Hanna Będkowska. Niezbędnik edukatora

Transkrypt

1 Hanna Będkowska Niezbędnik edukatora

2 Wydano na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych Warszawa 2010 Centrum Informacyjne Lasów Państwowych ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr Warszawa tel , faks cilp@cilp.lasy.gov.pl Recenzenci prof. dr hab. Heronim Olenderek dr Barbara Czołnik Redakcja Małgorzata Haze Zdjęcia Agata Będkowska (zdjęcia nieoznaczone inicjałami), Paweł Fabijański (P.F.), Wojciech Gil (W.G.), Antoni Kasprzak (A.K.), Zbigniew Klawikowski (Z.K.), Grzegorz i Tomasz Kłosowscy (G. i T.K.), Włodzimierz Łapiński (W.Ł.), Kamil Polański (K.P.), Piotr Szymański (P.S.), Krzysztof Tomasiak (K.T.) Zdjęcia na okładce Grzegorz i Tomasz Kłosowscy, Małgorzata Wójtowicz-Król (s. 1); Zbigniew Dec (s. 4) Korekta Eliza Czerwińska ISBN Projekt graficzny i przygotowanie do druku ANTER-POLIGRAFIA Andrzej Leśkiewicz Druk i oprawa Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu

3 Spis treści Wstęp Polskie lasy w Europie Charakterystyka polskich lasów Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe Zawód leśnik Służba Leśna Różnorodność leśnych krajobrazów Siedliskowa różnorodność lasów Typy siedliskowe na terenach nizinnych Typy siedliskowe na terenach wyżynnych i podgórskich Typy siedliskowe na terenach górskich Funkcje lasów Funkcje produkcyjne Funkcje społeczne Funkcje ekologiczne

4 Spis treści 8.4. Leśne kompleksy promocyjne Lasy ochronne Lasy a efekt cieplarniany Ekosystem leśny Różnorodność biologiczna Struktura pionowa lasu Grzyby rola w ekosystemie Porosty rola w ekosystemie Zwierzęta kręgowe rola w ekosystemie Zwierzęta bezkręgowe rola w ekosystemie Martwe drewno Gleba w lesie Leśne rośliny Mszaki, paprotniki, nagonasienne, okrytonasienne Drzewa, krzewy, rośliny zielne Skład gatunkowy drzewostanów Gatunki panujące w Lasach Państwowych Brzoza brodawkowata (Betula pendula) Buk pospolity (Fagus sylvatica) Daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii) Dąb szypułkowy (Quercus robur) Grab pospolity (Carpinus betulus) Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) Jodła pospolita (Abies alba) Klon jawor (Acer pseudoplatanus) Klon zwyczajny (Acer platanoides) Lipa drobnolistna (Tilia cordata) Modrzew europejski (Larix decidua) Olsza czarna (Alnus glutinosa) Robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) Świerk pospolity (Picea abies) Topola czarna (Populus nigra) Topola osika (Populus tremula) Wiąz pospolity (Ulmus minor) Wierzba biała (Salix alba) Grzyby Saproby Pasożyty

5 Spis treści Nadpasożyty Symbionty Porosty Zwierzęta lasów Zwierzęta bezkręgowe Zwierzęta kręgowe Płazy Gady Ptaki Ssaki Ochrona przyrody Formy ochrony przyrody Program Natura Ochrona różnorodności biologicznej Ochrona aktywna Hodowla lasu Szkółkarstwo leśne Zasoby genowe i hodowla drzew leśnych Od nasiona do starodrzewu Pielęgnacja uprawy Pielęgnacja młodnika Pielęgnacja drzewostanu dojrzewającego Pielęgnacja drzewostanu dojrzałego Drzewostan przeszłorębny Ekologiczne fundamenty gospodarki leśnej Przebudowa drzewostanów Technologie w leśnictwie Zwiększanie różnorodności biologicznej Obsiew naturalny Urządzanie lasu Ochrona lasu Pożary lasów Zagrożenia powodowane przez człowieka Zagrożenia powodowane przez owady Zagrożenia powodowane przez grzybowe choroby infekcyjne Zagrożenia powodowane przez ssaki roślinożerne Zagrożenia powodowane przez czynniki abiotyczne Monitoring lasu Profilaktyka w ochronie lasu

6 Spis treści Metody ochrony lasu Ochrona lasów przed szkodnictwem Użytkowanie lasu Drewno Certyfikat dobrej gospodarki leśnej Zastosowanie drewna Drewno odnawialne źródło energii Gospodarka łowiecka Ośrodki hodowli zwierzyny Zwierzęta łowne Tradycje łowieckie Etyka łowiecka Kłusownictwo Edukacja leśna Programy edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwach To nieprawda, że lasów w Polsce ubywa To nieprawda, że las rośnie sam To nieprawda, że myśliwy jest mordercą zwierząt To nieprawda, że efekt cieplarniany jest zły To nieprawda, że dzięcioł jest lekarzem drzew To nieprawda, że wilk to zabójca i wcielone zło To nieprawda, że poroże to rogi To nieprawda, że sarna to żona jelenia To nieprawda, że drzewem najczęściej występującym w polskich lasach jest dąb To nieprawda, że leśnicy przerąbują lasy Literatura

7 Leśnicy kontaktują się ze społeczeństwem między innymi za pośrednictwem tablic edukacyjnych Wstęp Niniejszy poradnik adresowany jest do leśników- -edukatorów, zatrudnionych w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe. Jest to kadra współpracująca ze społeczeństwem, prowadząca szeroko rozumianą edukację leśną. Szeroko rozumianą, ponieważ obejmującą zarówno małe dzieci, jak i seniorów, mieszkańców wsi i miasteczek czy aglomeracji miejskich, a ponadto realizowaną w wielu formach lekcji w lesie, konkursów, wystaw, publikacji, spotkań w szkole, audycji radiowych czy telewizyjnych. Cele edukacji leśnej społeczeństwa zostały precyzyjnie sformułowane upowszechnienie w społeczeństwie wiedzy o środowisku leśnym i zrównoważonej gospodarce leśnej, podnoszenie świadomości w zakresie racjonalnego i odpowiedzialnego korzystania z darów lasu oraz budowanie zaufania społecznego do działalności zawodowej leśników 1. Wielość zadań, koniecznych do osiągnięcia tych celów, oraz ich ważność dla rozwoju społeczeństwa obciążają dużą odpowiedzialnością edukatorów, z których przecież większość zajmuje się nie tylko edukacją leśną. Zdarzają się również sytuacje, że edukatorzy są zaskakiwani jakimś zdarzeniem i nie mają czasu na przygotowanie się do zajęć. Stąd pomysł na Niezbędnik edukatora książkę opisującą krótko i rzeczowo 115 tematów najczęściej poruszanych w działalności edukacyjnej leśników. Publikacja ta służy przede wszystkim przypomnieniu pewnych treści i usystematyzowaniu wiedzy. Jednocześnie może być edukatorom pomocna w przygotowywaniu się do spotkań. Niezbędnik edukatora będzie także przydatny wszystkim innym osobom podejmującym trud edukacji leśnej, np. leśnikom zatrudnionym w ośrodkach edukacyjnych parków narodowych i krajobrazowych, instruktorom centrów edukacji ekologicznej, przewodnikom biur podróży, harcerzom i nauczycielom. 1 Zarządzenie nr 57 dyrektora generalnego Lasów Państwowych z 2003 r.

