Reportaz Andrzeja Gelberga z Czeczenii (s. t, to-t5)

Transkrypt

1 Bibl. Publ. m, st. W-wy p....;.= n.ur'1":erata Nr 20(400) 17 maja 1996 r. Cena 1,6 zl (16000 zl) ISSN Indeks Reportaz Andrzeja Gelberga z Czeczenii (s. t, to-t5) Chce podziekowac Polakom i Solidarnosci - 5ziriwani Basajew (z wpietym przez autora znaczkiem,,5") Ci, W czarnych chustach przewiazanych w szczególny sposób, bo przykrywajacych nie tylko czolo, ale równiez, jak jarmulka, górna czesc glowy - to smiertniki. Wsród zolnierzy Dudajewa nie ma ich zbyt wielu, stanowia swoista elite. Wybrali smierc. ANDRZEJ GELBERG Jednym z nich jest Ahmed Za- rosyjskie wojska przygotowywagajew, dzisiaj pulkownik i ko- Iy sie do szturmu na stolice Czemendant okregu poludniowo- czenii - nie hamletyzowal. Zawschodniego, póltora roku temu lozyl mundur i wzial do reki minister kultury, a jeszcze wcze- kalasznikowa, Po upadku ostatsniej -- aktor, Na kilka lat przed niego bastionu w Groznym przewojna w teatrze dramatycznym niósl sie w góry, skad od trzech w Groznym gral Hamleta, Kiedy stuleci Czeczeni bronili sie przed [...nie dajcie z siebie zedrzec skór, broncie sie i wy. O bracia wilcy broncie sie nim wszyscy wyginiecie. Jacek Kaczmarski atakami wojsk rosyjskich; kiedys carskich, potem sowieckich, teraz federalnych, Dzisiaj nie tylko sie bronia, równiez atakuja, zadajac ciosy czasami bardzo dotkliwe, Na tydzien przed moim przyjazdem, w okolicach wioski Daczu-Barzoj CIAG DALSZY NA STR 10

2 REPORTAZ Z CZECZENII C1'IG DALSZY 7E SIR. 1 zniszczyli konwój zlozony z kilkunastu pojazdów: czolgów, transporterów opancerzonych (BTR), cystern, samochodó\v ciezarowych. Zgin\lo 196 rosyjskich zolnierzy. Taktyka dudajewowców jest prosta, jak w kazdej wojnic partyzanckiej. Uderzyc z za~ skoczenia wykorzystujac \\'arunki terenowe, I kogoz ze swej strony moga przeciwstawic federalni? Zolnierzy z poboru, I9-latków zwiezionych z calej Rosji, nie rozumiejacych cclu i sensu tej wojny l wystraszonych ipragnacych jak najszybciej wrócic calo do domu? Po takich zolnierzy, gdy trafili do niewoli czeczenskiej, przyjezdzaly zrozpaczone matki. Nie bedzie symbolu walki o niepodleglo~t. Na szczycie sterty gruzów palacu prezydenckiego, wysadzonego w powietrze przez Rosjan potem natychmiast wycofac sie i rozproszyc. Do nast~pncj akcji, do kolejnego wezwania przez dowódclt, by stawic sie z bronia. Pistoletów maszynowych i broni krótkiej bojownikom nic brakuje. J eszeze w okresie pokoju prezydent Dudajew rozdal Czeczenom prawie 100 tysiecy kalasznikowów. Biorac pod uwage fakt, ze wszystkich Czeczenó\v jest raptem niecale 900 tysiecy, mozna by powiedziec, ze uzbrojeni sa po zeby. l chociaz ta imponujaca liczba broni spedza sen z powiek generalowi Graczowowi, to jednak trudno jest prowadzic Czeczenom równorzedna walke, gdy przeciwnik posiada, wlasciwie w kazdej dziedzinie, przygniatajaca przewage Zacznijmy od liczby zolnierzy. Wojsk rosyjskich, rzecz jasna, sformowanych w oddzialy i pododdzialy, jest wedlug róznych szacunków od 60 do 150 tysiecy, natomiast bojowników Dudajev.'a, rozproszonych i formowanych w oddzialy do konkretnych akcji - od 10 do 15 tysiecy. Federalni wykorzystuja w tej wojnie (traktowane; równiez jako swoisty poligon) caly arsen al najnowoczesniejszego uzbrojenia: samoloty i smiglowce z wyrzutniami rakietowymi powietrze-ziemia, artylerie i ciezkie mozdzierze, wyrzutnie rakietowe "Huragan", nie mówiac o czolgach i transporterach opancerzonych. Tym ostatnim dudajewowcy przeciwsta\vic moga niewielka liczbe recznych rusznic przeciwpancernych. Samoloty i smiglowce lataja i bombarduja wlasciwie bezkarnie. ~ Ach, zeby miec chocby ze sto stringerów - wzdychaja bojownicy. Jest jednak dziedzina, w której dudajewowcy bija na glowe federalnych. Morale. Czeczeni walcza o nicpodleglosc, o prawo do wolnosci, do wlasnej odrebnosci. Od Rosjan rózni ich wlasciwie wszystko: jezyk, religia, historia, tradycja, swiat wyznawanych wartosci. Równicz, w odróznieniu od niektórych innych podbitych przez Rosje narodów, oni nigdy, ani przez chwile, nie pogodzili sie z utrata niepodleglosci. Dla Czeczenów (co prawda nie wszystkich, ale o tym za chwile;)trwajaca teraz wojna jest walka na smierc i zycie. I Czeczeni oddawali ich. Inaczej jednak sprawa sie ma z najemnikami, z reguly o dobrych kilka lat starszymi od poborowych, zolnierzami, którzy za sowite wynagrodzenie przyjechali na wojne do Czeczenii. Z tymi bojownicy sie nie ceregiela. Tu nie ma pardonu. Gdy wpadna w ich rece, ucinaja im glowy. Tak samo postepuja z zestrzelonymi pilotami. Mszcza sie za terrorystyczne bombardowania obiektów cywilnych, wsi i malych miasteczek, w których przede wszystkim gina dzieci, kobiety i starcy. Sposób prowadzenia wojny przez Rosje, przy determinacji (niech bedzie nawet fanatycznej...) Czeczenów, prowadzi - iprowadzic musi - do eksterminacji tego narodu. Swiat zachodni przyglada sie temu ze spokojem, zdobywajac sie na ochlap pomocy humanitarnej. Politycy natomiast skladaja jeden po drugim oswiadczenia, ze jest to wewnetrzna sprawa Rosji. W tym chórze tak glupio, ze az nikczemnie, zabrzmial glos Billa Clintona, któremu wojna w Czeczenii skojarzyla sie z amcrykanska wojna secesyjna. Ten "erudycyjny" popis amerykanskiego prezydenta wyraznie wskazywal, po której stronie konfliktu widzi on racje, i kto bedzie zwyciezca. Czyzby intencja wypowiedzi Clintona bylo porównanie Borysa Je!cyna (nazywanego przez Czeczenów nie inaczej, jak zbrodniarzem wojennym) do... Abrahama Lincolna? Zeby dostac sie obecnie do Czeczenii, trzeba otrzymac specjalna wize. \X-'ydajeja Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji. \'V'ybierajac sie z telewizyjna ekipa "Pulsu dnia", wystapilismy o taka wize, ale nie czekajac na odpowiedz (bo pewnie czekalibysmy w nieskonczonosc) wyruszylismy do Groznego. Przedarcie sie do stolicy Czeczenii przez liczne posterunki \vymagaloby osobnej opowiesci, niech zatem wystarczy informacja, ze wybieralismy drogi, które na mapach oznaczone sa naj ciensza linia. Nasz samochód - VW-Transporter - znosil to dzielnie, chociaz po powrocie zawieszenie zapewne bedzie wymagalo powazniejszego rcmontu. Nie mielismy oficjalnej akredytacji kore- spondcntów wojlnnych, ak nil: pojechalismy z zupelnie pustymi rekami. Kazdy z nas dysponowal oprawionym starannie w piekna folie "dokumentem", ze zdjeciem i wszystkimi danymi, na którym wielka czcionka