feminism); that s why her interest in sexual harassment of women. In the first part of the text the authoress outlines the perspective of analysis accepted by her. Then she characterises the phenomenon of sexual harassment: its types (Quid pro quo form and Hostile environmental type), range and factors of risk. Talking about consequences of harassment she indicates threaten of physical, psychical and also sexual health of a woman, and violation of her sexual rights. In the last part of the text we find out how the law helps to protect employees, as well as what activities should be taken to prevent sexual attack and harassment. * Prof. nadzw. dr hab. Elżbieta Górnikowska-Zwolak, Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda w Mysłowicach, ul. Powstańców 19, Mysłowice 218 JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik 2011

13 Słowa kluczowe: migracja kobiet, prostytucja, handel kobietami, opresyjne stosunki społeczne, pedagogika społeczna wrażliwa na płeć, publicystyka kobieca przełomu wieków, stosunek do ciała, profilaktyka, działania pomocowe Keywords: migration of women, prostitution, slave (women) trade, oppressive social conditions, gender sensitive social pedagogy, women s journalism at the turn of the centuries, approach to body, prevention, aid work Uwagi wstępne: przyjęta perspektywa analizy 2 Feminizm jako perspektywa badawcza (wprowadzona do nauki przez feministyczny ruch społeczny) pojawił się ja- Zjawiskiem, które zagraża poczuciu bezpieczeństwa pra- ko wyraz sprzeciwu wobec pomijania doświadczeń kobiet cowników w procesie pracy, a także ich zdrowiu, jest w naukach społecznych, unieważniania ich problemów, molestowanie seksualne. Zjawisko to zamierzam prze- wykluczania z dyskursu publicznego i naukowego, z tzw. analizować z punktu widzenia reprezentowanej przez sie- dyskursu dominującego. bie dyscypliny, jaką jest pedagogika, a dokładnie jej sub- Zainteresowanie dyskursem feministycznym, który na dyscyplina: pedagogika społeczna. Wynika stąd konieczstałe zadomowił się w kulturze jako pewien typ wrażliność krótkiego wprowadzenia, objaśniającego przyjętą wości [2] (i który nie powinien być ignorowany przez perspektywę oglądu rzeczywistości. badaczy społeczeństwa) oraz uwzględnienie go przez Biorąc pod uwagę funkcjonujące w literaturze określenia pedagoga społecznego prowadzi do modyfikacji przedpedagogiki społecznej, jak również cały współczesny miotu badań, można powiedzieć zawężenia go. Parakontekst prowadzonych badań, możemy wskazać przed- doksalnie, dostrzeżenie tej węższej perspektywy (uzupełmiot jej zainteresowania następująco: człowiek w per- niającej dotychczasową perspektywę badawczą) jest jedspektywie jego prawidłowego rozwoju, środowisko ro- noczesnym otwarciem się na wielość i różnorodność zazumiane jako jeden z głównych czynników wyznaczają- gadnień, wcześniej traktowanych przez pedagogikę spocych rozwój człowieka, działanie społeczne postrzegane łeczną marginalnie lub wręcz pomijanych. jako środek kształtowania (konstruowania, modernizacji, W ujęciu feministycznym przedmiotem badań pedagogiki przekształcania) środowiska oraz wartości w kontekście społecznej jest (są): ich społecznego funkcjonowania i wpływu na rozwój - człowiek rodzaju żeńskiego, kobieta, w perspektywie człowieka [1]. zapewnienia jej optymalnego rozwoju; Dokonując dalszego uściślenia wyjawiam, że analityczników - środowisko, rozumiane jako jeden z głównych czynnego klucza do skomplikowanej rzeczywistości społecznej decydujących o rozwoju człowieka-kobiety; dostarcza mi pedagogika społeczna inspirowana feminizuwarunkowań środowisko w rozumieniu społeczno-kulturowych mem. Mogłabym ją nazwać: gender sensitive social pe- tożsamości płciowej jednostki, istotnie 1 dagogy pedagogika społeczna wrażliwa/uwrażliwiona wpływających na jej rozwój; na płeć. Uprzedzając pytanie, jakie może się w tym miejsjak - działania społeczne, zarówno w pedagogice społecznej, cu pojawić, o relacje między pedagogiką społeczną i myślą i w strategiach feministycznych postrzegane jako feministyczną (czyli przyczynę sięgania po feminizm) środek kształtowania środowiska; oraz implikacje feministycznej inspiracji dla pedagogiki - wartości, w kontekście ich społecznego funkcjonowaspołecznej, spieszę z wyjaśnieniem. nia i wpływu na rozwój człowieka-kobiety (i mężczyz- Cechą wspólną pedagogiki społecznej i myśli feministycznej ny). jest ich niezgoda na rozpoznawane niedogodności Zarówno dla pedagogiki społecznej, jak i myśli feminis- funkcjonowania społecznego. Zarówno pedagogika spo- tycznej wspólne i zarazem kluczowe są idee/wartości [3]: łeczna, jak i myśl feministyczna są społecznie zaangażo- sprawiedliwości społecznej, równości, edukacji, podmiowane. Pedagog społeczny podobnie jak feminista/femi- towości oraz pomocniczości. nistka (zwolennicy myśli i strategii feministycznej) nie mogą jedynie rejestrować barier ograniczających szanse Idea sprawiedliwości społecznej jest punktem wyjścia edukacyjne i ogólnorozwojowe jednostek (kobiet), lecz wszystkich teorii feministycznych (zob. przyp. 3), leży ich zadaniem jest działanie na rzecz znoszenia owych barier. 2 Hasłu feminizm nie da się przyporządkować jednolitego zestawu poglądów i postulatów. Jednak mimo wielości nurtów myśli feministycznej (a skrajnie różne wywodzą się z najrozmaitszych nurtów kultury) w podstawowych kwestiach są zgodne: 1) kobiety z powodu swojej płci doświadczają dyskryminacji, innymi słowy aktualna sytuacja i status kobiet w społeczeństwie są dla nich 1 Można by też mówić o gender aware social pedagogy, pedagogice społecz- niesprawiedliwe; 2) ten stan rzeczy jest uwarunkowany społecznie, można go nej wrażliwej/uwrażliwionej na płeć. W obu przypadkach używam terminu zatem zmienić; 3) podjęcie działań w celu zmiany jest konieczne, należy tej gender płeć kulturowa, społeczno-kulturowa tożsamość płci. zmiany dokonać. JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik

14 u podstaw dążności do przeobrażenia świata społeczne- szantaż emocjonalny. Zachodzi w sytuacji, kiedy pracogo). Podobnie jak w pedagogice społecznej chodzi o to, by dawca, przełożony domaga się lub żąda seksualnych wszyscy ludzie (kobiety na równi z mężczyznami) mieli względów w zamian za zatrudnienie, utrzymanie pracy, jednakowy dostęp do warunków rozwoju. Szansę tę daje awans lub uniknięcie przesunięcia na gorsze stanowisko. demokratyczny ustrój społeczny, pod warunkiem, że jest Ta forma molestowania często wiąże się ze stosowaniem to demokracja z udziałem kobiet. Idea równości [4], gr óźb. a raczej równouprawnienia kobiet i mężczyzn, jest zwią- Drugi typ molestowania to tworzenie wrogiego zana z poprzednią. Chodzi o niedyskryminowanie ze środowiska pracy (Hostile environmental type). względu na pozycję społeczną, płeć, wiek, orientację Wyróżniane są tutaj dwa rodzaje zachowań: a) seksualną, wyznanie, narodowość, rasę. Idea edukacji niepożądane zainteresowanie seksualne (Unwanted sexual zawsze była wysoko ceniona jako strategia emancypa- attention) oraz b) molesto-wanie z uwagi na przynależność cyjna. Obecnie jako strategię edukacyjną ruchu kobiet do określonej płci (Gender harrassement type). uznaje się tzw. women s studies studia kobiece, czyli badanie problematyki kobiet (w języku polskim określa- Niepożądane zainteresowanie obejmuje m.in. takie zachone jako feminologia). Jest to sposób zmiany świadomości wania jak: dotykanie mające charakter seksualny, komenkobiet, a za ich pośrednictwem zmiany świadomości tarze i żarty o tematyce seksualnej, eksponowanie przedspołeczeństwa i samego społeczeństwa [5]. W pedagogice miotów lub materiałów o charakterze seksualnym (rysun- społecznej do zadań szeroko rozumianej edukacji należy ki, fotografie, kalendarze), osobiste uwagi dotyczące seksu kształtowanie określonych dyspozycji prorozwojowych lub seksualności (insynuacje), komentarze dotyczące wy- wiedzy, postaw, umiejętności. Realizacja idei edukacji glądu o charakterze seksualnym, rozpowszechnianie ploi sprawiedliwości społecznej umożliwia kształtowanie tek o zachowaniach seksualnych danej osoby [6]. podmiotowości najszerszych grup społecznych; w teorii Molestowanie z uwagi na przynależność do określonej płci feministycznej podmiotowości kobiet, ograniczonych to forma molestowania skierowana przeciwko osobie jako ze względów kulturowych i społecznych w swym roz- reprezentatowi określonej płci, niekoniecznie dotycząca woju. Idea pomocniczości oznacza, że społeczeństwo seksualności, a raczej osoby z uwagi na jej przynależność ma obowiązek niesienia pomocy w rozwoju wszystkim do grupy kobiet lub mężczyzn. Klasyfikuje się tutaj m.in. potrzebującym jednostkom, grupom i środowiskom spo- takie zachowania jak: obraźliwe komentarze o zdolnośłecznym [3]. ciach (kobiet lub mężczyzn), obraźliwe komentarze o zachowaniach (kobiet lub mężczyzn), zniewagi skierowane Charakterystyka zjawiska molestowanie seksualne do kobiet lub mężczyzn z uwagi na ich przynależność do określonej płci, a nie zachowania lub cechy indywidual- Molestowanie seksualne w miejscu pracy należy do tej ne [6]. kategorii zjawisk, które stanowią zagrożenie dla rozwoju Jeśli chodzi o osoby doświadczające molestowania, to osoby doświadczającej go. Jest zagrożeniem dla zdrowia: warto podkreślić, że czynnikiem, który w praktyce zwiękpsychicznego, fizycznego i seksualnego, zarówno kobiety, sza prawdopodobieństwo doznania tego dyskryminacyjjak i mężczyzny. Nie ma jednak wątpliwości, że kobiety nego zachowania jest nie tyle młodość i uroda kobiet, co doświadczają go znacznie częściej, aniżeli mężczyźni, ich słabsza pozycja społeczna uwarunkowana różnymi wyraźna jest nadreprezentatywność kobiet wśród ofiar czynnikami, sytuacja zależności, mniejsze możliwości molestowania. To płeć (w znaczeniu społeczno-kulturo- obrony. Jak wynika z badań, pewne kategorie kobiet nalewym, a nie biologicznym) jest bowiem głównym czynni- żą do grupy zwiększonego ryzyka. Są to: kobiety niezakiem wywołującym omawiane zjawisko. mężne, rozwiedzione, żyjące w separacji, pracownice dopiero wchodzące na rynek pracy, zatrudnione na podstawie Samo w sobie nienowe, zaczęło być ujawniane stosunnietrwałych podstaw zatrudnienia (np. z umowami na kowo niedawno; stało się to możliwe dzięki rozwojowi praw kobiet i coraz większemu wpływowi kobiet na życie okres próbny), kobiety wykonujące zawody zmaskulini- 3 publiczne. zowane (np. zatrudnione na budowach, w kopalniach), kobiety niepełnosprawne, należące do mniejszości etnicz- Pojęcie molestowania seksualnego odnosi się do każ- nych i seksualnych. dej formy nieakceptowanego kontaktu wzrokowego (np. ostentacyjnego wpatrywania się), wypowiadania dwu- 3 znacznych uwag i sugestii czy jakiegokolwiek kontaktu Problem molestowania seksualnego dotyczy także szkolnictwa wyższego (i nie tylko), zwłaszcza tych kierunków studiów, które wcześniej były zafizycznego, który może posiadać kontekst seksualny, a tak- strzeżone dla mężczyzn. Myślę tu o akademiach wojskowych i szkołach policyjnych. Jak piszą autorzy odnoszący się do rzeczywistości amerykańskiej, że do składania propozycji o charakterze seksualnym. niedawne dochodzenie prowadzone przez General Accounting Office dowiod- Istnieją dwa typy molestowania seksualnego. Pierwszy: ły, iż przedmiotem molestowania było aż 97% kobiet studiujących w tamtejszych molestowanie typu: coś za coś (Quid pro quo form), czyli akademiach wojskowych. Zob. [7]. 220 JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik 2011