8 1. Polskie lasy w Europie Lasy w Polsce stanowią najmniej przekształcone środowisko przyrodnicze (G. i T.K.) L asy są najbardziej trwałymi i złożonymi ekosystemami lądowymi, wyróżniającymi się zgrupowaniem drzew. Ich obecność, specyficzny mikroklimat oraz warunki świetlne stwarzają możliwość bytowania różnorodnym organizmom. Polskie lasy są powszechnie dostępne. Wynika to ze struktury własnościowej 82% z nich stanowią lasy publiczne. W Europie Zachodniej natomiast lasy są w przeważającej części własnością prywatną, a zatem dostęp do nich jest znacznie ograniczony. Polskie prawo przewiduje możliwość wprowadzenia zakazu wstępu do lasu, taka sytuacja zdarza się jednak rzadko na przykład gdy istnieje duże zagrożenie wystąpienia pożaru. Pod względem powierzchni oraz zasobności lasów jesteśmy w europejskiej czołówce. Polska należy do grupy krajów o największej powierzchni lasów w regionie po Francji, Niemczech i Ukrainie. Lesistość Polski, mierzona jako stosunek procentowy powierzchni lasów do powierzchni lądowej (bez wód śródlądowych) wynosi 29,7%. Jest ona niższa od europejskiej średniej (33,8%). Powierzchnia leśna przypadająca na jednego mieszkańca Polski 0,24 ha jest jedną z niższych w regionie. Według Raportu o stanie lasów Europy z 2007 roku średnia dla Polski zasobność (ok. 206 m 3 /ha) jest prawie dwukrotnie wyższa od przeciętnej dla całej Europy (ok. 106 m 3 /ha). (Średnia dla Europy nie uwzględnia zasobów drzewnych Niemiec i Szwajcarii). Przeciętna zasobność drzewostanów w lasach PGL LP jest dwukrotnie wyższa niż w lasach prywatnych i gminnych. Sposób prowadzenia w Polsce gospodarki leśnej, a także skuteczność działań w dziedzinie ochrony ekosystemów i zachowania różnorodności biologicznej są w Europie wysoko oceniane. Na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe leży duża część obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Uznaniem cieszą się leśne kompleksy promocyjne, w których polscy leśnicy propagują trwałą i zrównoważoną gospodarkę.

9 2. Charakterystyka polskich lasów 28 czerwca 1924 roku Polska powierzyła swoje lasy pieczy leśników, tworząc Polskie Lasy Państwowe (G. i T.K.) Polska, charakteryzująca się klimatem umiarkowanym, leży w strefie lasów liściastych i mieszanych. Pierwotnie lasy pokrywały blisko 90% powierzchni kraju. Około 200 lat temu zajmowały jeszcze ponad połowę obszaru Polski. Obecnie powierzchnia lasów w naszym kraju wynosi 9066 tys. ha 2. Odpowiada to lesistości na poziomie 29%. Największa lesistość występuje w województwie lubuskim 48,9%, najmniejsza w łódzkim 21%. W strukturze własnościowej lasów wyróżniane są lasy publiczne oraz prywatne. Lasy publiczne zajmują 82% powierzchni lasów. Są własnością Skarbu Państwa (81,1%) oraz gmin (0,9%). Lasy należące do Skarbu Państwa są zarządzane oraz użytkowane czasowo lub wieczyście przez jednostki organizacyjne: podlegające ministrowi środowiska Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (78%) i parki narodowe (2%), innych ministrów i wojewodów, gmin lub związków komunalnych oraz Agencji Nieruchomości Rolnych (1,1%). Lasy prywatne stanowią 18% naszych lasów. Są własnością: osób fizycznych, wspólnot gruntowych należących do wszystkich lub części mieszkańców wsi, spółdzielni produkcyjnych i kółek rolniczych (oddane im w zarząd i bezpłatne użytkowanie), innych osób prawnych, np. kościołów, organizacji społecznych, partii politycznych. Najwięcej lasów prywatnych jest w województwie małopolskim 43,3% ogólnej powierzchni lasów województwa, najmniej w lubuskim 1,2%. Bez względu na formę własności do wszystkich lasów stosowane są przepisy ustawy o lasach. Definiuje ona las jako grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha pokryty roślinnością leśną lub przejściowo jej pozbawiony: przeznaczony do produkcji leśnej, stanowiący rezerwat przyrody, wchodzący w skład parku narodowego, wpisany do rejestru zabytków. Lasem jest także grunt wykorzystywany do celów związanych z gospodarką leśną, np. szkółka leśna, miejsce składowania drewna, leśny parking. 2 Stan na 31 grudnia 2008 r.

10 3. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe W Polsce jest około 430 nadleśnictw; każde składa się z kilku leśnictw Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL Lasy Państwowe, LP) sprawuje zarząd nad 78% powierzchni lasów Skarbu Państwa (prawie 7 mln ha). Organizacja ta jest zatem gospodarzem na obszarze obejmującym prawie 25% powierzchni kraju. PGL LP prowadzi gospodarkę leśną oraz zarządza gruntami i innymi nieruchomościami, a także ruchomościami, które są z nią związane. Lasy Państwowe nie mają osobowości prawnej. Prowadzą działalność na zasadzie samodzielności finansowej. Charakteryzują się specyficznym systemem organizacyjnym, opartym na trzech szczeblach zarządzania: 1. Lasami Państwowymi kieruje dyrektor generalny LP. Jego biuro stanowi Dyrekcja Generalna LP jednostka centralna; 2. Drugim szczeblem organizacyjnym są regionalne dyrekcje LP. Jest ich w Polsce 17, mieszczą się w następujących miastach: Białymstoku, Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Krośnie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Pile, Poznaniu, Radomiu, Szczecinie, Szczecinku, Toruniu, Warszawie, Wrocławiu, Zielonej Górze; 3. Podstawowymi jednostkami w systemie zarządzania są nadleśnictwa, kierowane przez nadleśniczych. Te z kolei dzielą się na leśnictwa, nad którymi pieczę sprawują leśniczowie. W skład PGL Lasy Państwowe wchodzą również zakłady o zasięgu krajowym, działające na rzecz Lasów Państwowych: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie, Leśny Bank Genów Kostrzyca, Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy LP w Bedoniu, Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych, Ośrodek Techniki Leśnej w Jarocinie, Zakład Informatyki LP. Fundamentem współczesnego polskiego leśnictwa jest ustawa o lasach z 1991 roku. Naczelną zasadą, którą kierują się leśnicy Lasów Państwowych, jest prowadzenie trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. Działają oni tak, aby na stałe zachowane były bogactwo biologiczne lasów, ich wysoka produkcyjność, potencjał regeneracyjny oraz żywotność. Celem leśników jest utrzymanie zdolności lasów do wypełniania teraz i w przyszłości wszystkich ważnych funkcji (produkcyjnych, społecznych i ekologicznych) na poziomie lokalnym, narodowym i globalnym, bez szkody dla innych ekosystemów.