w d\vóch jezykach - rosyjskim i angielskim - stalo jak kon, ze jestesmy korespondentami i ze "wszystkie wladze prosi sie o ulatwienie w wykonywaniu naszych profesjonalnych zadan". "Dokument" ten spelnial ~ niestety, tylko do czasu - znakomicie swoja role. Zolnierze rosyjscy mogli go przeczytac, kiwali ze zrozumieniem glowami... idroga byla wolna. Grozny. Drugie, co do wielkosci po Baku - ale podobno najpiekniejsze miasto na Kaukazie. Najpiekniejsze - kiedys! Dzisiaj ogromna czesc Groznego, a centrom praktycznie w 100 procentach, lezy w gruzach. Pierwsze wrazenie jest porazajace. Plac, na którym stal palac prezydencki, elegancki hotel i kilka reprezentacyjnych budynków - zrównany z ziemia. Gdzieniegdzic stercza jeszcze kikuty pieknych kandelabró\"", nagle wsród sterty cegiel i pogietych elementów budowlanych wylania sie fragment fontanny..., a w kolo, jak okiem siegnac, zbombardowane, rozstrzelane domy. Te domy, a faktycznie ich szkielety, acz pogruchotane i podziurawione ~ ciagle stoja. Dajac swiadectwo swojej niegdysiejszej, dziewietnastowiecznej, secesyjnej urodzie. Z bliska widac, ze od dachu po fundament nie maja ani jednego stropu. Tylko zewnetrzna skorupe Tak wygladaja budynki opery narodowej, filharmonii, unwiersytetu, wyzszej szkoly pedagogicznej, szpitali, szkól, bibliotek, hoteli, reprezentacyjnych gmachów rzadowych. W podobnym stanie sa, zbudowane juz w stylu socrealistycznym, "mrówkowce" ogromnej dzielnicy mieszkaniowej, znajdujacej sie w centrum miasta. Tu najczesciej mieszkali Rosjanie. Zarówpo ci, którzy zyli w Czeczenii od pokolen, jak i ci, którzy przyjechali do Groznego po roku 1944, kiedy to na rozkaz Stalina wszystkich Czeczenów Grozny: czolg za palisada betonowych plyt \V)'wicziono w bydlecych wagonach do Kazachstanu - wiec ich domy staly puste. W czasie pamietnego szturmu, w noc sylwestrowa rok.u 1994, zakonczonego sromotna kleska zolnierzy federalnych, jak i póztiieiszych kilkutygodniowych walk. o miasto, najwiecej ofiar wsród mieszkanców stanowili wlasnie Rosjanie. Gineli zrqk swoich. W Rosji obowiazuje nadal stara zasada: u nas ludiej mnogo. Dzisiaj Grozny tetni zyciem. Na bazarze klebi sie wielotysieczny Ilum. Mozna kupic wszystko: poczynajac od wódki, coca-coli, miesa, ryb, jarzyn i owoców, skoncz'/wszy na japonskiej elektronice, francuskich kosmetykach, a jak znajdziesz odpowiednie "dojscie" ~narkotykach i broni. Ceny towarów codziennego uzytku - w przeliczeniu na dolary - czasami, w porównaniu z Polska, nizsze (papierosy "L.i\-l" czy "Camcl", mieso, ryby), a czasem "yzsze (chleb, coca-cola). Po godzinie 8.00 klebiacy sie tlum powoli zaczyna rzednac - od zaczyna sie \\ryznaczona przez wojskowego komendanta miasta godzina policyjna. Po niej federalni strzelaja bez uprzedzenia do wszystkiego, co sie rusza. Formalnie miastem rzadzi mer Jakub Denijew, Czeczen a tak naprawde - o wszystkim decyduja rosyjska komendantura wojskowa i funkcjonariusze federalnego MWTD (rosyjska ubecja). Denijc\v zostal merem Groznego dwa tygodnie temuj na tym stolku nastepuje ciagla rotacja. Jest 2 l kwietnia (poniedzialek), godz Pare godzin pózniej, w odleglej o kilkadziesiat kilometrów od Groznego malutkiej wiosce Giehi-Czu, rosyjska rakieta zabije pierwszego prezydenta Republiki Czeczenskiej~ Dzohara Dudajewa. - Czy bezpiecznie ;est byc merem Groznego? - nacieram. - Cóz) dzisiaj moze byc bezpieczne ~ Denijew wznosi oczy ku górze i ze smutkiem stwierdza - W'czoraj by} zamach na wicepremiera Czeczenii} na szczescie nieudany. Ale dwóch ludzi ochrony zginrlo. Dudajewowcy uwazaja nas za zdrajców, sprzeda w CZykÓIV (mer, o dziwo, nie uzywa powszechnie stosowanego w oficjalnej propagandzie okreslenia "bandyci"), a ja jestem inzynierem budowlanym j istota mojej zyciowej filozofii jest budowanie} a nie niszczenie. - Czy Dudajew chcial niszczyc? ~ Afoic i nic elida/. Ale do czego doprowadzi1a jego polityka? Miasto zrujnowane, dziesiatki tysiecy uchodzców, tysiace trupów. Nas jest nieca/y milion, a Rosjan I50 milionó~v. Trzeba sir; bylo jakos dogadac) a nie stawiac wszystko na jedna karte. TS 20(400) 1996 r. 10 i l

3 REPORTAZ Z CZECZENII Grozny: Po godzinie policyjnej ci zolnierze strzelaja bez uprzedzenia - Jak rzadzi sie miastem, które tak ucierpialo'! - Brakuje pradu, w szpitalach wlasciwie wszystkiego) szkoly pracuja na 60 procent} sa opóznienia H' placeniu pensji pracownikom budzetowym. - A wspólpraca z wojskowa komendantura miasta? -- Chl dlu%szcgo czasu perlrakcujcmy z Rosjanami, zeby po godzinie pon.-j'jncj przepuszczano karetki pogotowia. Rosjanie sra~l/iaja opór, obawiaj;l si}-', ze bojownicy Dud<ljclva wykoaystaja te samochody do ataków na posterunki wojskmve. -Ilu ludzi zmarlo z powodu nieolrzymania w odpowiednim czasie pomocy lekarskiej? - Tego nie wiem) ale na pewno mniej, niz IV H}'niku zamachów ze strony dudajewowcólv. ~ Na lerenie Groznego jesl obóz filtracyjny. Ile osób tam siedzi? - Nic wiem - z twarzy Denijewa znika usmiech. - CL:8saminiebezpieczne jest za~ dawac zbyt lt'iclc pytan. - Ale przeciez sa tam bez watpienia mieszkancy miasta? 1\'1crrozklada rece. Audiencja je~t skonczona. o obozie filtracyjnym w Groznym Czeczeni mówia szeptem. Mimo tygodniowych starari, nie udalo mi sie trafic na kogos, kto przeszedl pr:ztz ten obóz. 1\licsiac wczesniej rosyjska dziennikarka z lvioskwy postanowila (przebrana la Czeczcnk~) sie tam dostac. Kilka dni pózniej jej L.wloki)z przestrzelona glowa, sladami gwaltu i pózniejszych tortur, znaleziono porzucone daleko oj obozu. W tzw. oficjalna wersje) ~e zrobili to dudajcwmvcy, nikt nie U\vierzyL Do obozu tiltracyjncgo trafia sie albo z donosu) albo z lapanki. Bo w Groznym od czasu do czasu, podobnie jak w czasie okupacji w Warszawie, urzadzane sa lapanki. Najczesciej - choc nie rylko - na bazarze, gdzie najwil;kszy tlum. Technika jest taka sama: wyjscia z bazaru sa zablokowane przez milicjantów rosyjskiego MWD, a nastepnie wszyscy dokladnie legitymowani. Gdy ktos nie ma waznych dokumento\v albo wyda sie z jakiegos powodu podejrzany - zabierany jest buda do ObOlU. I tam przesluchiwany. O metodach przesluchan mieszkancy stolicy mó\via ze zgroza Jesli rod;-;ina nic wykupi -- na szczescie naci':alstwoobozu filtracyjnego zgadza sie przyjmmvac pieniadze - to,)po czlowieku". Jesli nawet wyjdzie, zdrowie zostawi w obozie. W Czeczenii panuje dwuwladza: rosyjskiego garnizonu i Dudajewa. l\iarionetkowych