15 Claire M. Renzetti i Daniel J. Curran twierdzą, że kobie- z powyżej przytoczonymi liczbami, wydaje się być bardzo ty doświadczają molestowania seksualnego w miejscu m ał o p rawdopodobna. pracy we wszystkich typach zawodów, od górnictwa do Jak wynika z sondażu przeprowadzonego pod moim kieinwestycji bankowych. Do molestowania seksualnego do- 4 runkiem w 1999 roku (na próbie 126 kobiet) aż trzy chodzi także w zawodach cieszących się dużym szacunczwarte badanych uważa, że molestowanie seksualne kiem społecznym, takich jak prawo i medycyna [7]. w miejscu pracy jest zjawiskiem nagminnym (powszech- Osobami molestującymi mogą być zarówno pracodawca, nym 46% lub częstym 29%). Tylko niespełna 8% jak i koledzy z pracy (ale również osoby niezwiązane twierdzi, że nie występuje lub występuje incydentalnie. bezpośrednio z danym miejscem pracy, np. petent w urzę- Przy czym warto zauważyć, że odpowiedzi kobiet są dzie, pacjent w szpitalu). W pierwszym przypadku mo- zróżnicowane ze względu na środowisko pracy, które relestowanie jest pochodną władzy, którą sprawuje praco- prezentują. Wśród pracownic banku ponad 90% jest zdadawca. W przypadku, gdy osobami molestującymi są ko- nia, że zjawisko występuje powszechnie (62%) lub częledzy z pracy i nie pojawia się tu czynnik nadużycia sto (31%), podobną opinię wyrażają kobiety pracujące władzy, zwraca się uwagę na inne zależności o charakterze w szpitalach (odpowiednio: 55% i 37%). Tylko pracownidyskryminującym. Są to: tworzenie obraźliwej, wrogiej ce zakładów produkcyjnych różnią się w ocenach skali atmosfery pracy (czyli mniej higienicznych warunków zjawiska (24% i 22%). Przy czym, wśród kobiet zatrudpracy, zwłaszcza z punktu widzenia zdrowia psychiczne- nionych w bankach ponad 60% stanowiły panny, podczas go), a w konsekwencji zmniejszenie możliwości kon- gdy w zakładach produkcyjnych panien było niespełna centracji na wykonywanych obowiązkach i gorsza jakość 20%, przeważały mężatki. Na pytanie, czy słyszały o przypracy lub niższa produktywność; tak czy inaczej mniej- padkach molestowania seksualnego w swoim miejscu sza konkurencyjność na rynku pracy [8]. pracy, twierdząco odpowiedziało 13% ogółu (w grupie Skala zjawiska jest trudna do oceny, choć pewne jest, że pracownic szpitali 29%), ale aż jedna czwarta badanych zjawisko nie należy do marginalnych. Badania empiryczne stwierdziła, iż trudno im określić. przeprowadzone na zlecenie Komisji Europejskiej Wyniki sondażu przeprowadzonego (telefonicznie) dla w latach 80., a następnie powtórzone dziesięć lat póź- GW w grudniu 2006 roku na próbie 500 osób, kobiet niej, oraz przegląd wszelkich odnoszących się do tego i mężczyzn, wskazują, że aż 73% Polaków uważa, że zjawiska badań przeprowadzonych w latach w naszym kraju zdarza się molestowanie seksualne w praw krajach członkowskich (w sumie 74 sondaży opinii 5 cy (20% sądzi, że zdarza się często, a 53% że niekiedy). publicznej oraz badań kwalitatywnych) wykazują, że: po Przede wszystkim należy podkreślić, że odpowiedzi kopierwsze brak definicji molestowania seksualnego utrud- biet i mężczyzn są identyczne. Nie wystąpiły też większe niał obiektywny pomiar zjawiska, a w konsekwencji, cho- różnice w grupach wiekowych i wykształcenia (tylko luciażby przybliżone określenie rzeczywistych jego roz- dzie z wykształceniem podstawowym rzadziej dostrzegali miarów; po drugie znajomość tego zagadnienia była nadużycia seksualne). Wyraźne zróżnicowanie odpowiew krajach członkowskich znikoma. Mimo trudności oce- dzi wystąpiło w zależności od miejsca zamieszkania. Mony rzeczywistej skali zjawiska warto odnotować dane lestowanie w pracy dostrzegają rzadziej mieszkańcy wsi szacunkowe. Mówią one o 40 50% pracujących kobiet, i małych miejscowości (67% tak, 20% nie) niż które deklarowały, iż w miejscu zatrudnienia spotkały się mieszkańcy średnich miast (77% tak, 13% nie). z niechcianymi propozycjami seksualnymi (czyli doświadczyły jakiejś formy molestowania seksualnego) [8]. W miastach ponad 200 tys. mieszkańców świadomość molestowania seksualnego jest powszechna (86% tak, Z raportu sekretarza generalnego ONZ z 2006 r. wynika, tylko 6% nie). To może dowodzić, że zjawisko jest że w Europie molestowanych seksualnie w pracy jest od charakterystyczne dla kultury wielkomiejskiej, nasila się 40 do 50% kobiet. W 1993 r. Światowa Organizacja Pra- w dużych firmach i zakładach. cy przeprowadziła tego typu badania w Kanadzie. Wynik był podobny: przemocy seksualnej doświadczyła w pracy co druga kobieta, a 18% doznało urazu fizycznego. Badania w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii ujawniły, że od 42 do 88% kobiet doświadczyło w jakimś momencie swojej kariery zawodowej molestowania seksualnego w miejscu pracy [7]. 4 Agnieszka Brzoska: Zjawisko molestowania seksualnego kobiet w miejscu W Polsce, według badań sopockiej PBS przeprowadzokowskiej-zwolak, pracy. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem E. Górninych w Katedrze Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Śląskiego, dla Rzeczpospolitej (w 1998 r.), do doświadczeń Katowice o charakterze molestowania seksualnego w miejscu pracy 5 PBS DGA dla "Gazety", 12 grudnia 2006 r., badanie telefoniczne, próba 500 przyznało się zaledwie 7% [9]. Liczba ta, w zestawieniu osób. JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik

16 Konsekwencje zjawiska: aspekt społeczny i zdrowotny są kobiety, trafnie zauważa, że koszty doświadczanych zachowań dyskryminacyjnych dotykają również ich ro- Zjawisko przemocy psychicznej w zakładzie pracy (w tym dzin. Osoba borykająca się z przemocą psychiczną w pracy 6 także molestowanie seksualne) występuje na tyle często, zwykle przenosi problem na grunt domowy. Choroba jedże jego konsekwencje dotykają wielu z nas (przynajmniej nego członka rodziny (a także jej przebieg), będąca wypośrednio). W literaturze z zakresu zarządzania przed- nikiem doświadczanej przemocy, zagraża integralności siębiorstwami podkreśla się skutki zachowań dyskrymi- rodziny, więziom emocjonalnym, ogólnie jakości żynacyjnych dla organizacji, efektywności funkcjonowania cia [13]. przedsiębiorstw (co oczywiście przekłada się na wyniki finansowe). Konsekwencje o charakterze materialnym Niezależnie od specyfiki miejsca pracy i typu zawodu, dotykają również całego społeczeństwa: są to koszty konsekwencje molestowania seksualnego są dla kobiety leczenia i rehabilitacji ofiar, wypłata świadczeń z pomocy bardzo poważne i bolesne. Zdrowotne skutki obejmują społecznej, z tytułu renty lub wcześniejszej emerytury, szereg objawów o charakterze psychofizycznym. Są to a także odszkodowań [10]. m.in.: stres, apatia, trudności z koncentracją, bezsenność, obsesje, drażliwość, powtarzające się koszmary, niepew- Problem, o którym mówimy, ma charakter społeczny tak- ność, chroniczne obniżenie nastroju, załamanie nerwowe, że i w tym sensie, że ofiary najczęściej osoby młode, utrata wiary w sens życia, zaburzenia typu depresyjnezaczynające aktywność zawodową (często wysoko wy- go. Stany depresyjne mogą osiągać tak duże natężenie, kwalifikowane), wskutek molestowania czy mobbingu że utrudniają wykonywanie najbardziej podstawowych rezygnują z pracy; są zatem eliminowane z życia zawo- funkcji życiowych. Molestowane kobiety skarżą się m.in. dowego. Badania (dotyczące rzeczywistości amerykań- na: chroniczne bóle szyi i pleców, nieżyty żołądka i jelit, skiej) dowodzą, że w przypadku kobiet ryzyko rezygnacji zapalenie okrężnicy, zaburzenia jedzenia i snu. Łatwo z pracy z powodu molestowania seksualnego jest dziewię- poddają się negatywnym emocjom [7]. ciokrotnie większe niż w przypadku mężczyzn. Pięciokrotnie w stosunku do mężczyzn wzrasta także ryzyko Kobiety, na których wymuszono współżycie płciowe przeniesienia do innego miejsca pracy. Trzykrotnie wyżrównież na niechcianą ciążę. narażone są na infekcje przenoszone drogą płciową, jak sze jest w przypadku kobiet ryzyko utraty pracy. Zamiast wykorzystywać swój potencjał zawodowy i intelek- Warto zauważyć, o czym niezmiernie rzadko wspomina tualny, uczestniczyć w pomnażaniu wpływów do budżetu się w literaturze przedmiotu, że molestowanie seksualne rodziny i państwa, kobiety-pracowniczki stają się bene- jest także zagrożeniem zdrowia seksualnego kobiety i naficjentkami państwa [10]. ruszeniem jej praw seksualnych, wciąż mało znanych Nie można mówić o poczuciu bezpieczeństwa i dobrych w Polsce. Powszechna Deklaracja Praw Seksualnych przywarunkach pracy, jeśli panuje atmosfera zastraszania, jęta i rekomendowana przez Światową Organizację Zdro- 7 wrogości, upokorzenia i poniżenia, jeśli naruszana jest wia w 2002 roku stanowi, że seksualność jest integralną godność osoby. W tym miejscu zatrzymam się na zdrowój jest niezbędny dla osiągnięcia dobrostanu w wymiarze częścią osobowości każdej istoty ludzkiej, a jej pełny roz- wotnych następstwach molestowania. indywidualnym, interpersonalnym i społecznym. Stwier- Zdrowie to pełny dobrostan w aspekcie fizycznym, psy- dza się też: Ponieważ zdrowie jest fundamentalnym prachicznym i społecznym, a nie wyłącznie brak choroby wem człowieka, tak samo podstawowym prawem człolub niedomagań. Zdrowie kobiet obejmuje ich dobrostan wieka musi być jego zdrowie seksualne [14]. W kontekśw sensie emocjonalnym, społecznym i fizycznym, i tak cie omawianego tu zjawiska: molestowania seksualnego samo jak przez biologię zdeterminowane jest przez kobiet w miejscu pracy widoczne jest przede wszystkim społeczne, polityczne i ekonomiczne warunki ich ży- naruszenie pierwszego z jedenastu wymienionych w Decia czytamy w dokumencie końcowym IV Światowej klaracji praw prawa do wolności seksualnej. Wolność Konferencji Narodów Zjednoczonych w Sprawach Kobiet seksualna jednostki wyklucza bowiem wszelkie formy pt. Platforma Działania [11]. Zdrowie oznacza stan, seksualnego przymusu, wykorzystywania oraz nadużyć w którym jednostka wykazuje optymalne umiejętności w jakimkolwiek czasie i jakiejkolwiek sytuacji życionormalnego, sprawnego wywiązywania się z ról i zadań wej. Zagrożone lub naruszone są także: prawo do seksualwyznaczonych jej przez proces socjalizacji [12]. W Polsce nej odrębności, integralności i bezpieczeństwa cielesnego to kobiety, pełniące role żon i matek, odpowiedzialne oraz prawo do seksualnej równości. są za funkcjonowanie rodziny. Monika Miedzik, pisząc o ofiarach mobbingu, którymi w większości przypadków 7 Powszechna Deklaracja Praw Seksualnych została przyjęta podczas 14 Światowego 6 Molestowanie seksualne w miejscu pracy może być kwalifikowane jako jedna Kongresu Seksuologów w Hongkongu 26 sierpnia 1999 roku. W maju 2002 r. została opublikowana przez profesora Marca Gana, prezydenta Świaz postaci mobbingu, oznacza bowiem instrumentalne i przedmiotowe trakto- towego Towarzystwa Seksuologicznego, a następnie przyjęta i rekomendowana wanie pracownika, połączone z przymusem psychicznym bądź fizycznym. przez Światową Organizację Zdrowia. 222 JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik 2011