11 Leśnicy są specjalistami w dziedzinie gospodarki leśnej (P.F.) 4. Zawód leśnik Najprostszą drogą do zdobycia zawodu leśnika jest skończenie szkoły leśnej. W Polsce jest duży ich wybór, umożliwiają uzyskanie wykształcenia na różnym poziomie są szkoły zawodowe, średnie i wyższe. Absolwent technikum leśnego otrzymuje tytuł technika leśnika. Ukończenie studiów na wydziale leśnym daje tytuł inżyniera leśnika (pierwszy stopień studiów) oraz magistra inżyniera leśnika (drugi stopień). Leśnicy pracujący w terenie są ludźmi wyjątkowymi las jest im na co dzień niezbędny, nadaje sens ich życiu. Często zamieszkują z dala od siedzib ludzkich. Wykonywana przez nich praca jest specyficzna prowadzi się ją najczęściej w terenie, niezależnie od pory roku i warunków atmosferycznych. Leśnicy nie widzą ostatecznego efektu swojej pracy, pracują dla przyszłych pokoleń. Drzewa, które sadzą i pielęgnują, dopiero za 80, 100, a czasami nawet 150 lat ustąpią miejsca młodej generacji. Do tego czasu będą spełniać wiele funkcji, np. produkować tlen, chronić przed szkodliwym oddziaływaniem przemysłu, służyć wypoczynkowi i rekreacji. Jednak leśnicy to nie tylko terenowcy. Część z nich pracuje w biurach Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, regionalnych dyrekcjach i w nadleśnictwach. Są zatrudniani także w zakładach działających na rzecz Lasów Państwowych, np. w Ośrodku Rozwojowo-Wdrożeniowym w Bedoniu, Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie, w Leśnym Banku Genów w Kostrzycy, w Centrum Informacyjnym LP. Leśnicy pracują także w wielu innych miejscach, np. w gałęziach gospodarki związanych z leśnictwem, w urzędach różnego szczebla, placówkach i instytutach prowadzących badania z zakresu nauk leśnych (np. Instytut Badawczy Leśnictwa), biurach urządzania lasu, regionalnych dyrekcjach ochrony środowiska, organizacjach pozarządowych, wydawnictwach czy redakcjach prasy leśnej. Zostają także nauczycielami.

12 5. Służba Leśna Pracownicy Służby Leśnej korzystają z ochrony prawnej przewidzianej w przepisach prawa karnego dla funkcjonariuszy publicznych (Z.K.) Do Służby Leśnej są zaliczani pracownicy Lasów Państwowych, którzy: kierują lasami będącymi w zarządzie LP, prowadzą gospodarkę leśną, zajmują się ochroną lasów, zwalczają przestępstwa i wykroczenia w zakresie szkodnictwa leśnego i ochrony przyrody, wykonują inne zadania związane z ochroną mienia, nadzorują gospodarkę leśną w lasach nienależących do Skarbu Państwa, gdy taki nadzór zostaje im powierzony. Pracownicy SL stanowią około połowy zatrudnionych w Lasach Państwowych. Zaliczają się do nich między innymi nadleśniczowie, leśniczowie, strażnicy leśni. Jest to nowoczesna, wysoko wykwalifikowana kadra menedżerska. Kandydaci do Służby Leśnej muszą spełnić wiele wymagań, między innymi mieć odpowiednie kwalifikacje zawodowe, weryfikowane podczas egzaminu. Poza tym nie mogą być karani, muszą się cieszyć nienaganną opinią i dobrym zdrowiem. Pracownicy SL mają wiele przywilejów, między innymi otrzymują bezpłatne umundurowanie i oznaki służbowe. Mają obowiązek ich noszenia w czasie wykonywania obowiązków służbowych. Strażnicy leśni zwalczają przestępstwa i wykroczenia w zakresie szkodnictwa leśnego i ochrony przyrody oraz inne związane z ochroną mienia. Podczas pełnienia swoich obowiązków mogą m.in.: legitymować osoby podejrzane o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia, nakładać oraz pobierać grzywny, zatrzymywać pojazdy na obszarach leśnych i dokonywać ich kontroli, przeprowadzać kontrole podmiotów gospodarczych zajmujących się obrotem i przetwarzaniem drewna i innych produktów leśnych, aby sprawdzić legalność ich pochodzenia w lasach nienależących do Skarbu Państwa.

13 6. Różnorodność leśnych krajobrazów Najbardziej dynamicznym gatunkiem Krainy Bałtyckiej jest buk, wykazujący silną progresję na wszystkich zasobniejszych siedliskach (G. i T.K.) Na terenie Polski roślinność leśna ma zróżnicowane warunki wzrostu i rozwoju. Ta różnorodność środowiska przyrodniczego została usystematyzowana w tzw. regionalizacji przyrodniczo-leśnej, opracowanej przez zespół autorów pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Tramplera w 1990 roku. Podstawą podziału były: zróżnicowane warunki klimatyczne, ukształtowanie terenu, budowa geologiczna, gleby, zasięg geograficzny głównych gatunków drzew leśnych, rozmieszczenie największych kompleksów leśnych oraz siedlisk i zbiorowisk roślinnych. Regionalizacja ta stanowi podstawę prowadzenia gospodarki leśnej zgodnie z przyrodniczymi właściwościami regionu. Wyróżnia się w niej trzy jednostki hierarchiczne: mezoregiony przyrodniczo-leśne (149) podstawą ich wyodrębnienia były dominujące na danym obszarze podłoże geologiczne i typ krajobrazu naturalnego. Poszczególne mezoregiony charakteryzują się przewagą określonych typów siedliskowych lasu, co z kolei warunkuje potencjalną roślinność naturalną; dzielnice przyrodniczo-leśne (59) jednostki wyższe w hierarchii, które grupują sąsiadujące ze sobą mezoregiony. Łączy je podobieństwo cech środowiska geograficznego, takich jak wzniesienie nad poziomem morza i podłoże skalne, mogą je natomiast różnić na przykład lesistość i funkcje lasów; krainy przyrodniczo-leśne (8) największe jednostki. Na ich terenie warunki produkcji leśnej kształtowane są przez klimat, dlatego różna jest rola podstawowych gatunków drzew leśnych w budowie drzewostanów. Wyróżniono osiem krain: I Bałtycką, II Mazursko-Podlaską, III Wielkopolsko-Pomorską, IV Mazowiecko-Podlaską, V Śląską, VI Małopolską, VII Sudecką, VIII Karpacką.