wladz z prezydentem Doku Zawgajewem nikt, równiez sami Rosjanie, nie traktuje powaznie. Liderzy czeczenskiego PKWN nie sa pewni dnia ani godziny. Sam Zawgajew boi si~przyjechac do Groznego i na stale mieszka na odleglym o kijka kilometrów i swietnie strzezonym lotnisku. Natomiast siedziba oficjalnego rz;jdu, znajdujaca sit; w jednym z nielicznych odbudowanych gmachów, chroniona jest przed oby\\'atelami, jak warowna twierdza. Z obu stron jedynej dojazdowej ulicy stoja czolgi i BTR-y) na sasiednich budynkach stanowiska karabinów maszynowych, a wzdluz budynku postawiono zelbetonowa palisade. Uprawianie w Czeczenii Realpolirik wyraznie nie jest bezpieczne. General Graczow, pokazujac Borysowi Jelcynowi mape sztabowa Czeczenii, z wpietymi czerwonymi choragiewkami informujacymi o dyslokacji wojsk federalnych) zape\vne stara sie przekonac prezydenta Rosji, ze calkowicie panuje nad sytuacja. Tych choragiewek jest bardzo duzo. Najwir;ksze - to garnizony; srednie - zgrupo\\'ania z cala wojenna logistyka i niezbednym zapleczem. I najmniejsze - umocnione posterunki, rozlokowane na wszystkich najwazmejszych szlakach komunikacyjnych. Do Groznego czy Gudermesu (drugie co Jo wielkosci miasto Czeczenii) nie powinna przecisnac sie nawet mysz.lvlalo tego - ze wzgledu na opanowanie szlaków komunikacyjnych przez Rosjan) wszelkie dzialania zaczepne ze strony dudajewowców powinny byc paralizowane. Tak jednak nie jest. Rosyjskie posterunki wzdluz szlaków komunikacyjnych wygladaja w zasadzie podobnie. Na drodze ulozone sa betonowe zapory, wymuszajace jazde "wezykiem", czyli bardzo wolna. Obok - zbudowany z plyt ze zbrojonego betonu - bunkier. Kilka metrów dalej, okopany do wysokosci wiczyczki armatniej czolg lub BTR oraz, równiez okopane, 3-4 stanowiska ciezkich karabinów maszynowych. \X 'okólpola minoive. Nad kaz < dym bunkrem lopoce flaga - i tu ciekawostka - z rzadka trójkolorowa federacji rosyjskiej, najczesciej czerwona, z sierpem i mlotem. Czyzby manifestacja nostalgii za Krajem Rad? Moja ciekawosc zaspokoiloficer jednego z posterunków w taki oto sposób: - Nie mieli IV magazynach nowych flag) to dali stare. Bo przeciez tak siedziec bez nk"'zcgo nie wypada. Ta opisana siec rosyjskiego panowania ma oczka: w miastach mniejsze, a im bardziej na poludnie, tym wieksze. U podnóza gór, duza czesc wsi - a bywaja wsie od kilku do kilkunastu tysiecy mieszkanców - jest praktycznie opanowana przez bojowników. Tam zolnierze Dudajewa chodza w mundurach, z bronia na wierzchu. W witrynach sklepów zobaczyc mozna plakaty z pierwszym prezydentem czy ze sciganym listem gonczym przez rosyjska prokurature za akcje w Budionnowsku Szamilem Basajewem. Po przedarciu sie do Groznego iznalezieniu jakiegos stalego lokum - co nie bylo latwe ze wzgledu na zniszczenie miasta, króre zdecydowani bylismy traktowac jedynie jako miejsce wypadowe do wypraw na poludnie Czeczenii, na tereny kontrolowane przez dudajewowców - odnalezlismy czlowieka, który mial nam ulatwic pierwszy kontakt. Dalej poszlo jak z platka. Bylismy przekazywani z rak do rak, polecani (dyskretnie) jedni drugim. Kontrwywiad dudajewowców sprawdzil nas, próba wypadla pozytywnie i nie mielismy wiekszych problemów z docieraniem do ludzi szczególnie poszukiv.'anych przez rosyjskie specsluzby. Na poczatku nie wiedzielismy o tym, a latwosc w nawiazywaniu kontaktów tlumaczylismy sobie.. niezwykla wrecz sympatia) jaka Czeczeni darza Polaków. Bo tez na haslo: "dziennikarze z Polski" rozjasnialy sie twarze, wyciagaly rece, otwieraly goscinn~ drzwi. Okazalo sie, co skonstato\valem z najwyzszym zuumimicm) ze mimo gigantycznej od- Grozny uchodzilo za najpiekniejsze miasto na calym Kaukazie leglosci Groznego od Warszawy (2500 km), Czeczeni nie tylko doskonale wiedza) gdzie lezy Polska) ale równiez znaja istome fragmenty naszej historii, a nawet literatury. I nic dotyczy to bynajmniej tylko Czeczenów z wyzszym wyksztalceniem, ale równiez prostych wiesniaków. We wsi Duba- J urt zaczepil mnie chlop w bardzo podeszlym juz wieku iw rozmowie zaczal snuc analogie pomiedzy aktualna sytuacja w Czeczenii a sytuacja Polski w okresie Powstania Styczniowego. Zbaranialem. - Skad pan to wszystko wie?! - pytalem zdurniony. - \\7 Kazachstanie zaprzyjainilem Sl~> z polskim zeslaiiccm, Ada~ mem Zareba. On mi b,ardzo duzo opowiadaj o waszych powsraniach przeciwko Rosji. Watek Kazachstanu czesto powtarzal sie w rozmowach z Czeczenami. Wywiezieni w roku 1944) napotkali w Kazachstanie deportowanych tam cztery lata wczesnicj Polaków. Najtrudniejsze byly poczatki i nasi rodacy pomagali wówczas Czeczenom. Tego sie nic zapomina. Wspólny, tragiczny los nie zawsze laczy, ale w Kazachstanie Polacy i Czec.~eni)mimo barier \\rydawaloby sie nic do pokonania ~ inny j<;zyk,inna religia)odmienna obyczajowosc - jakos przypadli sobie do gustu. - PoJacysaJudzmi honoru i nigdy, jak my, nie zgodziji sil' byc rosyjskimi rabami- uslyszalem od mojego rozmó\vcy, który do rodzinnej wsi wrócil z zeslania dopiero w roku We wsi Duba-Jurt znalezlismy sie nieprzypadkowo. Dwa kilometry na poludnie od wsi znajduje si, przelecz Daczu-Barzoj, gdzie kilka dni wczcsmej bojownicy Dudajewa romicsli w drobny mak wojskowy konwój. Federalni me mieli zadnych szans. Po obu stronach drogi-serpentyny ciagna sie strome, zalesione g,sto góry - dla arakujacych warunki lepsze, niz na strlelnicy. Komendantem okolicznych wsi jest Osman Magomed. Duba-Jurt i kilku Funkcja moze rodzic skojarzenia militarne) w dodatku sam Magomcu byl pulkowmkicm w Annii Czerwonej i wrócii do Czeczenii po proklamowaniu jcj niepodleglosci, ale w istocie chodzi - przyjmujac pobkic kryteria - o kogos pomit;dzy wójtem a wlryscm. - Ra.da stanzych kilku wsi L:wrÓdla si9 do mnie - opowiada lv1agomcd - zebym ich n..:pn:zenww;ll. NiL.' moglem odmówic, zw/as;{- cza w C'Lasic wolny. TcrdZ robi(: H-fsz}'5tko, zcby uchronic te wioski przed najgorsz)'lll. Przed najgorszym, czyli przed oslrzalem artyleryjskim, bombardowaniami, pacyfikacja. Bo tederalni pilnujacy dróg dojazdowych do Duba-JuIT smsuja nasl,pujaca taktyke: proponuja wiosce,,kontrakt pokojowy". Za wydanie 200 kala$znikowów i podpisanie prlez Magomcda i rade starszych swoistej,,lojalki" - obiecuja spokój. W prlecil,'mym wypadku uznaja, ze wies jest siedliskiem dudajcwowców i - k s<iz;llcj1ill - beda zmuszeni ja spacyfikowac. CIAG DAl_SlY NA STA. 12 n TS 20(400) 1996 r.