17 Kształtowanie środowiska pracy przyjaznego kobietom: ochrona przed molestowaniem, zapobieganie przemocy Ochrona przed molestowaniem w miejscu pracy jest bardzo trudna, na co zwraca uwagę prawniczka Eleonora Zielińska. W Polsce nie prowadzi się regularnego monitorowania zjawiska przemocy psychicznej [13], czy seksual- nej w zakładzie pracy. I nie jest to sytuacja szczególna. O braku danych statystycznych sporządzanych według kryterium płci (gender-disaggregated) pozwalających określić zakres zjawiska przemocy wobec kobiet mówi się także w Platformie Działania, wspomnianym wcześniej dokumencie końcowym IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, zorganizowanej w Pekinie w 1995 ro- ku. Autorki dokumentu, a następnie sygnatariusze Platformy Działania zgodni są co do tego, że brak właściwie prowadzonej dokumentacji dotyczącej molestowania seksualnego i przemocy wobec kobiet i dziewcząt, zwłasz- cza w miejscu pracy, poważnie utrudnia wypracowanie strategii interwencyjnych [11]. Wokół zjawiska molestowania seksualnego w pracy zawodowej pojawiają się liczne spory i wątpliwości. Te same zachowania mogą być bowiem postrzegane i oceniane w odmienny sposób, bądź to w kategoriach flirtowania, bądź ranienia ( flirting or hurting ). Potocznie molestowanie traktowane jest dość pobłażliwie, jako odgrywanie seksualnych rytuałów lub co najwyżej demonstracja siły i uprzywilejowania niż przejaw faktycznego seksualnego zainteresowania [6]. W naszym społeczeństwie niska jest świadomość szkodliwości tego zjawiska i zbyt wielka 8 tolerancja społeczna, z jaką się ono spotyka. Charakterystyczny jest również brak solidarności kobiet dla zrozumienia sytuacji ofiary i poniesionych przez nią rozległych szkód [1]. Jeśli chodzi o procedury prawne, to należy odnotować istotne, a przy tym bardzo korzystne zmiany, jakich dokonano w polskim prawie pracy stosunkowo niedawno: 9 obowiązują od 1 stycznia 2004 roku. Dostrzeżenie prob- lemu, doprecyzowanie i uwzględnienie w kodeksie pracy było konsekwencją dostosowania polskiego prawa do wymogów Unii Europejskiej. Eugenia Mandal zwraca jednak uwagę na fakt, że w Polsce w orzecznictwie Sądu Naj- wyższego i Sądów Apelacyjnych brak jest orzeczeń do- tyczących spraw związanych, choćby w sposób pośredni, z molestowaniem seksualnym pracownika. Prawdopodobnie jest to wynikiem niewielkiej liczby lub wręcz braku takich spraw wpływających do sądów, co nie świadczy bynajmniej o braku problemu, a jedynie o tym, że jest on w znacznej części skrywany [15]. Uwzględnienie molestowania w kodeksie pracy pozwala- ło mieć nadzieję na bardziej skuteczne eliminowanie zjawiska, które wywołuje rozległe skutki. Niestety, mówienie w czasie przeszłym: pozwalało, zamiast w teraźniej- szym, nie jest przypadkowe. Jak wykazały bowiem eks- peryment dziennikarzy opisany przez Dziennik w listopadzie 2008 r. (20 listopada), a także badanie dotyczące równego traktowania kobiet i mężczyzn przeprowadzone w styczniu 2009 roku w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej (w ramach projektu Gender Index ) molestowane kobiety nie wiedzą, do kogo zwrócić się z problemem, a urzędnicy Państwowej Inspekcji Pracy nie umie- ją zarówno rozpoznać zachowania dyskryminującego, jak i pomóc osobom dyskryminowanym/ molestowanym. Świadomość faktu, że poważny odsetek czynów dokony- wanych przez sprawców nękania ma miejsce w zakładzie pracy ofiary lub jej okolicach powinna stymulować pra- codawców do zapewnienia bezpieczeństwa pracownikom będącym ofiarami tego rodzaju działań, stworzenia dla nich przyjaznego środowiska. Co więcej, wiele ofiar mo- lestowania seksualnego, seksualnej napaści, nękania, prze- mocy na randce a także przemocy domowej stanowią pra- cujące kobiety. Wynika stąd, że środowisko pracy powinno być głównym miejscem interwencji i prowadzenia działań zapobiegawczych. Aby skutecznie interweniować konieczne jest doskonalenie metod walki z prze- mocą w miejscu pracy, łączenie w tym celu wysiłków przedsiębiorców, związków zawodowych oraz organizacji lokalnych i pozarządowych. Sugeruje się, aby partnerami w tych działaniach były organizacje społeczne niosące pomoc ofiarom przemocy w rodzinie (osoby działające na 8 Problem molestowania seksualnego w miejscu pracy jest w Polsce mar- 9 Ustawa z 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz o zmianie ginalizowany i traktowany bardziej jako ciekawostka niż realne zagrożenie. niektórych innych ustaw (Dz. U nr 213, poz. 2081) zawiera artykuły o wszelkiej Potwierdzają to wyniki przytoczonego wcześniej sondażu, przeprowadzonego dyskryminacji w miejscu pracy, o równym traktowaniu w zatrudnieniu (Art. 113, przez Agnieszkę Brzoskę. Badane kobiety zostały poproszone o wyrażenie swo- 18 3a, b, d), o obowiązkach pracodawcy w zakresie kształtowania w miejsich odczuć odnośnie