14 7. Siedliskowa różnorodność lasów Lasy w Polsce występują najczęściej na terenach o najsłabszych glebach, co znajduje odbicie w układzie typów siedliskowych lasu (na zdjęciu bór sosnowy) Warunki siedliskowe determinują przebieg wzrostu i rozwoju lasu. Na terenie naszego kraju są one zróżnicowane, stąd wyniknęła potrzeba ich wyróżnienia i opisania. W klasyfikacji siedlisk leśnych podstawowymi jednostkami są typy siedliskowe lasu. Głównymi kryteriami ich wyróżniania są: warunki geograficzno-klimatyczne, warunki glebowe, roślinność leśna (runa i drzewostanu). Fragmenty lasów, które należą do tego samego typu siedliskowego, cechują się podobną żyznością i wilgotnością, co wpływa na podobną przydatność do produkcji leśnej. Przyjmując za kryterium rolę lasotwórczą głównych gatunków drzew, wyodrębniono cztery grupy żyznościowe siedlisk: bory siedliska ubogie, bory mieszane siedliska średnio żyzne, lasy mieszane siedliska żyzne, lasy siedliska bardzo żyzne. W borach jako gatunki lasotwórcze przeważają drzewa iglaste. W lasach dominują drzewostany mieszane ze znacznym udziałem drzew liściastych lub lite drzewostany liściaste. W polskich lasach przeważają siedliska borowe występują na 54,5% powierzchni lasów, podczas gdy siedliska lasowe zajmują 45,5%. W drzewostanach iglastych rosnących na niżu dominuje sosna, w górach świerk. Jednak zdarza się, że drzewa te występują na niewłaściwych siedliskach. Nierzadko powinny tam rosnąć gatunki bardziej wymagające, a jednocześnie wzbogacające ekosystem. Wszędzie, gdzie jest to możliwe, takie lite drzewostany są przebudowywane. Sadzone gatunki są dostosowywane do możliwości siedlisk. W konsekwencji zwiększa się udział drzewostanów, w których przewagę mają gatunki liściaste. Ze względu na wilgotność wyróżnia się siedliska: suche, świeże, wilgotne, bagienne, łęgowe. Wyodrębnianie typów siedliskowych lasu pozwala świadomie określać cel gospodarstwa leśnego. Typ siedliskowy lasu jest podstawą ustalania pożądanego składu roślinności leśnej na danym gruncie oraz planowania działalności gospodarczej.

15 Siedliskowa różnorodność lasów 7.1. Typy siedliskowe na terenach nizinnych Sosna znalazła w Polsce najkorzystniejsze warunki klimatyczne i siedliskowe na całym swoim eurazjatyckim obszarze występowania; zajmuje 69,3% powierzchni PGL LP (G. i T.K.) Na potrzeby hodowli wyróżniono na terenach nizinnych 15 typów siedliskowych lasu. Siedliska te znajdują się w krainach przyrodniczo-leśnych I VI na terenach nizinnych oraz na terenach wyżynnych, gdzie wysokość bezwzględna nie przekracza 300 m. Bory są siedliskami ubogimi, o glebach bardzo silnie kwaśnych. Wyróżniamy warianty: suchy (Bs), świeży (Bśw), wilgotny (Bw), bagienny (Bb). Drzewostan jest jednopiętrowy sosnowy, a runo ubogie w gatunki. Bory mieszane są siedliskami dość ubogimi. Wyróżniamy warianty: świeży (BMśw), wilgotny (BMw), bagienny (BMb). Drzewostan jest najczęściej mieszany, składa się z gatunków iglastych i liściastych. W runie pojawiają się gatunki mezotroficzne (rosnące w środowisku o umiarkowanej wilgotności). Lasy mieszane są siedliskami średnio żyznymi. Wyróżniamy warianty: świeży (LMśw), wilgotny (LMw), bagienny (LMb). Drzewostan tworzą liczne gatunki liściaste i iglaste. W runie, oprócz gatunków mezotroficznych, pojawiają się też eutroficzne (bardziej wymagające). Lasy są siedliskami żyznymi i bardzo żyznymi. Wyróżniamy warianty: świeży (Lśw), wilgotny (Lw), ols (Ol). Drzewostan tworzą głównie gatunki liściaste, a z gatunków iglastych rośnie jodła. W runie występują liczne gatunki eutroficzne. Ols powstaje, gdy odpływ nadmiaru wód w glebie jest utrudniony. Dno lasu tworzy strukturę kęp i dolinek. Wśród lasów łęgowych wyróżniamy: las łęgowy (Lł) jest siedliskiem bardzo żyznym. Warunkiem jego istnienia są krótkotrwałe zalewy powierzchniowe lub spływ po stokach nadmiaru wód opadowych i roztopowych. Drzewostan tworzą gatunki liściaste. Runo jest obfite i bogate w gatunki; ols jesionowy, tj. las łęgowy bagienny (OlJ) wymaga występowania wód powierzchniowo-gruntowych, a ponadto okresowo zalewów i podtopień, związanych z niewielkim zabagnieniem terenu. Drzewostan tworzy olsza, awmiejscach słabo zabagnionych także jesion.

16 Siedliskowa różnorodność lasów 7.2. Typy siedliskowe na terenach wyżynnych i podgórskich Lasy wyżynne świeże porastają płaskie wysoczyzny oraz dolne partie stoków Na potrzeby hodowli wyróżniono osiem typów siedliskowych lasu terenów wyżynnych i podgórskich. Wśród borów mieszanych terenów wyżynnych i podgórskich wyróżniamy: bór mieszany wyżynny świeży (BMwyżśw) jest siedliskiem ubogim, występuje rzadko, małymi fragmentami, na wierzchowinach i w górnych częściach stoków; bór mieszany wyżynny wilgotny (BMwyżw) występuje bardzo rzadko, w lokalnych zagłębieniach w wyższych częściach wzniesień. Lasy mieszane terenów wyżynnych i podgórskich to: las mieszany wyżynny świeży (LMwyżśw) rośnie w górnych i środkowych partiach wzniesień i na niewielkich, płaskich wierzchowinach; las mieszany wyżynny wilgotny (LMwyżw) występuje wśród siedlisk lasu mieszanego wyżynnego świeżego, w obniżeniach terenu, w miejscach gromadzenia się wód opadowych. Lasy terenów wyżynnych i podgórskich reprezentowane są przez: las wyżynny świeży (Lwyżśw) siedlisko żyzne, najczęściej zajmuje płaskie wysoczyzny oraz dolne, ocienione partie stoków; las wyżynny wilgotny (Lwyżw) rośnie wśród siedlisk lasu wyżynnego świeżego. Zajmuje obniżenia terenowe płaskowzgórzy i tarasów, skąd woda opadowa ma utrudniony odpływ oraz gdzie tworzy się opadowe i gruntowe oglejenie. Wśród lasów łęgowych terenów wyżynnych i podgórskich wyróżniamy: las łęgowy wyżynny (Lłwyż) występuje w postaci pasów ciągnących się wzdłuż rzek, strumieni lub w dolinkach, w których okresowo nadmiar wód opadowych tworzy strumienie. Pasy mają szerokość od kilku do kilkuset metrów; ols jesionowy wyżynny, tj. las łęgowy bagienny wyżynny (OlJwyż) porasta tereny zalewane, gdzie z uwagi na utrudniony odpływ woda utrzymuje się okresowo przy powierzchni i dochodzi do zabagnienia.