4 REPORTAZ Z CZECZENII CIAG DALSZY ZE STR. 11 Magomed jezdzi na spotkania z rosyjskimi oficerami i próbuje sie targowac. Raz zabral ze soba piec troche pogruchotanych kalasznikowów, drugi raz osiem. Ale federalnym ciagle malo. Ma byc Skad ja mam wziac tyle broni - zali sie Rosjanom - Gd.v zima I944 roku HTwozono nas stad-----zaczyna wspominac - mialem cztery lara. Mój ojciec byl wtedy na froncie, bil fasz}'stów i nawet nie wiedzial, ze w tym sam}'m czasie Zwiazek Sorviecki zmienil jego rodzinie miejsce zameldowania. OdnalazJnas w Kazachstanie dopiero Jatem roku Alicszkalismy ram razem z Polakami j mój ojciec bardzo zaprzyjaznil sie z nauczycielem ze Lwowa. A ten mu opowiadaj tresc polskich ksiazek. Byl g/ód, moze dlatego wolno roslem i mój ojciec, kawal chlo- Umocniony posterunek, nad nim lopocze czerwona flaga z sierpem i miotem komendant - przeciez nie kupie na bazarze. Chyba ze u was. Federalni smieja sie; ot zartownis. I sprawa uzupelnienia wyznaczonego gdzies "na górze" kontrybucyjnego kontyngentu kalasznikowów odklada sie ad Kalcndas graecas. Rzecz jasna, zast<;powana jest caly czas innym kontyngentem - wódka. Za wódke, haszysz, czasami dolary mozna z federalnymi sporo zalatwic. pa, bardzo nad tym ubolewaj. Kiedy mialem 12 lat, a wygladalem na 8, uslyszalem od niego) ze w takiej polskiej ksiazce) "Pan W'olodyjowskj'~ byl bardzo dzielny zolnierz równiez niclrielkiego H/zrostu. I ze jemu, gdy by} chlopcem"~lego ojciec ma~t/jal: "Gdy si, nic beda ciebie bali, to sie b,da z cicbie smiali". Zapamieta/em to na cale zycie. Okolo pólnocy uslyszelismy cichy pomruk silnika - To dlaczego - ponowil pytanie Basajew - lyybr<71i.~ciekwasniewskiego? I co mu miakf1? odpowiedziec, no co? Zeby przerwac cisze, wyjalem malutki znaczek Solidarnosci i wpialem mu do munduru. Moglem ptzyjrzec sie z bliska pelnemu rynsztunkowi pulkownika. A bylo c'o podziwiac. Rewolwer "Makarow" ze skladana kolba, ogromny kordelas, którego przeznaczenia moglem sie tylko domyslac, poupychane w licznych kieszonkach bluzy i kamizelki kuloodpornej granaty reczne - w ksztalcie jaja - z wkreconymi zawadiacko zapalnikami, walcowate granaty, przeznaczone do wystrzeliwania ze specjalnej nasadki kalasznikowa oraz miniaturowy (japonski, co pewien czas odzywajacy sie) radiotelefon. A na kolanach, ze wspomniana juz nasadka do granatów - kalasznikmv, rózniacy sie jednak od powszechnie stosowanych IV wojsku polskim. Ze wzgledu na trzy - miast jednego -- magazynki. - To jest patent przy~rieziony z n'ojny ",' Afganista.nie - uprzedzil moje pytanie Basajew. - Podpatrzylismy to u najemników. Przykleja si, tasma szybkoschnaca do podstawowego magazynka, po oby- dwu jego aokach, dlra dodatkowe mag,1zynki. 7)'lko IT' OdHTOlI1tf str(ln~', IV" cx,1sic ~Falkj Ilymiana m,1g,lzynka titra ulamek chwili. Pytam o terrorystyczna akcje w Budionnowsku, kierowana przez jego brata. - Czy nie obawia sie pan, ze takle a~cje beda w zlym swielle stawialy bojowników czeczenskich? - Tonie byla akcja terrorystyczna- z naciskiem stwierdza Basajew - tylko akcja dy'ircrsyjna na tylach ntoga. Jestesmy zmuszeni n.'alczyc nr warunkac11 obrony koniecznej. To Rosja stosuje H'obcc nas terror) bombarduje nasze miasta i wsie) morduje dzieci, kobiety) starców. - W tym momencie,.iakby dla poparcia slów Basajewa, uslyszelismy przytlumiona detonacje w bombardo\''''anej wsi Gojskoje. - To juz nawet nie jest terror) to eksterminacja narodu czeczeriskiego. AJy nigdy nie chcielismy nic od Rosji; ani kied.v";ich cara, ani potem komunizmu, ani dzisiaj ich dcmokrac-ji. Chcemy zyc zgodnie z nasza tradycja) nasza religia, nasza kultura. A niepodleglosc nie jest niczyja laska i nam sie ona) jak kazdemu na[odow1~po prostu nalezy. I b9-1 1 'j l,1,i l Rzecz jasna, nie handluje sie z naczalstwem, tylko ze zwyklymi poborowymi, góra - z podoficerami. Czeczeni zawsze mieli smykalke do handlu. Najwiekszy popyt jest na amunicje do kalas~nikowa, granaty nasadkowe i zaczepne, pociski do rusznic przeciwpancernych, Ale zdarzyl sie wypadek, ze za 2boo dolarów udalo sie nabyc... czolg. Z zolnierzami posterunków mozna sie równiez dogadac w innej sprawie: wy przymykacie oczy na to, co my robimy, za co z naszej strony macic gwarancje spokoju, zwlaszcza w czasie nocnych wart. Takie lokalne, nie spisane zawieszenia broni spedzaja sen z powiek rosyjskiemu dowództwu. Ale, gdy ma sie 20 lat, bardzo sie nie chce umierac. Te noc spedzilismy w Duba-Jurt, \v goscirmym domu Bieslana W. lvia przyjechac do nas jeden z dowódców, pulkownik Szlriwani Basajew, mlodszy brat Szamila. Jest cieply wieczór, kilka kilometrów na zachód ostrzeliwana jert ibombardowana wies Gojskoje. Slychac pomruki samolotów i gluche kki eksplozji. Federalni widac uznali, ze sa tam bojownicy i trzeba im, a przy okazji wszystkim mieszkancom wioski, dac nauczke. Stoimy w ogrodzie i w milczeniu palimy papierosy. Z rekawa, zeby nie kusic licha, gdyz wioska po zerwaniu rok temu linii wysokiego napiecia, tonie \V ciemnosciach. Cisz~ przerywa gospodarz, i przez blyskawicznie otwarta i zaraz potem zamknieta brame wjechala terenowa lada-niva. Z nalozonymi na reflektory specjalnymi nasadkami, umozliwiajacymi jazde po ciemku,- bez narazenia sie na atak nocnych mysliwców. Wysiadl Basajew z jednym ochroniarzem, dwaj zostali w samochodzie. Pulkownik byl spiety. Gdy zaczelismy sie przedstawiac i tlumaczyc kim jestesmy, zdecydowanie przerwal - H'/iem) kim jestescie) to co byl0 mi potrzebne spratrdzilem, wiecej rviedziec nie muszf'. - Panie pulkowniku - z trudem odnajdywalcm rosyj,kie slowa - chcialbym panu przekazac pozdrowienia i wyrazy solidarnosci od Niezaleznego Zwiazku Za wodowego Solidarnosc. Na ostatnim na szym zjezdzie w Gdansku podjelismy uchwale.. - Wliem) wiem - przerwal mi,basajew. - W roku 1980 cieszylem sie, gdy powstawala Solidarnosc i bardzo przezywalem) gdy komunisci wprowadzili u was stan wojenny, Tylko dlaczego teraz wybraliscie na prezydenta Kwasniewskiego? Ogladalem niedawno w tciewizji jego wizyte na Kremlu. To czlowjek bez kregoslupa. Czy wy sje juz nie boicie Rosji? - Alez boimy sie, dlatego chcemy wstapic do NATO, w Polsce 90 procent ludzi sie za tym opowiada. TS 20(400) 1996 r -