do określonych zachowań, postrzeganych bądź nie, jako cu pracy poprawnych zasad współżycia społecznego, w tym dobrych obyczamolestowanie seksualne (przy czym wszystkie przedstawione do zaopiniowania jów, przeciwdziałania sytuacjom patologicznym, mobbingowi i molestowaniu zachowania są zaliczane do tej kategorii w literaturze przedmiotu). Okazało się, seksualnemu (Art. 94, 941, 2, 3), a na pracowniku spoczywa obowiązek przeże dotykanie, poklepywanie i głaskanie było traktowane jako molestowanie strzegania tych zasad. Sposób rozumienia dyskryminacji ze względu na płeć przez niespełna połowę badanych (48%), niechciane natarczywe zaloty przez określono w art. 18 3a paragraf 6 Kodeksu pracy: Dyskryminowaniem za jedną czwartą badanych (25%); żarty seksualne przez jedną piątą (22%); względu na płeć jest każde nieakceptowane zachowanie o charakterze seksualpożądliwe spojrzenia i gesty uznaje jako molestowanie zaledwie 17% badanych, nym lub odnoszące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest a sprośne aluzje oraz eksponowanie zdjęć i rysunków pornograficznych w miejs- naruszenie godności lub poniżenie albo upokorzenie pracownika; na zachowanie cu pracy równo po 16%. Prezentowane opinie w sposób znaczący różnią się, to mogą składać się fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestow zależności od środowiska pracy. wanie seksualne). JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik

18 rzecz eliminacji przemocy w rodzinie mogą przeprowadzić odpowiednie szkolenia personelu). [1] Górnikowska-Zwolak E.: Myśl feministyczna jako nurt rozważań w pe- L I T E R A T U R A dagogice społecznej. Wydawnictwo Górnośląskiej WSP im. kard. A. Hlon- Ze wszech miar pożądane jest rozpoczęcie w przedsię- da, Mysłowice biorstwach działań o charakterze edukacyjnym oraz in- [2] Graff A.: Feminizm na rozstajach: między polityką, kulturą a nauką, W: Krzemiński I. (red.): Socjologia a przemiany współczesnego świata. terweniowanie w przypadkach seksualnej napaści i nęka- Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa nia [10]. [3] Przecławska A., Theiss W.: Pedagogika społeczna: nowe zadania i szanse, W: Przecławska A. (red.): Pedagogika społeczna. Kręgi poszukiwań. Wy- Nie mniej istotne są działania mające na celu podnosze- dawnictwo Żak, Warszawa nie poziomu świadomości prawnej całego społeczeńw Unii Europejskiej a równość płci w polskim systemie edukacyjnym. [4] Górnikowska-Zwolak E.: Polityka równego statusu kobiet i mężczyzn stwa [1]: kampanie informacyjne i szkoleniowe dotyczą- Kultura i Społeczeństwo, 2005; 2: ce prawa humanitarnego i praw człowieka. Edukacji ta- [5] Humm M.: Słownik teorii feminizmu, przeł. B. Umińska, J. Mikos. Wy- dawnictwo Semper, Warszawa kiej powinni podlegać pracownicy wszystkich urzędów, [6] Płeć a możliwości ekonomiczne kobiet w Polsce: czy kobiety straciły na zwłaszcza ci, do których kobiety zgłaszają się z nadzieją transformacji? Biuro Banku Światowego w Polsce, Warszawa uzyskania pomocy i do których powinny mieć zaufanie, [7] Renzetti C.M., Curran D.J.: Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, przeł. A. Gromkowska-Melosik. PWN, Warszawa a więc: policjanci, społeczni inspektorzy pracy, prokura- [8] Zielińska E.: Molestowanie seksualne w ustawodawstwie Unii Europejskiej, W: Równość praw kobiet i mężczyzn. Ustawodawstwo Unii Eurotorzy, sędziowie, adwokaci, pracownicy socjalni, pracowpejskiej i Rady Europy. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Spranicy służby zdrowia, osoby zajmujące się problemami wiedliwości oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Teksty i komniejszości narodowych, migrantów i uchodźców (perso- mentarze. Centrum Praw Kobiet. Warszawa nel działów imigracyjnych). Działaniami edukacyjnymi [9] Kosicka K.: Stosunki pracownicze. Jak uchronić się przed oskarżeniem o sexual harassement? Wprost 1998; 17: należy objąć również osoby związane ze środkami maso- [10] Praca i godne życie dla kobiet ofiar przemocy. Promocja bezpieczeństwa wego przekazu (pracowników i osoby odpowiedzialne za i eliminacja przemocy w miejscu pracy, przeł. Weronika Chańska, Pro- gram Equal 2005, Centrum Praw Kobiet, 21 czerwca treści przekazów) bowiem wychowawcza rola mediów [11] Platforma Działania i Deklaracja Pekińska. Dokument końcowy we współczesnym społeczeństwie jest nie do przecenienia. Czwartej Światowej Konferencji Narodów Zjednoczonych W Sprawach Kobiet, Chiny, Pekin, 4 15 września Wydano na zlecenie Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny i Kobiet. [12] Kawula S. (red.): Pedagogika społeczna. Dokonania aktualność perspektywy. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń [13] Miedzik M.: Mobbing charakterystyka zjawiska w Polsce. Polityka Społeczna 2008, 3: [14] Deklaracja Praw Seksualnych. W: Lew-Starowicz Z., Długołęcka A.: Edu- [15] Mandal E.: Stereotypowe postrzeganie ról kobiet i mężczyzn jako wyznacznik karier zawodowych i funkcjonowania na rynku pracy. W: Płeć a możliwości ekonomiczne w Polsce. Czy kobiety straciły na transfor- Oddzielnym zagadnieniem jest przygotowanie profesjonalnych edukatorów: nauczycieli, wychowawców, peda- gogów osób odpowiedzialnych za przebieg procesów edukacyjnych, w tym programy nauczania, materiały i praktyki dydaktyczne. W zapobieganiu przemocy kacja seksualna. Świat Książki, Warszawa seksualnej priorytetowe znaczenie mają bowiem wszelkie działania i programy edukacyjne: formalne i nieformalne [16]. Ich