17 Siedliskowa różnorodność lasów 7.3. Typy siedliskowe na terenach górskich Siedliska górskie występują głównie w Sudetach, Karpatach oraz na niewielkich powierzchniach w Górach Świętokrzyskich Na potrzeby hodowli wyróżniono 15 typów siedliskowych lasu terenów górskich. Dzielimy je na siedliska wysokogórskie oraz górskie. SIEDLISKA WYSOKOGÓRSKIE występują w krajobrazie gór wysokich, w reglu górnym. Bór wysokogórski (BWG) jest siedliskiem mającym znaczenie wyłącznie ochronne. Wyróżniane są trzy grupy wilgotnościowe: świeży (BWGśw), wilgotny (BWGw), bagienny (BWGb). SIEDLISKA GÓRSKIE występują w krajobrazie gór średnich i niskich, w reglu dolnym. Bory górskie są charakterystyczne dla regla dolnego wysokiego. Bór górski świeży (BGśw) jest pod umiarkowanym lub wyraźnym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. W borze górskim wilgotnym (BGw) ten wpływ jest już silny. Bór górski bagienny (BGb) porasta miejsca, gdzie dochodzi do zabagnienia terenu. Bory mieszane górskie występują w reglu dolnym niskim i wysokim. Bór mieszany górski świeży (BMGśw) jest pod nieznacznym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. Bór mieszany górski wilgotny (BMGw) rośnie w warunkach o zwiększonej wilgotności. Bór mieszany górski bagienny (BMGb) jest charakterystyczny dla miejsc, gdzie dochodzi do zabagnienia. Lasy mieszane górskie porastają obszary regla dolnego niskiego i wysokiego. Las mieszany górski świeży (LMGśw) jest pod umiarkowanym i wyraźnym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. W lesie mieszanym górskim wilgotnym (LMGw) ten wpływ jest silniejszy. Lasy górskie występują w reglu dolnym niskim. Las górski świeży (LGśw) jest pod umiarkowanym i wyraźnym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. W lesie górskim wilgotnym (LGw) ten wpływ jest silniejszy, często wiąże się z występowaniem wody stagnującej. Lasy łęgowe są charakterystyczne dla regla dolnego niskiego. Las łęgowy górski (LłG) rośnie wzdłuż koryt potoków i rzek. Ols jesionowy górski (OlJG) jest pod trwałym wpływem wody stokowej, glebowo-opadowej i gruntowej.

18 8. Funkcje lasów Jak wycenić wartość lasu jako miejsca rekreacji i edukacji? Życie człowieka od zawsze związane było z lasem. Las pierwotny dostarczał mu wszystkiego, czego potrzebował: pożywienia, odzieży, narzędzi wyrabianych z kości i drewna. Na przestrzeni dziejów funkcje lasów się zmieniały. Z biegiem czasu człowiek osiedlał się poza ich granicami, jednak w ostępach chronił się przed najeźdźcą. Las dostarczał pokarmu dla zwierząt domowych i materiału do podtrzymywania ogniska. Jako źródło budulca i energii był podstawą powstawania osiedli i miast oraz rozwoju rzemiosła i zakładów przemysłowych. Las był także formą zapłaty za długi wojenne. Później stał się nie tylko źródłem dóbr materialnych, lecz także przeżyć duchowych. Obecnie las jest często jedynym miejscem występowania ginących gatunków roślin, grzybów i zwierząt. Współcześnie wyróżniane są trzy grupy funkcji spełnianych przez lasy: funkcje produkcyjne (gospodarcze), funkcje społeczne, funkcje ekologiczne (ochronne). Lasy wypełniają je w sposób naturalny (przez sam fakt istnienia) lub w wyniku działań podejmowanych w ramach gospodarki leśnej. Wdrażany model lasu wielofunkcyjnego zapewnia możliwość trwałego i zrównoważonego pełnienia przez lasy wszystkich naturalnych funkcji. Wyróżnia jednak te z nich, które na danym obszarze zostały uznane za główne. Funkcje pozaprodukcyjne spełniane przez las, czyli ekologiczne i społeczne, są niejednokrotnie ważniejsze niż produkcja drewna. Zdarza się, że wypełnianie tych funkcji powoduje ograniczenie zadań produkcyjnych. Ekolodzy i ekonomiści podejmują próby oszacowania wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Wiadomo, że jest ona kilka razy większa niż wartość produkcji drewna i innych użytków. Nie wszystko da się jednak oszacować. Jak na przykład wycenić natchnienie artystów i wartość lasu jako swoistego magazynu chroniącego różnorodność biologiczną?

19 Funkcje lasów Do niedawna las był postrzegany głównie jako źródło surowca drzewnego (W.G.) 8.1. Funkcje produkcyjne Funkcje produkcyjne (gospodarcze) lasów polegają na materialnych świadczeniach lasu, głównie na jego zdolności do odnawialnej produkcji biomasy, w tym przede wszystkim drewna. Miejsce ściętego fragmentu lasu zajmują w krótkim czasie nowe nasadzenia. Dlatego las można porównać do fabryki najczystszej na świecie i najbardziej przyjaznej środowisku. Drewno jest produktem czystym ekologicznie powstaje z energii Słońca, dwutlenku węgla, wody i składników mineralnych zawartych w glebie. Jednak nad tym cyklem czuwają leśnicy. Nie pozostawiają oni produkcji samej naturze. Dzięki głębokiej wiedzy przyrodniczej tak gospodarują lasami, aby produkcja drewna odbywała się w zgodzie z cyklami natury. Wartość użytkowa poszczególnych części drzewa jest różna. W ogólnej miąższości drzewa zajmują one: pień (który najbardziej interesuje leśników) do 90%, korona (w zależności od gatunku, wieku drzewa i siedliska) do 25%, drewno pniakowe, tzw. karpina (pniak po ściętym drzewie oraz grubsze korzenie) do 30%. Funkcje produkcyjne lasów polegają także na zdolności do odnawialnej produkcji innych użytków głównych. Należą do nich: materiał rozmnożeniowy (m.in. szyszki, nasiona, wegetatywny materiał rozmnożeniowy), sadzonki roślinności leśnej (głównie drzew i krzewów), nawozy organiczne, szczepionki grzybowe, oraz inne produkty, które powstają podczas zagospodarowania lasu i jego użytkowania. Ważna jest także produkcja użytków niedrzewnych ubocznych. Funkcja ta przejawia się wytwarzaniem przez leśne ekosystemy takich pożytków naturalnych, jak: tusze zwierząt łownych, trofea myśliwskie, grzyby, owoce leśne, zioła, inne składniki runa leśnego, igliwie, stroisz, żywica, kora, choinki, karpina.