5 REPORTAZ Z CZECZENII dzicmy sif.'o nia bic) dopóki na [cj ziemi jest chociaz jr:den C:Lr:(:7en. Powiedzielismy Basajewowi, ze chcemy spotkac sie z prezydentem Dudajewem. Obiecal pomóc; w"groznym, gdzie mielismy mete, mial sie ktos po nas specjalnie zglosic. Gdy zdradzilismy mu plany wyprawy nastepnego dnia na przclr;h Daczu-Barzoj, usmiechnal sie, zmruzyl oczy i powiedzial: ~ Odradzam. Na szczytach moga byc strzelcy ~vyborowi. Ale skoro az turaj sie dopchaliscie [o wiem) ze i tak zrobicie po swojemu. Prosi! o przekazanie podziekowania dla Solidarnosci i dla wladz Krakowa. Za centrum polsko-czeczenskie i nie uleganie naciskom komunistycznych wladz z WarSZ3\vy i presji Kremla. - Podoba mi sie rozwiazanie) jakie przyjeliscie w Polsce. Gdy wywalczymy niepodlcg JOSCJ b9d9 zwolennikiem zasady, ze wjadze centralne nic moga zmienia,,; decyzji samorzadu lokalnego. A sciskajac mi na pozegnanie reke powiedzial: - Modl;: sie do Al1al1a, zeby w KrakOlvie puws[alo nasze radio. Nastepnego dnia rano pojechalismy na przelecz Daczu-Barzoj. Byl piekny, sloneczny dzien, intensywnie pachnialo wiosna. \X'aska, kreta, wcisnieta miedzy wzgórza droga dotarlismy do celu. Jaskrawa zielen przyrody ostro kontrastowala z szarobrunatnymi, wypalonymi i rozrzuconymi w dziwacznych pozach co kilkanascie mctrów wrakami czolgów, transporterów opancerzonych, ciezaró\\'ek. Na samej drodze tysiace lusek od broni róznego kalibru. Po wygladzie rozbitego i wypalonego sprzetu az wiazyc sie nie chcialo, ze masakra kolumny zdarzyla sie tak niedawno. Unaocznil nam to dopiero znaleziony kilka metrow dalej czolgowy hclmofon ze sladami zakrzeplej krwi. Z emocji zapomnielismy zalozyc kamizelki kuloodporne. Bylismy tam zaledwie pól godziny. Juz w Groznym, w naszej mecie, Jarek-kamerzysta stwierdzil, ze w wawozie l'swedzialy go plecy". Nie tylko jego... Tego dnia wieczorem, rosyjska telewizja przekazata - powotujac sie na zródla czeczenskie - informacje o smierci Dzohara Dudajewa. Ze zginal w górach, niedaleko wioski Giehi-Czu. Uznalismy to za rosyjska propagande. Podobnego zdania byli nasi czeczenscy gospodarze. Nazajutrz próbowalismy droga okrei.na dotrzec do tej wioski. Alc, mimo ze pokonalismy kilka posterunków federalnych (wódka, papierosy) guma do zucia\ ostatni, pomiedzy Giem-Czu a Walerik) okazal sie nic do przejscia. Zolnierze byli nawet sympatyczni, papierosy, owszem, wzieli, ale puscic nie puscili. - Rozkaz naczals[wa- tlumaczyli, nawet jakby przepraszajaco. - Czy 10 prawda, ze zabili Dudajewa? - zwrocili sie do nas z pytaniem. - Wczoraj wieczorem telewizja podala, ze niedaleko wioski Giehl-Czu. Zolnierze az podskoczyli. - To przeciez tam - tu jeden wskazal palcem odlegle o kilka kilometrów gory - a 'czorajpo nadleciaj 8amolot ipds/aj dlvic rakiety. Eksplozje by/o doskonale slychac i widac. Troche nam zrtedla mina. Czyzby wiadomosc byla jednak prawdziwa? Wrócilismy do Groznego. Z róznych zródel zaczely naplywac potv.,'ierdzeniao smiaci pierwszcgo prezydenta Czeczenii. Spr-lcczne byly tylko informacje dotyczace okolicznosci; a to, ze jego samochod wjechal na mine, a to) ze trafila go rakieta, wreszcie, ze zastrzelil go zolnierz osobistej ochrony... Tuz przed godzina policyjna zaufany czlowiek wreczyl nam tresc oficjalnego komunikatu o okolicznosciach smierci Dzohara Dudajewa. Prezydenta trafila w Giehi-Czu rosyjska rakieta, w czasie gdy rozmawial przez telefon satelitarny. Komunikat podpisal wiceprezydent Zelimham Jandarbijew, ktory po smierci Dudajewa - zgodnie z czeczenska konstytucja - prlejmowal jego obowiazki. Nastepnego dnia wybralismy inna trase. Dotarlismy do Uras-Manan i stamtad blotnistym duktem - dwukrotnie zmieniajac samochód - przez Roszni-ezu Al/a Dudajewowa, wdowa po prezydencie dojechalismy do Giehi-Czu. I dalej, pod góre, na I biegu, do miejsca smierci Dudajewa. Zobaczylismy lej, nawet niezbyt gleboki i drobne, porozrzucane, wypalone szczatki samochodu terenowego "Lada-Niva". W czasie podrozy nasz czeczenski przewodnik, mieszkaniec Giehi-Czu, opowiedzial nam szczególy. - Od d.vóch dni \{'naszej wiosce nie bylo swiat!a i Dzohar pojechal swoja!ada-ni"a IV góry) zeby porozmmviac przez telefon sa[elitarny, Nagle nadlecialy dwie rakiety, jedna trafila w samochód, druga spad!a 50 metrów dalr:j. Prezydent sral obok samochoduj przysypala go ziemia) byl nmny w glolv~) kark i rek~. Dwóch ochroniarzy) siedzacych w samochodzie) rozerwalo na strzepy) trzeciemu) który smj kilkadziesiat metrów dalej) na ))czujce" - nic sie nie stalo, Prezydent zyl jeszcze 15 minut. Byl przytomny. Ostatnie zdanie, jakie wypowiedzial, brzmialo: Idzcie nadal nasza droga Okolicznosci smierci Dudajewa sa niezwykle. Korzystanie z supernowoczesnej techniki - telefonu satelitarnego - umozliwilo Rosjanom "namierzenie" go i zabicie przy uzyciu rownie nowoczesnego sprzetu. Zacznijmy od telefonu satelitarnego, który bynajmniej nie jest podobny do powszechnie juz w Polsce uzywanych telefonow komorkowych. Zabralismy ze soba taki telefon (w Polsce jest ich tylko kilka, zapewne dlatego, ze cena jednego egzemplarza jest bliska cenie nowego mercedesa), mial on nam umozliwic kontakty z Polska, w sytuacjach awaryjnych byc - jak sobie przed wyjazdem do Czeczenii wyobrazalismy - ostatnia deska ratunku. To cudo techniki miesci sie w teczce-dyplomatce normalnych rozmiarów. W srodku jest sluchawka telefoniczna, komputer, nadajnik oraz antena w ksztalcie prostokata. Za pomoca tego telefonu mozna z dowolnego punktu na kuli ziemskiej (z wyjatkiem biegunów) uzyskac polaczenie chocby z drugim konct.:m swim3. Obsluga jest prosta. Nalezy wprowadzic do komputera parametry pozycji geograficznej miejsca nadawania (dlugosc i szerogosc), na monitorze wyswietlone zostana wskazówki) jak ustawic antent; (kat nachylenia) azymut).. i to wszystko. Zasilanie telefonu - albo z sieci, albo z akumulatora samochodowego, Sama zasada dzialania telefonu satelitarnego jest nast,pujaca. Zaprogramowany i przetworzony przez komputer, sygnal jest za pomoca nadajnika i odpowiednio wycelowanej anteny wyemitowany do satelity i stamtad skierowany do miejsca, z którym chcemy uzyskac polaczenie. Sygnal tcn w postaci waskiej wiazki fali elektromagnetycznej o duzej energii musi byc bardzo widoczny na specjalnych urzadzeniach samolotów radiolokacyjnych. Dzieje sie tak, zwlaszcza gdy sygnal jest cmitowany z terenu, w którym nie dzialaja zadne inne urzadzenia mogace powodowac zaklócenia pola elektromagnetycznego. Dlatego Rosjanie zapewne wylaczyli prad w Giehi-Czu. Bo) niestety, tajemnica poliszynela bylo orientacyjne miejsce przebyv,'ania Dudajewa. Juz pierwszego dnia pobytu w Czeczenii na nasze retoryczne) jak nam sil; zdawalo, pytanie, gdzie w tej chwili moze byc Dudajew, kilka przygodnych osób wskazalo na mapie tereny pogórza, 40 kilometrów na poludniowy-zachód od Groznego. Zelimham Jandarbijew, nowy prezydent Czeczenii, jest z zawodu poeta Gdy na monitorach samolotu radiolokacyjnego pokazal sie, jak wyciagnieta struna, sygnal telefonu satelitarnego, Rosjanie mogli byc prawic pewni, ze to Dudajew i poslali dwie rakiety. Jasne OOKONCZENIE NA STR TS 20(400) 1996 r.

