I. Podstawowe pojęcia ekonomiczne

Transkrypt

1 Bibliografia Begg D., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2003 Beksiak J. red., Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001 Zofia Dach, Mikroekonomia, Kraków 2002 I. Podstawowe pojęcia ekonomiczne 1. Ekonomia jako nauka Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu, czyli podejmowaniu decyzji, w jaki sposób wykorzystać ograniczone zasoby do zaspokojenia jak największej ilości nieograniczonych potrzeb. Ekonomia dzieli się na dwie gałęzie: Mikroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia pojedynczego podmiotu gospodarczego czyli producenta lub konsumenta, Makroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia całego społeczeństwa. Jest to nauka o gospodarce jako całości. Inny podział to: EKONOMIA POZYTYWNA - zajmuje się opisywaniem rzeczywistości gospodarczej, przedstawia fakty w sposób maksymalnie bezstronny, przy użyciu naukowych metod. Ekonomia pozytywna nie analizuje w żaden sposób i nie poddaje żadnej ocenie zjawisk ekonomicznych. Mówi jak jest. EKONOMIA NORMATYWNA powołuje sądy, (opinie) wartościujące o stanie gospodarki. Mówi jak powinno być. EKONOMIA - pochodzi od greckiego OIKOS- dom i NOMOS- przepis, prawo. Pierwszy użył tego słowa gr. filozof Ksenofont /400 lat p.n.e./ - który w swoim dziele "OIKONOMIKUS" opisał sprawy dotyczące prowadzenia gospodarstwa domowego- jego zarządzanie i gospodarowanie. Jednakże dopiero Arystoteles w pełni rozwinął ten termin, u którego termin ekonomia oznaczał wiedzę o prawach rządzących gospodarstwem domowym. Ekonomia pełni szereg funkcji, z których najważniejsze to: poznawcza i aplikacyjna. Funkcja poznawcza ekonomii polega na tym, że dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz o ich przyczynach i skutkach. Analizując zjawiska i procesy gospodarcze oraz interpretując je, ekonomia odsłania panujące w danej gospodarce mechanizmy rozwiązywania podstawowych problemów społeczno-gospodarczych, w tym problemów typu: co (należy produkować i w jakich ilościach), jak (się powinno produkować dobra) i dla kogo produkować. 1

2 Z kolei funkcja aplikacyjna ekonomii polega głównie na tym, że ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa (w tym rządu) itd. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych. 2. Potrzeby ludzkie i sposoby ich zaspokajania Gospodarka w takim samy stopniu zależy od ekonomistów, jak pogoda od meteorologów - George Herbert Welles Potrzeba jest to stan uświadomienia sobie braku czegoś. Obiektywne potrzeby są wspólne wszystkim ludziom, niezależnie od czasu i przestrzeni i w zasadzie są jednakowe pod względem ilościowym i jakościowym. Przyczyną tego jest natura ludzka, wspólna wszystkim ludziom, niezależnie od epoki i terytorium. Najogólniej można stwierdzić, że potrzeba jest to właściwość organizmu ludzkiego sprawiająca, że człowiek nie może normalnie funkcjonować (wykorzystywać swoich zdolności w działaniu) i rozwijać się bez określonych warunków. Kiedy potrzeba nie zostaje zaspokojona, pojawia się stan napięcia wymagający rozładowania, czyli potrzeby to pragnienie, chęci, odczucia. W życiu człowieka potrzeby odgrywają ogromną rolę. Mają one decydujący wpływ na życie i działania ludzkie. Potrzeby są czynnikami dynamizującymi ludzkie działanie. Potrzeba pobudza ludzki organizm do działania, mającego na celu jej zaspokojenie. Podstawowymi źródłami potrzeb są: a. organizm człowieka, b. środowisko przyrodnicze, warunki klimatyczne, c. życie społeczno-gospodarcze. Źródłem potrzeb są fizyczne i duchowe wymagania ludzkiego organizmu, wynikają one także z uczestnictwa człowieka w życiu gospodarczym i społecznym. W zależności od warunków środowiskowych i własnych cech osobowości człowiek zaspokaja w sposób indywidualny swoje potrzeby. Potrzeby możemy podzielić na: 1. Potrzeby podstawowe i dalsze. Potrzeby podstawowe są to potrzeby, których zaspokojenie jest konieczne dla utrzymania się człowieka przy życiu. Będą nimi więc potrzeby: żywnościowe, odzieżowe (w naszym klimacie) i mieszkaniowe ( w naszym klimacie). 2