20 Funkcje lasów 8.2. Funkcje społeczne Las służy m.in. edukacji ekologicznej społeczeństwa Funkcje społeczne lasów polegają między innymi na kształtowaniu korzystnych warunków ochrony zdrowia i rekreacji społeczeństwa. Mają one swoje źródło w procesach życiowych tego ekosystemu. Leśne rośliny są źródłem występujących w powietrzu olejków eterycznych wydzielanych głównie przez drzewa iglaste. Dzięki nim w leśnym powietrzu znajduje się razy mniej zarazków chorobotwórczych niż w powietrzu miejskim. Naukowcy odkryli w tych olejkach około 1500 substancji chemicznych działających bakteriobójczo, uspokajająco i przeciwzapalnie. Rozwinęła się nawet dziedzina medycyny aromaterapia zajmująca się leczeniem schorzeń za pomocą olejków eterycznych drzew leśnych. W lasach są budowane szpitale, sanatoria, uzdrowiska. Lasy wzbogacają rynek pracy dla wielu rodzin są podstawą bytu. Zatrudnienie dają Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, a także inne przedsiębiorstwa związane z lasem, na przykład zakłady przetwarzające drewno. Pracę można także zdobyć, świadcząc usługi w gospodarstwie leśnym, turystyce, ochronie środowiska. Lasy umożliwiają też pracę sezonową wiosną przy zalesieniach, latem i jesienią przy zbiorze płodów runa leśnego. Lasy wzmacniają obronność kraju na ich terenie odbywają się ćwiczenia żołnierzy; tu będą prowadzone ewentualne działania obronne. Lasy przyczyniają się do rozwoju kultury, oświaty, nauki oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa. Tutaj zachowano i utrwalono miejsca będące obiektami szczególnego zainteresowania człowieka. Lasy są ulubionym miejscem wypoczynku milionów Polaków; są natchnieniem i inspiracją artystów. Zachowano także ekosystemy leśne, w których są prowadzone prace naukowo-badawcze oraz gdzie chronione są dobra o znaczeniu zabytkowym, historycznym i kulturowym.

21 Funkcje lasów Lasy mogą być barierą chroniącą przed lawinami 8.3. Funkcje ekologiczne Funkcje ekologiczne lasu są także nazywane ochronnymi. Z punktu widzenia potrzeb człowieka są szczególnie ważne. Lasy chronią naturalne warunki życia nie tylko ludzi, lecz także miliardów organizmów. Wpływają też na poprawę warunków produkcji rolniczej, ogrodniczej i sadowniczej potencjał biotyczny lasów oddziałuje na potencjał biotyczny gatunków zamieszkujących nie tylko środowisko leśne, lecz także środowisko przyrodnicze w jego otoczeniu. Lasy stabilizują obieg wody w przyrodzie oraz przeciwdziałają powodziom. Jeden hektar lasu liściastego może zatrzymać, a następnie stopniowo oddać środowisku m 3 wody. Lasy chronią także glebę przez erozją, powstrzymując lub łagodząc zjawiska destrukcyjne, wywołane przez wody powierzchniowe lub podziemne. Lasy spełniają funkcje ekologiczne także poprzez tworzenie warunków do zachowania i wzbogacania różnorodności biologicznej bogactwa genetycznego organizmów, bogactwa gatunków, ekosystemów i złożoności krajobrazów. Lasy stanowią także barierę fizyczną chronią środowisko przed hałasem, wiatrem, zapyleniem, promieniowaniem, lawinami czy osuwiskami. Chronią glebę przed erozją i krajobraz przed utratą jego walorów. Są także naturalnym filtrem zatrzymując opady pyłu, chronią wody i glebę przed szkodliwym oddziaływaniem przemysłu. Na jeden hektar lasu opada rocznie ton pyłów. Lasy kształtują także klimat globalny i lokalny oraz stabilizują skład atmosfery. Produkują tlen gaz niezbędny do życia dla większości ziemskich organizmów. Jeden hektar lasu produkuje kilka razy więcej tlenu niż hektar użytków rolnych. Lasy odgrywają też dużą rolę w bilansie węgla w przyrodzie. Ograniczają tym samym skutki efektu cieplarnianego, którego przyczyną jest głównie wzrost ilości dwutlenku węgla w atmosferze.

22 Funkcje lasów 8.4. Leśne kompleksy promocyjne Leśnicy i naukowcy z wielu krajów z dużym uznaniem odnieśli się do polskiej idei leśnych kompleksów promocyjnych Leśne kompleksy promocyjne (LKP) utworzono w celu wdrożenia w życie zasad trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej. Na dużych obszarach godzone są tutaj najważniejsze zadania leśnictwa: gospodarka leśna mająca na celu m.in. produkcję drewna, ochrona przyrody, badania naukowe i szeroko rozumiana edukacja. W Polsce jest 19 leśnych kompleksów promocyjnych. Zajmują powierzchnię prawie miliona hektarów. LKP reprezentują różne mezoregiony przyrodniczo-leśne, z czego wynika zmienność warunków siedliskowych i różnorodność składu gatunkowego lasu w każdym z leśnych kompleksów. Leśne kompleksy promocyjne obejmują obszary lasów należące do jednego lub kilku nadleśnictw. Ich częścią mogą być także fragmenty nadleśnictw obręby oraz lasy innych właścicieli, np. leśnych zakładów doświadczalnych znajdujących się w strukturach szkół wyższych oraz grunty placówek naukowo-badawczych Polskiej Akademii Nauk. LKP nie mają wyodrębnionej administracji. Zadania administracyjne spoczywają na nadleśnictwach, które są nadzorowane przez regionalne dyrekcje LP. Przy każdym LKP działają rady naukowo-społeczne. W ich skład wchodzą przedstawiciele społeczności lokalnych, naukowcy, reprezentanci organizacji społecznych i ruchów ekologicznych. Ich rolą jest doradzanie oraz inicjowanie, kontrolowanie i ocenianie wszelkich działań podejmowanych w LKP. W leśnych kompleksach promocyjnych testowane są nowe technologie i szkolona jest Służba Leśna. Prowadzone są prace badawcze oraz doświadczenia, których efekty są później wdrażane w całych Lasach Państwowych. LKP pełnią szczególną rolę w edukacji przyrodniczoleśnej. Utworzono na ich terenie sieć ścieżek edukacyjnych, działają tam ośrodki edukacji ekologicznej i izby muzealne.