6 \ \ REPORTAZ Z CZECZENII DOKONCZENIE ZE STR przeciez bylo, ze z gór nie telefonuje pasterz owiec. Wszystkie te szczególy i tozwazania techniczne podaje nie tylko po to, zeby latwiej mozna bylo sobie wyobrazic, jak Rosjanom w tak spektakularny sposób udalo sie zabic pierwszego prezydenta.wolnej Czeczenii, Dzohara Dudajewa. Chodzi mi równiez O to, ze w Groznym spotkalem ludzi, którzy watpili w smierc Dudajewa, uwazali, ze zostala zainscenizowana, a on sam opala sie teraz na plazach Argentyny. Równiez po powrocie do Polski zetknalcm sie z podobnymi opiniami. Ja takich watpliwosci nie mam. Widzialem miejsce, gdzie trafila go rakieta, Urus-Ma.rtan: Modly do Allaha w ;ntencji zamordowanego prezydenta rozmawialem z jego nastepca Zelimhamem Jandarbijewem, a takze z wdowa po Dudajewie -AI/a Oba spotkania odbyly sie, rzecz jasna, równiez w sposób konspiracyjny. Dwukrotnie zmienialismy samochód, dluzszy czas musielismy czekac, \vreszcie zawieziono nas do domu, gdzie czekal na nas Jandarbijew. Wysoki, barczysty, bez charyzmy Dudajewa. Poeta. - PanskI poprzednik byl generalem, lak panu uda sie podporzadkowac sobie dowódców wojskowych? - zaczalem ostro. ~ Walczymy o nasza wolnosc, o niepodleglosc- i robimy to w sposób zorganizowany. Czeczenia to nic Afganistan. Smierc Dzohara jest dla na,~ ogromna strataj ale walka nie ustanie nawet na moment. Oglosilem 3 dni zaloby narodowej. Zrobimy wszystko, zeby z powodu smierci Dudajewa najbardziej plakali Rosjanie. Jeszcze przed wojna uchwalilismy konstytucje wolnej Czeczenii) ona okresla misze cele) zadania dla poszczególnych struktur wladzy, sposób zaleznosci i podporzadkowania. To, ze toczymy teraz wojne, nic nie zmienilo. Jest prezydent, jest podziemny rzad, jest podziemny parlament) jest armia. W tych troche nienormalnych warunkach wszystko dziala normalnie. I w tym miejscu, po raz kolejny, otrzymalem lekcje o Polsce: - Przeciez w Polsce w czasie II wojny swiatowej tez istniala panstwa podziemne. Nowy prezydent spieszyl sie, ale nam kazano czekac. Miala przyjechac Alla Dudajewowa. Weszla w asyscie poteznie zbudowanego ochroniarza, któremu z ponad przykrytej chusta duzej czesci twarzy blyszczaly tylko wilcze oczy. Jasna blondynka, lekko "puszysta", rysy typowo slowianskie. Po wyjsciu za maz, za Dudajewa zostala muzulmanka. W czarnej sukience i czarnej chustce. Prze- czytala nam napisany przez siebie wiersz, bardzo patriotyczny. Opowiedziala o liscie, który napisala do zony Clintona (Jezeli mezczyznl nie potrafia zakonczyc tej wojny, to moze my, kobiety, zdolamy wplynac na to, zeby w CzeczenII zapanowal pokój). Nie otrzymala odpowiedzi. Spytalismy, czy byla przy ostatnich chwilach zycia Dzohara. Zaprzeczyla, ale wskazala na stojacego obok ochroniarza. I wtedy z oczu tego groznego i troche dziko wygladajacego zolnierza poplynely dwie lzy. To wlasnie na jego rekach skonal Dudajew. Wrócilismy do Groznego. Jeszcz: tego bo po ostatnim pytaniu sttaci! nagle ochote do rozmowy. (Juz w Polsce dotarla informacja o nieudanym zamachu na jego zycie). A byloby o czym pogadac. Otóz, po zajeciu Groznego przez federalnych, co laczylo sie ze zniszczeniem polowy miasta i wymordowaniem tysiecy mieszkanców, Rosja w ramach zadoscuczynienia, bo przeciez nie ekspiacji, zadeklarowala przekazanie Czeczenii duzych srodków materialnych. Za zabitego cywila dolarów, za zbombardowany dom dolarów na jednego mieszkanca. Do odpowiednich urzedów ustawily sie kolejki, kazdy zainteresowany musial zlozyc plik zasamego dnia mielismy umówione spotkanie z szefem M\VD (inaczej mówiac - ubecji), marionetkowego rzadu czeczenskiego, pulkownikiem Sultanem Szamastowem. Niski, barczysty, w cywilu, 2s-letni staz pnigy w organach, jowialny, brat lata, tez lubi Polaków. -,- Czy spi pan z pistoletem pod podusz; ka? Smiech. - Oczywiscie~ a kalasznikow stoi kolo lózka. - Czy nie obawia sie pan, ze wsród podleglych panu mlllcjanlów moga byc zwolennicy Dudajewa? ~ Na pewno sa) 'ale wierze) ze sluzac w milicji przekonaja sie do naszych racji. - A Jakle to racje? - Odbudowanie spokojnego, normalnego zycia. Obrona porzadku konstytucyjnego. - Jakiej konstylucji? - Jak na dzisiaj, to konstyfucji Federacji Rosyjskiej. - Co pan zrobi, Jesli dudajewowcy wygraja? - Wybiore sie w podróz dookola swiata. Nie spytalem pulkownika Szamastowa o korupcje wsród polityków i urzedników administracji pro rosyjskiej, swiadczen i dokumentów. I co? Ano nic. Nie spotkalem mieszkanca Groznego, który otrzymalby odszkodowanie. Powtarzaly sie opowiesci o zadaniu przez urzedników dostarczania ciagle nowych dokumentów. I o skladanych przez nich propozycjach. Zeby chociaz fifty-fifty... Chciwosc urzednicza, jak sie okazuje, nie ma granic. 80 procent dla nich, 20 - dla poszkodowanego. Juz po powrocie do Polski agencje rosyjskie przekazaly informacje, ze Beslan Gantemlrow, byly mer Groznego (bezposredni poprzednik mojego rozmówcy), trafil za kratki moskiewskiego wiezienia Lefortowo. Postawiono mu zarzut: defraudacje pieniedzy przeznaczonych na odszkodowania. Nastepnego dnia jedziemy do miejscowosci Urus-Martan (16 tys. mieszkanców). Tam maja sie odbyc glówne uroczystosci zalobne. Wybór miejsca wydaje sie o tyle zaskakujacy, ze wlasnie stamtad przed wojna rekrutowala sie glównie opozycja anty dudajewowska. Posterunki federalnych przepuszczaja bez przeszkód, chociaz widac, ze postawione zostaly w stan podwyzszonej gotowosci. Nieslusznie. Czeczeni, jako muzulmanie, nie prowadza wojen w czasie zaloby zwanej TIEZET. Jest piekna pogoda, cieplo, powietrze krystaliczne. Oddalajac sie od Groznego widzimy plonaca od 10 dni rafinerie. Czeczenia lezy na 'ropie; wokól Groznego, na \vzgórzach, wszedzie sa szyby naftowe. Teraz nieczynne. Rafin"iie plona albo sa zamkniete. Tym wieksze zdziwienie budzi fakt, ze benzyne mozna dostac wszedzie. Kupuje sie ja bezposrednio ze stojacych wzdluz szos samochodów-cystern, beczkowozów, ale równiez od