celem powinna być pomoc ko- macji? Raport Banku Światowego, Warszawa bietom w podnoszeniu poczucia własnej wartości, w zdobywaniu wiedzy, podejmowaniu decyzji i odpowiedzial- [16] Staręga A.: Męscy sojusznicy. Niebieska Linia 2004; 1. ności za własne zdrowie. Systemy edukacyjne powinny likwidować uprzedzenia, zwyczaje i wszelkie inne praktyki odwołujące się do rzekomej niższości czy wyższości jakiejkolwiek płci i stereotypowych ról mężczyzn i kobiet, propagować wzajemne poszanowanie i współpracę między kobietami i mężczyznami. Szacunek dla godności człowieka oraz równość i partnerstwo pomiędzy kobietami i mężczyznami powinny stanowić podstawę procesu edukacji i wychowania na wszystkich poziomach. Takie też są 10 zalecenia Platformy Działania. W ślad za nimi musi iść zdecydowana i skuteczna polityka antydyskryminacyjna polskiego rządu (w której kwestie równouprawnienia płci przestaną być traktowane w sposób marginalny i staną się wreszcie priorytetem). 10 Zob. m.in. paragrafy 107 (a), 119, 124 (k), JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik 2011

19 MIROSŁAW WÓJCIK Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach Zdrowotne aspekty życia rodzin robotniczych w II Rzeczpospolitej Health aspects of the workers families life in the II Republic of Poland Streszczenie: Artykuł stanowi analizę życia rodzin robotniczych w Polsce w latach ze względu na warunki socjalno-bytowe, higienę oraz charakterystyczne dla tego okresu problemy zdrowotne. W podjętej problematyce można dostrzec duże kontrasty społecznej praktyki okresu analizowanego. Z jednej strony, da się zauważyć rosnącą świadomość społeczną, powodującą do troski o warunki życia rodzin robotników w Rzeczypospolitej, a z drugiej strony, troska i dbałość okazuje się w tym czasie przede wszystkim ideą społecznikowską, pomniejszającą koszta przemian społecznych odradzającej się polskiej gospodarki kapitalistycznej. Abstract: The article is an analysis of the life of workers families in Poland in the years from the viewpoint of their living conditions, hygienic standards and health problems typical for this period. The discussed topic reflects significant contrasts of the social practices in the analyzed period. On one hand a raise of the public awareness can be noticed resulting in an increased attention paid to the life standard of the workers families in Poland while on the other this care turned out to be first of all a social objectives targeted idea reducing the costs of the social changes of Poland s regenerating capitalistic economy. Słowa kluczowe: rodzina, zdrowie, opieka zdrowotna, świadome macierzyństwo Keywords: family, health, health care, conscious motherhood * Doc. dr Mirosław Wójcik, Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. kard. A. Hlonda, ul. Powstańców 19, Mysłowice, rektorat@wsew.edu.pl. Funkcjonalność i wydajność rodziny polskiej w II Rzeczypospolitej jako naturalnego i przyrodzonego środowiska wychowawczego zależała w dużej mierze od stanu zdrowia jej członków: fizycznego, psychicznego i mo- ralnego. Pomiędzy wymienionymi trzema kategoriami zdrowia zachodziła ścisła zależność. Zdrowie fizyczne i psychiczne rodziny warunkowane było przede wszyst- kim przez jej sytuację społeczno materialną oraz stan i jakość opieki medycznej świadczonej rodzinie przez państwo. Zdrowie moralne zaś stanowiło konsekwentną nadbudowę zdrowej podstawy fizyczno psychicznej, po- nieważ do deprawacji moralnej rodzin polskich docho- dziło najczęściej tam, gdzie nie były one w stanie wytrzymać na poziomie normy funkcjonowania fizycznego i psychicznego, społecznych kosztów przemian ekono- micznych. Nędza, niedożywienie, złe warunki zamieszkania nie tylko powodowały zły stan zdrowia fizycznego, ale także pogrążały rodziny w psychicznej rezygnacji wzmacnianej przez brak perspektyw na lepszą egzystencję. Dotyczyło to głównie rodzin robotników niewy- kwalifikowanych, chłopów bezrolnych przybyłych do miast w poszukiwaniu źródła utrzymania. Taka wegetacja rodzinna czyniła środowisko domowe podatnym na wszel- kiego rodzaju wynaturzenia życia rodzinnego. Zachwianie poczucia bezpieczeństwa powodowane brakiem środków do życia, uruchamiało mechanizmy rodzinnej i społecznej dezintegracji. Dlatego też pojawiały się w II Rzeczypospolitej całe dzielnice wielkich miast, które należałoby nazwać dzielnicami społecznej wegetacji i przetrwania. Sława tych dzielnic przetrwała do dziś i raczej przy- wołuje przykre skojarzenia społeczne. Można wspomnieć dla przykładu o katowickiej dzielnicy Załęże czy też o warszawskiej Pradze, której Targówek słynie po dzień dzisiejszy jako siedlisko dezintegracji warunkowanej wad- liwym systemem urządzeń i stosunków społecznych. Do najczęściej spotykanych wówczas zaburzeń w naturze zdrowia należy zaliczyć choroby o randze plag społecz- nych jak np. gruźlicę, szerzącą się głównie na skutek nie- dożywienia, a także alkoholizm, prostytucję, niczym nie krępowaną aborcję wykonywaną pokątnie, często w warunkach całkowitego ignorowania zasad medycyny i higieny, co szczególnie osłabiało zdrowie ówczesnej populacji kobiet w środowiskach miejskich. Na Śląsku znane jest pojęcie hebamy kobiety usuwającej ciążę za pomocą JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik

20 prymitywnych narzędzi. Instytucja ta przetrwała do zdrowotnej, opieki socjalnej. Tak więc w miejsce powstaczasów PRL. Walka z tymi praktykami była mało sku- łej tu luki, nie wprowadzono właściwego systemu ochroteczna, gdyż obejmowały je tajemnicą kobiety wykonujące ny społeczno-zdrowotnej, czego negatywne skutki dały zabiegi oraz te, które z nich korzystały. się powszechnie postrzegać w środowiskach wielkoprzemysłowych [3]. W dziedzinie społeczeństwa medycznego W środowisku śląskim szczególnie silnie osłabiała zdronie można więc mówić o zupełnym zaniechaniu jakiejwie społeczne ołowica i pylica, związana ze skutkami rozwoju przemysłu ciężkiego. Choroby tu wymienione kolwiek działalności. Powstał wówczas m.in. Państwowy oczywiście podano bez rozgraniczenia na kategorie zdrowsparcia zdrowia publicznego [2]. Nie był to już nieste- Zakład Higieny oraz wiele innych regionalnych instytucji wia psychicznego, fizycznego i moralnego. Umownie przyjęto je nazywać chorobami społecznymi środowisk ty szeroki ruch społeczny, lecz skutek działania części robotniczych II Rzeczypospolitej. środowiska medycznego. Przyczyn złego stanu zdrowia nie można jednak poszupremiera F. Sławoja-Składkowskiego, w zakresie popra- Duże znaczenie miała postawa medyczna i praca lekarza kiwać li tylko w sferze zaburzeń funkcji społeczno opiewy higieny w kraju. Wydawał on wiele nie zawsze pokuńczych państwa, bądź pracodawców eksploatujących siłę najemną. Na uwagę zasługuje tu także niski stan hispołecznego i rodzinnego środowisk szczególnie zanie- pularnych zarządzeń podnoszących jednak stan zdrowia gieny społecznej, higieny życia rodzinnego, wynikający przede wszystkim z niewiedzy oraz poziomu kultury spodawał zarządzenia nakazujące budowę ustępów, zwanych dbanych robotniczych i chłopskich. Między innymi wy- łecznej, która przecież celowo przez długie lata była przedmiotem zaniedbań władz zaborczych. Ponadto naw zagrodach wiejskich [2]. Ów lekarz premier był potocznie sławojkami oraz bielenie domów i płotów leży podkreślić jeszcze jedną przyczynę złego stanu zdrowówczas jedyną postacią życia publicznego, która podjęła wia społecznego, zdrowia rodzin polskich robotników w II Rzeczypospolitej. Była nią źle przeprowadzona renego sprawę ogólnonarodową. Ponadto działania F. Skła- wysiłki w celu uczynienia z problemu zdrowia społeczforma systemu opieki zdrowotnej, znosząca ideę lekarza społecznika [1]. dkowskiego zwróciły uwagę społeczeństwa na ważny problem konieczności szerzenia oświaty zdrowotnej po- W XIX wieku oraz na przełomie XIX i XX wieku, funk- śród rodzin robotniczych i chłopskich. Działania takich cjonował wzorzec lekarza społecznika oddanego bez- społeczników oddanych sprawie podniesienia stanu higieinteresownie sprawie zdrowia społecznego, cieszący się ny i zdrowia ludności robotniczo chłopskiej przyczyniły dużym uznaniem pośród ludności [1]. Wzorzec ten oczy- się niebawem do ujmowania problemu w szerszej perwiście wynikał z przesłanek społeczno politycznych spektywie medycznej. Sprzyjał temu m.in. prof. M. Mii patriotycznych. Zaborcy nie przeszkadzał niski stan chałowicz jako reprezentant tej grupy środowiska mezdrowia narodu podbitego, zaś pozytywistyczne hasła dycznego, która uważała, iż stan zdrowia publicznego pracy organicznej i pracy u podstaw wskazywały na można skutecznie podnieść poprzez reorganizację systekonieczność podniesienia wszelkich przejawów życia mu kształcenia kadr medycznych [4]. Kształcenie to, zda- Polaków w celu odrodzenia silnego państwa [2]. Istotne niem tej grupy lekarzy, powinno uwzględniać problem znaczenie przypisywano zdrowiu społecznemu przyszłych medycyny społecznej [4]. wolnych obywateli. Po uzyskaniu niepodległości przez Polskę straciło to na znaczeniu, a więc minęła bezpodycznego w II Rzeczypospolitej należał m.in. dr Alek- Do wybitnych przedstawicieli ruchu społeczeństwa mewrotnie epoka siłaczek i Judymów. Oznacza to, iż nie podnoszono, nie preferowano w dalszym ciągu modelu sander Landy lekarz pediatra, wychowawca i działacz lekarza społecznika, docierającego do każdej rodziny, do społeczny o lewicowej proweniencji politycznej [5]. Alek- najbardziej zabiedzonych środowisk [2]. W prasie meidei pedagogiki zdrowia w II Rzeczypospolitej, wybitnym sander Landy był przede wszystkim twórcą i krzewicielem dycznej II Rzeczypospolitej często pojawiały się artykuły wskazujące na niewielki udział lekarzy w dziedzinie pronad matką, dzieckiem i rodziną. Właściwą opiekę zdro- mężem opatrznościowym w dziedzinie zdrowia i opieki filaktyki i higieny społecznej oraz opieki nad matką, dzieckiem i rodziną [2]. Nie oznacza to bynajmniej, iż wotną państwa wobec rodziny zalecał rozwijać w oparciu w II Rzeczypospolitej nie można mówić o dorobku lekapolityki socjalnej i mieszkaniowej. Przede wszystkim, poza o optymalne wspomagające ją programy szeroko pojętej rzy w zakresie medycyny społecznej. Istniała jednak grupa swą pracą krzewienia idei zdrowia publicznego, zdrowia dość liczna, lekarska oraz innych pracowników resortu rodziny polskiej, był A. Landy czynnym lekarzem i orgazdrowia, niechętna szerokiemu i profilaktycznemu usponizatorem pionierskich ośrodków medycznych, sprawułecznieniu opieki zdrowotnej. jących opiekę nad rodziną i dzieckiem. Charakter takiego Jak wspomniano, wzorzec lekarza społecznika stracił na ośrodka medycznego nadał oddziałowi Robotniczego Toswoim znaczeniu, lecz młode państwo polskie nie posia- warzystwa Przyjaciół Dzieci na Żoliborzu w Warszawie dało jeszcze dobrze wypracowanego mechanizmu opieki [6]. Do tej grupy wielkich społeczników medycyny można 226 JEcolHealth, vol. 15, nr 5, wrzesień-październik 2011