23 Funkcje lasów Lasy ochronne zajmują ponad 48% powierzchni wszystkich Lasów Państwowych (G. i T.K.) 8.5. Lasy ochronne Biorąc pod uwagę rolę lasów w środowisku przyrodniczym, gospodarce i życiu społecznym kraju, dzielimy je na lasy gospodarcze i lasy ochronne. Te drugie spełniają głównie funkcje ochronne pozyskanie drewna ma tam znaczenie drugorzędne. Lasy te są chronione nie tylko na podstawie ustawy o lasach, lecz także innych ustaw. Szczegółowe zasady prowadzenia gospodarki w lasach ochronnych określane są w akcie o uznaniu lasów za ochronne. W zależności od spełnianych funkcji znajdują tu zastosowanie szczególne zasady gospodarki leśnej: ogranicza się rębnie zupełne lub w ogóle się ich nie stosuje, podwyższa się wiek rębności, dostosowuje się skład gatunkowy do pełnionych funkcji, dopuszcza się określone formy zagospodarowania rekreacyjnego. Za lasy ochronne mogą być uznane te, które: chronią glebę przed zmywaniem lub wyjałowieniem, powstrzymują usuwanie się ziemi, obsypywanie się skał lub lawin, chronią zasoby wód powierzchniowych i podziemnych, regulują stosunki hydrologiczne w zlewni oraz na obszarach wododziałów, ograniczają powstawanie lub rozprzestrzenianie się lotnych piasków, są trwale uszkodzone wskutek działalności przemysłu, stanowią drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt i stanowiska roślin podlegających ochronie gatunkowej, mają szczególne znaczenie przyrodniczo-naukowe lub dla obronności i bezpieczeństwa państwa, są położone: 1) w granicach administracyjnych miast i w odległości do 10 km od granic administracyjnych miast liczących ponad 50 tys. mieszkańców, 2) w strefach ochronnych wokół sanatoriów i uzdrowisk, 3) w strefie górnej granicy lasów. Na terenie Lasów Państwowych: 20% lasów ochronnych zabezpiecza źródliska, brzegi jezior i rzek, 9% to lasy uszkodzone przez przemysł, 9% to lasy wokół miast, które stanowią naturalną barierę dla zanieczyszczeń i są miejscem wypoczynku mieszkańców.

24 Funkcje lasów 8.6. Lasy a efekt cieplarniany Prowadząc odnowienia, można ograniczyć ilość dwutlenku węgla w atmosferze (P.F.) Klimat naszej planety się ociepla. Jest kilka teorii wyjaśniających to zjawisko. Jedna z nich mówi, że przyczyna tkwi w gazach cieplarnianych, zatrzymujących energię w dolnych warstwach atmosfery Ziemi. Najważniejszym z tych gazów jest dwutlenek węgla, którego stężenie w ciągu ostatnich stu lat bardzo wzrosło. Dlatego istnieje konieczność ograniczenia jego emisji. Problem efektu cieplarnianego staje się ostatnio tematem licznych konferencji i publikacji. Wszystko po to, aby stężenia gazów cieplarnianych ustabilizowały się na poziomie na tyle niskim, aby nie wpływały na klimat. Jedna z takich konferencji odbyła się w 1997 roku w japońskiej miejscowości Kioto. Doceniono na niej i podkreślono znaczenie lasów w kształtowaniu klimatu Ziemi. Spotkanie zakończyło się podpisaniem protokołu (tzw. protokół z Kioto), w którym zawarto działania z zakresu leśnictwa, sprzyjające zwiększonemu wiązaniu węgla. Zadania PGL Lasy Państwowe wynikające z ustawy o lasach są zbieżne z celami zawartymi w protokole z Kioto. Wyrazem jego realizacji jest wzrost powierzchni leśnej oraz zasobności drzewostanów. Lasy spełniają w bilansie węgla rolę szczególną. Kumulują go, przyswajając dwutlenek węgla. Z drugiej strony są źródłem jego emisji. Biomasa ekosystemów leśnych zawiera w sobie ponad 80% zasobów węgla znajdującego się w całym świecie roślinnym. Oszacowano jego zawartość w biomasie drzewnej lasów Polski 76% przypada na biomasę nadziemną, 23% na biomasę podziemną, a niespełna 1% na martwe drewno. Nie bez znaczenia są gleby leśne. Zawierają około 70% zasobów węgla organicznego tkwiącego we wszystkich glebach świata. Leśnicy ograniczają ilość dwutlenku węgla w atmosferze m.in. przez: zalesianie gruntów porolnych, nasadzenia gatunków szybko rosnących, zwiększanie retencji węgla w glebie. Nie bez znaczenia są także przedłużanie żywotności produktów z drewna oraz ich recykling.

25 9. Ekosystem leśny W ekosystemie leśnym występują wszystkie poziomy troficzne: producenci, konsumenci i reducenci Ekosystem jest jednostką ekologiczną o silnie wykształconych mechanizmach regulacyjnych. Składa się z: biocenozy zespołu populacji wszystkich gatunków zasiedlających ten sam teren i wchodzących ze sobą w różnorodne zależności; biotopu środowiska, w którym żyje dana biocenoza. Składają się na niego czynniki abiotyczne: światło, temperatura, woda, tlen, dwutlenek węgla, ciśnienie, skład chemiczny podłoża, grawitacja, topografia. Jest to nieożywiona część ekosystemu, która przekształca się na skutek działalności organizmów go zamieszkujących. Sam biotop również oddziałuje na organizmy. Ekosystem jest układem, w którym współdziałają wszystkie poziomy troficzne: producenci (organizmy samożywne), konsumenci (organizmy cudzożywne roślinożerne i drapieżne), reducenci (organizmy cudzożywne głównie bakterie i grzyby, rozkładające związki organiczne zawarte w martwych szczątkach roślinnych i zwierzęcych, a także substancjach wydalanych przez zwierzęta, do prostych substancji nieorganicznych). W ekosystemie zachodzi nieustanny obieg materii i przepływ energii. Dzięki stałemu dopływowi energii słonecznej ma on możliwość ciągłego podtrzymywania swego istnienia. Ekosystem leśny może powstać w sposób naturalny lub sztuczny. W jego szacie roślinnej dominują drzewa, które tworzą specyficzny mikroklimat i szczególne warunki świetlne. Poza drzewami występują tu rośliny charakteryzujące się innymi formami wzrostu: krzewy, krzewinki, rośliny zielne. Świat roślinny tworzy środowisko życia zwierząt: ssaków, ptaków, gadów, płazów oraz bezkręgowców (np. stawonogów czy mięczaków). Istnieje też ogromna grupa mikroorganizmów oraz grzybów. Las to funkcjonujący jako całość organizm. Każdy element tego ekosystemu jest ważny i ma do spełnienia określoną funkcję. Trwa tu nieustanna walka o byt. Każdy organizm dąży do własnego rozwoju i wzrostu kosztem innych i do wydania jak najliczniejszego potomstwa. Rośliny konkurują o światło, przestrzeń do życia, zasoby pokarmowe. Z kolei zwierzęta walczą o pożywienie, terytorium, partnera do rozrodu.