detalistów, którzy swój towar trzymaja w 10- -litrowych, szklanych slojach. I co ciekawe, u tych ostatnich benzyna jest naj tansza. Dwukrotnie tansza niz na stacji benzynowej w Rostoku. Ten cud szybko sie wyjasnia. Benzyna jest kradziona. Dociera zdagestanu i Inguszetii, a rosyjskie MWD ma w Czeczenii wazniejsze sprawy na glowie, niz zajmowanie sie takimi drobiazgami. Uroczystosci odbywaja sie na spe, przygotowanym na te okazje, ogro drewnianymi sztachetami trawniku sci boiska pilkarskiego. Na dwóch lych bokach tego prostokata usad mezczyzni, na dwóch pozostalych - k, A w srodku - taneczny krag. Biora udzial tylko mezczyzni. Jest to forma i wy. I prosby do Allaha. Zeby przyjal szego prezydenta Czeczenii, Dzohara jewa, dobrego muzulmanina, tak jak zasluguje.. "',. Krag co pewien czas staje. Tancerze ktiisz~l~ cza. Po czym rusza wolno, nabiera rozpedu,"1 az do szalenczego galopu. N astepnie zwalnia:_~~ I znowu zaczyna sie szalony ped. Niektónp! wpadaja w ekstaze. Caly cz", slychac spiew,4 troche monotonny, zawodzacy, ale rytmicz",\1 ny. Przez wiele, wiele godzin. Nic wszyscy[. wytrzymuja. Ale mozna wyskoczyc z ktegu.:~ odpoczac, i znowu dolaczyc. Allah Akbar.. '.~ Przy samym rogu siedza stariki. W wiei kich, baranich czapach, z laskami w reku. ~ najwazniejsi, im sie nalezy najwiekszy szacu.. nek. Gdy w pewnym momencie poja... bojownicy, w mundurach, z bronia nie do nich kieruja swoje pierws Zeby oddac wyrazy szacunku. Tak tradycja. Ciagle docieraja nowi ludzie, tlum gestnieje, wedlug moich szacunków jest juz blis-'. ko 8 tysiecy osób. W pewnym momencie\ pojawiaja sie na niebie dwa wojskowe smig.. lowce. Kilkakrotnie koluja na duzej wys( sci. Regulaminy armii rosyjskiej nie zaka atakowania przeciwnika, gdy ten swieciz be. Nagle ktos traca mnie w ramie, odwr., sie i slysze: "Czesc". Przede mna Japonczyk. Przedstawia sie, jest kor dentem tokijskiej gazety, zobaczyl san Telewizji Polskiej, a poniewaz kilkak byl w naszym kraju, nauczyl sie paru si polsku. Rozmawiamy po rosyjsku i ar ku. Japonczyk zwierza sie, ze jest w Cze,,o nielegalnie. Nic dali mu w Moskwie wizy, ale uparl sie. Dotarl do Dagestanu, tam k11~ pil konia i przez góry przedostal sie d~ Czeczenii. Przysluchujacy sie naszej roz: mowie Czeczeni krecili ze zdumienia mi, na co Japonczyk, jakby w formie nienia, stwierdzi! skromnie: Ja ka czelawiek. TS 20(400)1996 r. 14

7 REPORTAZ Z CZECZENH Kiedys gra/ Hamleta, dzisiaj pik Ahmed Zagajew jest jednym z glównych dowódców powstanczej armii Podchodzi do mnie trzydziestoparolemi mezczyzna, przedstawia sie: Umar Rad/anow. Jest nauczycielem w pobliskiej wiosce Tangi. Urodzil sie juz tu} w Czeczenii} zainteresowanie i fasynacje Polska zaszczepili mu ojciec i dziadek. Przeczytal bardzo wiele ksiazek, od lat slucha radia "Swoboda", Zaczal od Katynia, ale zaraz cofnelismy sie _do rozbiorów. I tu okazalo sie, ze mój rozmówca zna takie szczególy} jak np. to, ze w drugim rozbiorze Austria nic wziela udzialu, ze wie o Powstaniu Kosciuszkowskim, Targowicy, rzezi Pragi. Juz myslalem, ze nic nie bedzie mnie w stanie zaskoczyc. Gdy jednak zaczelismy spierac sie o szanse Powstania Listopadowego i wymieniac podobienstwa Powstania Styczniowego z obecna wojna w Czeczenii, a Umar (nie jal) zestawil sylwetki Romualda Traugutta idzohara Dudajewa (obaj byli wczesniej oficerami warmii zaborczel by potem zginac z rak okupanta) - musialem uszczypnac sie w reke. Czeczenski nauczyciel uwaza, ze historia polskiej irredenty powinna byc bardziej przestroga, niz wskazówka dla jego rodakó~. Sam do wybuchu wojny byl przeciwnikiem Dudajewa, teraz tez przekonywal mnie, ze cena, jaka przyszlo i przychodzi placic Czeczenom za sen o wolnosci, jest zbyt wysoka. - Co pan zatem robi na uroczystosciach zalobnych ku czci Dudajewa? - spytalem zaczepnie. - To byl pierwszy prezydent wolnej geczenii. - Uwaza pan jednak, ze jego polityka doprowadzila do nieszczescia.. - To byl - Umar powtórzyl z naciskiem - pierwszy prezydent. A ja jestem Czeczenem. - Czy dolaczy pan do bojowników? Na to pytanie nie otrzymalem juz odpowiedzi, gdyz umówiony lacznik odciagnal mnie na bok. Machnalem wiec rylko Umarowi reka, a ten w odpowiedzi podniósl swoja reke z rozpostartymi. w ksztalcie litery "V" palcami. Zostalismy zawiezieni - dwukromle zmieniajac samochody - do domu na peryferie wsi. Czekal na nas pulkownik Ahmed Zagajew. Jeden z wyzszych oficerów - uzywajac polskiego nazewnictwa - komendy glównej armii czeczenskiej. W tym szczególnym nakryciu glowy smiertnika ilaciatym mundurze trudno bylo go sobie wyobrazic w kostiumie dunskiego ksiecia. Gdy jednak rozpoczelismy rozmowe, jego, z poczatku surowa i napieta, twarz zaczela sie rozluzniac, pojawil sie usmiech, coraz zywsza mimika, wreszcie wyrazista gestykulacja. Zagajew mówil o polityce, staralem sie uwaznie sluchac, równo. czesnie caly czas wyobrazajac go sobie w slynnym monologu - Gdy oglosilismy wlasna niepodleglosc i uchwalilismy konstyrncfe, chcielismy, jako panstwo swieckie, orientowac sie na Zachód. Wiedzielismy bowiem doskonale, ze wczesniej czy pózniej przyjdzie nam sie zmierzyc z rosyjskim potworem. Wierzylismy, ze Zachód do tego nie dopusci. Zostalismy jednak sami, oko w oko z przemoca, z rusizmem. Zachód zostawiajac nas w osamotnieniu) mówiac) ze wojna ta jest wewnetrzna sprawa Rosji, d1j/ nam do zrozumienia, ze jedynie Allah chronic moze nas i nasze bezpieczenstwo. Dlatego dzis demonstracyjnie mówimy calemu swiarn: Allah Akbar! Oby te slowa dotarly jakos do poliryków i politologów swiata zachodniego, bredzacych - gdy Czeczeni oglosili swieta wojne - o grozbie odradzania sie w tym kraju fundamentalizmu islamskiego. Ta swieta wojna jest dla Czeczenów wojna o niepodleglosc. Bo tez niepodleglosc - taki to naród!!! - jest dla nich swietoscia Hamleta. zclnierz j szeptem dodal. - Zaraz po was przyjada. Nie bylo czasu do stracenia.' Na malej karteczce napisalismy po angielsku