3 Potrzeby dalsze są to potrzeby, których nie zaspokojenie nie spowoduje śmierci fizycznej człowieka. Niektóre potrzeby dalsze są czasem potrzebami luksusowymi - np. potrzeba posiadania samolotu. Nie ma jednak ścisłych granic między potrzebami podstawowymi a dalszymi, nie wiadomo, czy potrzeba spożycia mięsa jest podstawową czy dalszą, czy wystarczy zaspokojenie potrzeby spożywania przez ser biały, chudy. Podobnie potrzeba mieszkaniowa może być zaspokojona przez niewielkie mieszkanie lub przez domek jednorodzinny, a ubranie - przez zwykłe robocze lub przez modniejszy strój. 2. Potrzeby fizyczne i psychiczne. Człowiek jest istotą fizyczno-duchową i dlatego odczuwa nie tylko potrzeby fizyczne, ale i psychiczne (np. potrzeba czytania książek, potrzeba podróży, poznawanie świata). I tutaj także, jak w poprzednim przypadku trudno jest o zastosowanie wyraźnego podziału na potrzeby fizyczne i duchowe, psychiczne, gdyż potrzeby te mogą się łączyć razem - np. potrzeba estetycznego mieszkania, czystego jedzenie, estetycznego ubrania itd. 3. Potrzeby materialne i kulturalne. Podział ten jest zbliżony treściowo do poprzedniego i podobnie jak w poprzednim przypadku, nie da się ustalić ścisłej granicy między obu typami potrzeb. 4. Potrzeby obiektywne i subiektywne. Subiektywne - są to potrzeby, wynikające z osobistych odczuć. Obiektywne - to potrzeby bezstronne, które nie wynikają z uprzedzeń. 5. Potrzeby jednorazowe i powtarzalne. Jednorazowe - ujawnione tylko raz w jakimś okresie czasu (np. samochód, uzyskanie wykształcenia). Powtarzalne - powtarzające się z mniejszą lub większą częstotliwością (żywność, odzież). 6. Potrzeby komplementarne i substytucyjne. Komplementarne- żeby zaspokoić jedną potrzebę trzeba zaspokoić drugą potrzebę, która jest uzupełnieniem pierwszej. Substytucyjne- brak możliwości zaspokojenia jednej potrzeby powoduje powstanie pokrewnej potrzeby, którą można zaspokoić. 3

4 7. Potrzeby indywidualne i zbiorowe. Indywidualne - potrzeby pojedynczej osoby. Zbiorowe - potrzeby wynikające z przynależności do grupy. 8. Potrzeby naturalne i wyższego rzędu. Potrzeby naturalne (zwane fizjologicznymi, elementarnymi) związane są z warunkami biologicznego bytu człowieka, z fizjologicznymi czynnościami organizmu. Należą do nich m.in. konieczność odżywiania się, ubierania, zamieszkania i odpoczynku. Związane są one z utrzymaniem człowieka przy życiu i zachowaniem sprawności organizmu. Zaspokojenie lub niezaspokojenie potrzeb fizjologicznych stanowi warunek życia biologicznego oraz psychicznego człowieka. Potrzeby wyższego rzędu (zwane psychicznymi, wtórnymi) wynikają one z psychiki człowieka, z jego stosunku do środowiska i otoczenia społecznego. Istotną potrzebą psychiczną jest np. potrzeba kontaktu, której zaspokojenie jest warunkiem uzyskania poczucia wewnętrznego bezpieczeństwa, niezaspokojenie zaś wiąże się z niepokojem i poczuciem zagrożenia. Potrzeby te powstają w wyniku oddziaływania środowiska na człowieka, są jakby zbudowane na potrzebach elementarnych. Należą tu m.in. także potrzeby z zakresu wychowania i oświaty, kultury, turystyki oraz potrzeby związane ze stowarzyszaniem się, prestiżem i uznaniem. W ramach potrzeb psychicznych szczególne znaczenie mają potrzeby związane z rozwojem i ekspansją człowieka. Przejawiają się one ustawiczna aktywnością wobec świata zewnętrznego, wywieraniem nań wpływu. 9. Potrzeby potencjalne i efektywne. Potencjalne - nie możemy jej z różnych przyczyn zaspokoić. Efektywne - to takie, które muszą być zaspokojone. 10. Potrzeby teraźniejsze i przyszłe. Teraźniejsze - potrzeba w danej chwili (np. potrzeba snu). Przyszłe - potrzeba, która może wystąpić w przyszłości. Piramida potrzeb Maslowa Model hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa jest najczęściej przywoływana koncepcją wyjaśniającą mechanizm działania systemu motywacji człowieka. Potrzeby ludzi są przedmiotem innej teorii pomagającej opisać rzeczywistość stanowiącą tło dla procesu motywowania: teorii Abrahama Maslowa (rys.1). Stwierdził on, iż ludzkie potrzeby są zaspokajane stopniowo. Innymi słowy, człowiek stawia przed sobą większe cele i ma większe aspiracje, jeśli zaspokoi najpierw swoje podstawowe pragnienia. 4