26 Ekosystem leśny 9.1. Różnorodność biologiczna Ekosystemy leśne charakteryzujące się dużą różnorodnością biologiczną regulowane są większą liczbą zależności Pojęcie różnorodność biologiczna w powszechnym użyciu jest od niedawna. W dokumentach oficjalnych pojawiło się wraz z Konwencją o różnorodności biologicznej, która została ogłoszona podczas szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w roku Wskazuje ona na konieczność jej ochrony w skali globalnej przez chronienie całego bogactwa przyrodniczego. Różnorodność biologiczna jest nieocenionym przejawem życia na Ziemi. Do niedawna za cenne były uważane gatunki rzadkie lub zagrożone wyginięciem, obecnie za takie uznaje się wszystkie gatunki i ich zgrupowania. Różnorodność biologiczna obejmuje trzy rodzaje zmienności: międzygatunkową (bogactwo gatunków), wewnątrzgatunkową (bogactwo puli genowej) wszystkich żyjących populacji, ponadgatunkową (różnorodność krajobrazów oraz ekosystemów). Lasy są ostoją dzikiego życia żyje tu na stałe lub czasowo ponad 60% roślin i zwierząt, które występują na Ziemi. Tutaj zachowały się także siedliska zmienione przez człowieka mało lub wcale, np. torfowiska, śródleśne bagienka, wrzosowiska. W lesie, podobnie jak w całej przyrodzie, każdy organizm jest ważny pełni jakąś istotną rolę w ekosystemie. Różnorodność zapewnia przyrodzie równowagę. Układy złożone z większej liczby elementów są bowiem regulowane większą liczbą wzajemnych oddziaływań, przez co sprawniej reagują na zmiany środowiska i mogą łatwiej je przetrwać. Gdy następuje jakaś zmiana, część organizmów i siedlisk ginie. Jednak część ma cechy, dzięki którym jest zdolna do przetrwania zmian, i przekazuje je następnym pokoleniom. Leśnicy w różny sposób wspierają różnorodność biologiczną. Na przykład pozostawiają w lasach obumierające lub martwe drzewa, stosy gałęzi, pozostałości pozrębowe. Są to miejsca bytowania, chronienia się lub gniazdowania ogromnej liczby gatunków.

27 Ekosystem leśny Rośliny są najbardziej widocznym składnikiem lasu (G. i T.K.) 9.2. Struktura pionowa lasu Rośliny są producentami dzięki zdolności do fotosyntezy wytwarzają związki organiczne. Jako pierwsze ogniwo w obiegu materii żywią wszystkie organizmy są najistotniejszym składnikiem ekosystemu leśnego. Roślinami najważniejszymi pod względem ekologicznym, użytkowym i krajobrazowym są drzewa. W polskich lasach drzewostany tworzy około 50 gatunków, liściastych i iglastych. Drzewa przyczyniają się do powstania charakterystycznego mikroklimatu oraz szczególnych warunków świetlnych wnętrza lasu. Ma to wpływ na pozostałe rośliny: krzewy, rośliny zielne, mszaki i paprotniki. Większość z nich tylko w lesie znajduje dogodne warunki do życia. Las charakteryzuje się rozbudowaną strukturą pionową. Wyróżniamy trzy podstawowe warstwy roślin: sklepienie lasu (korony drzew) zaczyna się na wysokości około 15 m, a kończy na wysokości około 40 m; warstwa krzewów tworzą ją podrost (młode drzewka, znajdujące się na wysokości od kilku do kilkunastu metrów nad ziemią, które w przyszłości zajmą miejsce w warstwie koron) i podszyt od około 0,5 m do około 5 m, reprezentowany przez ponad 20 gatunków; runo leśne rośliny zielne, krzewinki i mszaki, wśród których rosną grzyby, między innymi porosty; warstwa ta jest reprezentowana przez blisko 600 gatunków. Zróżnicowana struktura pionowa lasu wpływa na odmienne warunki ekologiczne panujące w każdej warstwie, głównie na warunki mikroklimatyczne: temperaturę i wilgotność powietrza, natężenie światła, prędkość wiatru, opady. Warstwy tworzą nie tylko nadziemne części roślin (jak opisano wyżej), lecz także podziemne.

28 Ekosystem leśny 9.3. Grzyby rola w ekosystemie Grzyby wraz z bakteriami pełnią w ekosystemie leśnym rolę reducentów Grzyby są organizmami cudzożywnymi. Rozkładają materię organiczną i uwalniają pierwiastki, które ponownie mogą być wykorzystane przez rośliny. Podczas procesu rozkładu powstaje dwutlenek węgla, niezbędny roślinom do przeprowadzania fotosyntezy. Wśród grzybów rosnących w lesie wyróżniamy kilka charakterystycznych grup. Saproby (saprobionty), które odżywiają się martwą materią, biorą udział w procesach gnicia i butwienia. Wiele z nich żyje w glebie, użyźniając ją przez rozkład obumarłych resztek organicznych. Inne grzyby rozkładają martwe drewno lub leśną ściółkę. Ma to ogromne znaczenie przyrodnicze, ponieważ zapobiega gromadzeniu się martwych resztek (opadłych liści, gałązek, martwych zwierząt), które zostają rozłożone do prostych substancji. Grzyby pasożytnicze natomiast odżywiają się żywą materią. Żyją na innych lub w innych organizmach: roślinach, zwierzętach, grzybach. Włączają się w przemianę materii odpowiadającego im organizmu (żywiciela, gospodarza), ostatecznie doprowadzając do jego osłabienia lub śmierci. Przykładem są grzyby rosnące na żywych drzewach. Istnieje niewielka grupa grzybów pasożytujących na grzybach pasożytniczych (tzw. nadpasożyty). W takiej sytuacji żywicielem pasożyta jest inny pasożyt. Zdarza się, że ma to pozytywny skutek dla żywiciela podstawowego. Symbionty to grzyby żyjące w symbiozie z roślinami. Określone gatunki grzybów rosną pod określonymi gatunkami drzew, współżyjąc z ich korzeniami. Przykładem takiej relacji symbiotycznej jest mikoryza; strzępki grzyba przejmują wtedy rolę włośników korzeni. Drzewo jest chronione przed grzybami pasożytniczymi oraz łatwiej pobiera wodę i składniki pokarmowe. Z kolei grzyb korzysta z produktów jego fotosyntezy. Grzyby są pokarmem wielu zwierząt leśnych począwszy od jeleniowatych, na owadach skończywszy. W owocnikach wielu grzybów (określanych potocznie jako robaczywe) rozwijają się larwy muchówek.