krótka informacje, ze jestesmy dziennikarzami z Polski i zostalismy zatrzymani przez federalnych. Dyskretnie wreczylismy ja przechodzacemu akurat obo~ nas Czeczenowi wraz z prosba, by dostarczyl ja do placówki OBWE (Organizacja Bezpieczenstwa i W spólpracy w Europie), rezydujacej w Groznym. Po kilkunastu minutach przyjechal gazikz zolnierzami. Dwóch - wczesniej repetujac bron - wsiadlo do naszego mikrobusu i w slad za gazikiem pojechalismy do... obozu filtracyjnego. Przejechalismy przez brame i zatrzymalismy sie na wielkim dziedzincu. W glebi, obok dwupietrowego, ódrapanego budynku, staly dwa BTR-y, tuz obok ciagnacego sie wo~ól 3-metrowej wysokosci betonowego muru, zakonczonego drutem kolczasrym - warczal czolg. Na dachu budynku, zza metrowej warstwy worków z piaskiem, sterczaly w niebo 3 lufy ciezkich karabinów maszynowych. Kazano czekac i nie oddalac sie ani na krok od samochodu. Dwóch wartowników stanelo po obu jego stronach. Próbowalismy wszczac znimi rozmowe. Bezskutecznie. Dla dodania sobie ducha zaczelismy dowcipkowac, ale jakos nie bylo nam do smiechu. Niech wiec nikogo nie dziwi, ze gdy w ich kraju dochodzi do ludobójstwa z rak Kremla, a swiat uporczywie milczy lub ustami swoich polityków cynicznie bredzi, ze jest to "wewnetrzna sprawa Rosji" - oni szukaja sojuszników gdzie sie rylko da. W sytuacji, w jakiej dzisiaj sie znalezli, maja moralne prawo szukac pomocy nawet li samego diabla. A oni wolaja: A//ah Akbar!To nie jest rylko wyznanie wiary. To krzyk rozpaczy i - co oczywiste - równiez polityczna oferta. Na zakonczenie Zagajew prosil mnie o przekazanie po_ zdrowien dla Solidamosci i wszystkich Polaków wspierajacych ich w walce o wolnosc, Juz W drzwiach rzucil przestroge. - Spieszcie sie do NA Zabili starego wilka, a/e pomszczlj go mlode wilczki. Allah TO, zeby nie bylo za pózno. Akbar. Nastepnego dnia (piatek, 26!<wiemia)zdecydowalismy, ze spróbujemy dotrzec Sytuacja nie byla zabawna. do Szali - wioski lezacej 50kilometrów na poludniowy wschód od Groznego. Wyruszylismy wczesnie. Na pierwszym posterunku federalnych, w centrum Groznego, który jeszcze wczoraj przejechalismy zwalniajac rylko i machajac reka, traktowani przez zolnierzy jak starzy znajomi, zagrodzono nam droge. - PrqszcdJ rozkaz przez radio~zeby was zatrzymac i zawiadomic naczalstwo - tlumaczyl znajomy Minela godzina i nikt sie nami nie interesowal. Czekalismy. Na nasze domaganie si~ zalatwienia potrzeby fizjologicznej zolnierze nie reagowali. Potem jednak porozumieli sie w tej sprawie przez radiotelefon, i pojedynczo, pod eskorta, prowadzeni bylismy pod plot. Po dwóch godzinach wjechaly na p/ac dwa samochody, osobowy i terenowy. Z osobo- wego wysiadl czterdziestoparoletni cywil, w dzinsach, adidasach i trykotowej koszulce, za nim trzej zolnierze, Z terenowego - dwóch tajniaków w czarnych garniturach. Cywil w dzinsach by/ najwazniejszy. Zazadal dokumentów, na nasze ofohowane "rekodziela" nawet nie spojrzal, przestudiowal paszporty i warknal: - A akredytacje zezwalajace na przebywanie na terenach dzialan wojennych? - Sa w Moskwie, mozecie zatelefonowac i sprawdzic. - Akredyracje trzeba miec ze soba, zlamaliscie prawo) jestescie w Czeczenii nielegalnie, tutaj jest wojna. - Zostalismy wzieci do niewoli? - PtÓbowalem zartowac. - Jestescie zatrzymani, do wyjasnienia sprawy. I cywil w dzinsach odszedl gdzies wyjasniac sprawe. W rym czasie ubrani na czarno tajniacy wyciagneli amatorska kamere wideo i zaczeli nas filmowac. - Dlaczego nie pytacie nas o zgode? - Mozemy robic co nam sie podoba - padla krótka odpowiedz. Aleksander - bo tak mial na imie cywil w dzinsach (nazwiska nie chcial podac, odmówil równiez pokazania legitymacji sluzbowej) - wrócil po godzinie. W towarzystwie jakiegos oficera. Chwile ze soba szeptali. Uslyszelismy, ze padl skrót - OBWE. A wiec przygodny Czeczen wywiazal sie z zadania. Bylismy uratowani. - Riebiara - zaczal JUZ innym tonem - zakonczmy szybko sprawe. Sprawdzimy czy nie macie broni i narkotyków, oddacie nam nielegalnie nagrane kasety wideo i w ciagu I5 godzin opuscicie Czeczenie. - Zadamy powiadomienia polskiej ambasady i uczestnictwa przy rewizji wcharakterze obserwatora przedstawiciela OBWE. - Ech, Polaczki, PolaczkI; ja was dobrze znam, zawsze niepotrzebnie sie stawiacie - rozbawiony Aleksander ruchem reki wydal zolnierzom rozkaz, by zabrali sie do roboty. Samochód zostal dokladnie zrewidowany, wszystkie kasety zarekwirowana, spisano protokól i dopiero po usilnych naleganiach wreczono nam kopie. - Jestescie wolni, jutro rano macie opuscic Czeczenie, taki jest rozkaz. - Aleksander - spytalem na koniec - a jesli otrzymalbys rozkaz, zeby nas rozstrzelac, zrobilbys to? Tu twarz rozjasnila mu sie usmiechem. - Kanieszno. Wyjechalismy z obozu, przed brama stal - jak sie dowiedzielismy, od kilku godzin - oznakowany samochód OBWE. Podziekowalismy siedzacemu w nim dyplomacie dunskiemu. Kluczac, zeby zgubic ewentualny "ogon", dotarlismy do domu. Na szczescie nie zrobiono w nim rewizji. Wynieslismy wszystkie nagrane kasety iumówilismy sie ze znajomym Cze~zenem, ze odda je nam nastepnego dnia. W Inguszetii. Rosyjskim specsluzbom wpadly bowiem w lapy wylacznie kasety... nie nagrane, Liczylismy, ze z uwagi na zblizajacy sie weekend i koniecznosc posiadania spec;jalistycznego sprzetu studyjnego, nie zdaza przejrzec kaset i zorientowac sie, ze zosrali wyprowadzeni w pole. Nazajutrz, kilkadziesiat kilometrów od Groznego, juz w Inguszetii, na kretej, górskiej drodze doszlo do spotkania. W milczeniu wypalilismy papierosa. Czas naglil. Trzeba bylo szybko wiac, przed nami byl jeszcze szmat Rosji. - Powodzenia - powiedzial Czeczen. - Muside do nas jeszcze razprzyjechac- tu przerwal, jakby szukajac wlasciwych slów - tylko w lepszych czasach. Spojrzelismy po sobie. I jak na komende wystrzelily w góre nasze zacisniete piesci. - Allah Akbar. ANDRZEJ zdjecia GELBERG autor 15 TS 20(400) 1996 r.