5 Rysunek1. Piramida potrzeb ludzkich według Maslowa Najbardziej podstawowe potrzeby mają charakter fizjologiczny: jedzenie, picie, ogrzewanie, schronienie i odpoczynek. Aby zdobyć wymienione rzeczy, należy zarabiać pewną minimalną ilość pieniędzy. Następną potrzebą, jaką odczuwamy, jest potrzeba bezpieczeństwa, od gwarancji zatrudnienia (co jest w dzisiejszych czasach trudniejsze do spełnienia niż dawniej) do ochrony zdrowia (coraz bardziej rozpowszechniona jest oferowana przez pracodawcę prywatna opieka zdrowotna). Oprócz tego Maslow wymienił potrzeby społeczne, te związane z kontaktem z innymi ludźmi. Środowisko pracy jest przykładem środowiska społecznego. Dla niektórych znajomi z pracy stanowią większość osób, z którymi kontaktują się oni w trakcie swojego życia. Kolejny, wyższy poziom obejmuje potrzebę uznania w obrębie organizacji i wśród ludzi tworzących środowisko pracy. Należy w tym miejscu wymienić także potrzebę pewności siebie, samospełnienia oraz optymistycznego spoglądania w przyszłość, dzięki czemu uświadamiamy sobie swój potencjał oraz jesteśmy po prostu szczęśliwi. W teorii Maslowa najistotniejsza jest hierarchiczna natura potrzeb. Teoria mówi, całkowicie sensownie, iż motywowanie ludzi jest skuteczne jedynie przy uwzględnieniu tejże hierarchii. Potrzeby tworzą układ hierarchiczny, przy czym zachowanie człowieka jest motywowane przez niezaspokojone potrzeby. Zaspokojenie potrzeb w pierwszej kolejności niższego rzędu, jest warunkiem zaspokajania kolejnych potrzeb - wyższego rzędu. Działania motywacyjne są skazane na niepowodzenie, jeśli zaspokaja się pewien poziom potrzeb, ignorując poziom hierarchicznie 5

6 niższy. Jeśli Twojego pracownika nie stać na zaspokojenie podstawowych potrzeb, nie ma sensu przekonywać go, że powinien być zadowolony. Teoria piramidy potrzeb pokazuje jeden z najważniejszych elementów motywacji. Rysunek 2. Drabina potrzeb Samorealizacja (jak odbierasz siebie i jak jesteś odbierany). Potrzeby egoistyczne (jak inni zwracają na Ciebie uwagę i co sam robisz). Potrzeby społeczne (przyjaciele i kontakty międzyludzkie). Bezpieczeństwo (np. gwarancja zatrudnienia). Potrzeby fizjologiczne (pożywienie, schronienie itp.). W miarę poruszania się w górę drabiny przechodzimy od kwestii podstawowych do bardziej wyrafinowanych, kończąc na zadowoleniu z samorealizacji. Teoria motywacji Maslowa w relacjach międzyludzkich Maslow opiera swoją teorię motywacji na osiągnięciach szkoły stosunków społecznych Eltona Mayo. Szkoła ta reprezentowała kierunek stosunków międzyludzkich, dlatego też Abraham Maslow w swojej teorii koncentruje uwagę na człowieku. Zdaniem Maslowa zachowanie się człowieka wynika z jego dążenia do zaspokojenia potrzeb, a nie chwilowych stanów emocjonalnych. Zakłada on, że człowiek ma określony zespół potrzeb, które zaspokajać powinien w określonej kolejności. Mechanizmem sterującym ludzkimi zachowaniami według Maslowa są potrzeby, pojmowane jako brak czegoś, wywołujący jednocześnie dążenie do zaspokojenia tego braku. Potrzeby te tworzą układ hierarchiczny, który Maslow obrazuje w postaci piramidy. 6

7 Potrzeby niedoboru dzielą się na kilka kategorii, poczynając od najbardziej pierwotnych fizjologicznych (związanych z pięcioma elementami: powietrzem, pokarmem, wodą, snem i rozmnażaniem). Są one nie zawsze jednoznaczne - głód może sygnalizować brak pożywienia lub uczucie niepokoju np. z braku pieniędzy. Potrzeby fizjologiczne to podstawowe potrzeby przetrwania, zaspokojenia głodu, wody, tlenu, snu czy biologicznego funkcjonowania człowieka. Potrzeby te zaspokajane są w organizacji poprzez zapewnienie odpowiedniego poziomu płac oraz środowiska pracy. Potrzeby bezpieczeństwa to potrzeby środowiska psychicznego i emocjonalnego. Obejmują one między innymi takie elementy, jak zapewnienie sobie bezpieczeństwa czy życia wolnego od trosk materialnych, jak również potrzeba stabilności, ochrony, porządku, sprawiedliwości czy wyeliminowania zagrożeń. W organizacji zaspokojenie tych potrzeb następuje między innymi w momencie ciągłości zatrudnienia, odpowiedniego programu świadczeń socjalnych czy emerytalnych. Zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa pozwala na rozwinięcie potrzeby miłości i przynależności, których deprywacja wywołuje chęć odnajdywania ludzi i sytuacji zaspokajających tę potrzebę lub konieczność zmodyfikowania otoczenia pod kątem oczekiwanego zaspokojenia. Potrzeby afiliacji to potrzeby odnoszące się do relacji człowieka z otoczeniem. Są to potrzeby nawiązywania bliskich kontaktów z ludźmi. Obejmują między innymi potrzebę miłości, przyjaźni, przywiązania, akceptacji. Potrzeby te w większości zaspokajane są przez rodzinę i najbliższych znajomych, jednakże również środowisko organizacyjne może odgrywać w ich zaspokojeniu dożą rolę. Przyjaźnie w pracy czy poczucie przynależności pozytywnie wpływa na efektywność pracy ludzi. Niezaspokojenie potrzeb z tego poziomu może doprowadzić do zamknięcia się w sobie czy samotności, co niekorzystnie odbije się na funkcjonowaniu człowieka oraz jego efektywności. Potrzeby szacunku i uznania to potrzeby zyskania uznania we własnych oczach i oczach innych ludzi. Potrzeba szacunku może być deprywowana przez niską ocenę naszego zachowania wystawioną przez innych, zajmowanie mało satysfakcjonującej pozycji społecznej, niedostatek sił, prestiżu i sukcesu. Na tym poziomie nie wystarczają uczucia bliskich, ważne jest, aby inni dostrzegali nasz profesjonalizm i doceniali go. Potrzeby te mogą być zaspokojone w organizacji między innymi poprzez publiczne pochwały ze strony kierownictwa, uznanie w zespole. Również ambitne i interesujące zadania delegowane przez kierownictwo mogą być elementami zaspokajającymi potrzeby tego poziomu. Potrzeby samorealizacji to potrzeby wynikające z dążenia jednostki do zajmowania się tym, do 7

8 czego czuje powołanie - do zaspokajania własnych ambicji. Zaspokajać najwyższą potrzebę samoaktualizacji oznacza zaspokajać potrzebę nabywania wiedzy, zrozumienia świata, poszukiwania doznań estetycznych. To potrzeby związane z pełnym wykorzystaniem własnego potencjału i osiąganiem celów, które przynoszą satysfakcję. Potrzeby te dają nam możliwość ciągłego indywidualnego doskonalenia. Są to potrzeby, które nigdy nie będą w 100% zaspokojone. Wynika to z faktu, iż ambicje ludzkie nie mają granic. Zaspokajając jedną potrzebę, ciągle pojawiają się kolejne stanowiące o rozwoju jednostki. Potrzeby tego poziomu zaspokajane są w głównej mierze przez działania indywidualne. dowisku organizacji przyczynić się może do tego możliwość uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji czy zdobywania nowych umiejętności, co z kolei może być źródłem poczucia przez pracownika otwartej drogi do awansu. Prawo homeostazy i wzmocnienia motywacji O zachowaniu człowieka w głównej mierze decydują potrzeby niższego rzędu. Jeżeli nie są one zaspokojone, dominują nad pozostałymi potrzebami, spychając je na dalszy plan. Opisuje to szczegółowo prawo homeostazy, na którym Maslow opiera swoją teorię. Prawo to mówi o dążeniu człowieka do równowagi potrzeb niższego rzędu. Jeżeli potrzeby te nie zostaną zaspokojone, to człowiek traci równowagę organizmu. Równowagę przywraca dopiero zaspokojenie tych potrzeb. One stanowią dla niego źródło motywacji. Jeżeli potrzeba niższego rzędu zostanie zaspokojona, to przestaje ona być motywatorem. Z kolei motywator do zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu określa prawo wzmocnienia. Człowiek zaspokajając te potrzeby odczuwa przyjemność, dlatego też będzie dążył do jeszcze lepszego zaspokojenia ich. Z biegiem czasu Maslow rozszerzył swoją teorię o podział na potrzeby dwóch typów: potrzeby typu D (deficiency) - potrzeby niższego rzędu potrzeby typu B (being) - potrzeby wyższego rzędu tzw. metapotrzeby Jak podaje Jerzy Kulczycki, pierwsze służą uzupełnianiu naturalnych braków powstających w wyniku działalności człowieka, drugie zaś jego rozwojowi i doskonaleniu. Zaspokojenie potrzeb D prowadzi do redukcji napięcia motywacyjnego- niezaspokojenie do schorzeń. Zaspokojenie potrzeb B, zwanych też przez Masłowa metapotrzebami, wzbogaca osobowość, ale bywa źródłem wzrostu napięcia. Niezaspokojenie potrzeb B prowadzi natomiast do "metachorób (depresja, nerwice egzystencjalne), bądź do metapatologii (apatia, alienacja, cynizm). 8

9 Koncepcja ta zdobyła znaczną popularność, ponieważ w prosty sposób opisuje mechanizm generowania potrzeb i dynamikę ich rozwoju. Teoria Maslowa wywarła ogromny wpływ na późniejsze badania z zakresu tematu motywacji. Krytycy zarzucają Maslowowi uproszczone podejście: nie wszyscy ludzie - ich zdaniem zaspokajają potrzeby w podanej kolejności. Uważają również, że niektóre czynniki mogą zaspokajać wiele potrzeb - na przykład pieniądze, które mogą być też przez niektórych traktowane jako wskaźnik personalnej wartości. Kwestią do zastanowienia się jest również kolejność występowania poszczególnych potrzeb. sposób. Źródła zaspokajania potrzeb Wiemy, że każdy posiada nieograniczone potrzeby, które chce zaspokoić w maksymalny Podobnie jak potrzeby, również środki zaspokojenia ludzkich potrzeb mają różnorodny charakter. Najogólniej biorąc, można je podzielić na materialne i niematerialne. Środki materialne, obejmują naturalne zasoby przyrody oraz rzeczy będące wynikiem działalności człowieka, odgrywają bardzo istotna i zazwyczaj dominującą role w zaspokojeniu potrzeb ludzkich. Zagadnienia dotyczące ich produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji stanowią główny przedmiot zainteresowań ekonomii. Niematerialne środki zaspokojenia potrzeb ludzkich, takie jak np. przekazywanie wiedzy i informacji, dostarczanie rozrywek, porady lekarskie i prawne, zapewnianie bezpieczeństwa i ładu publicznego, określane są zwykle mianem usług niematerialnych (w odróżnieniu od usług materialnych, jak usługi krawieckie, szewskie, fryzjerskie itd.). świadczenie tych usług wymaga oczywiście używania różnych środków materialnych, np. budynków czy narzędzi. Rola usług niematerialnych systematycznie wzrasta. Wzrasta też zainteresowanie nimi ze strony ekonomii. Tak więc można powiedzieć, że środkami służącymi do zaspokojenia ludzkich potrzeb są dobra i usługi. Dobra - są to wszelkie wartości materialne, rzeczowe, potrzebne do rozwijania człowieka, sprzyjające temu rozwojowi, posiadające pewną użyteczność. 9

10 Dobra podlegają różnorodnej klasyfikacji: 1. Klasyfikacja ze względu na przeznaczenie: Dobra wolne znajdują się w przyrodzie w nieograniczonej w stosunku do potrzeb ilości, a ponadto mogą bezpośrednio zaspokajać potrzeby, np. powietrze, słońce, woda, morze, piasek, lód na biegunie północnym. Nie są wytworem pracy ludzkiej lecz przyrody. Są zawsze dostępne, są ilościowo nieograniczone w stosunku do potrzeb. Można je uzyskać nie płacąc za nie. Zasób dóbr wolnych, które są rzadkie w stosunku do naszych potrzeb tzn. że jest ich mniej niż byśmy ich pragnęli. Gdyby zasoby czynników wytwórczych były nieograniczone, podobnie jak podaż wszystkich dóbr, to potrzeby ludzkie mogłyby być w pełni zaspokojone. Nie istniałoby zjawisko rzadkości. Nie byłoby również potrzeby gospodarowania. Zniknąłby problem dokonywania wyboru. Nie musielibyśmy rezygnować z jednej rzeczy w celu uzyskania innej. Wszystkie dobra byłyby dobrami wolnymi. Nie byłoby również kosztów alternatywnych. Produkowanie większej ilości jednej rzeczy nie oznaczałoby konieczności produkowania mniejszej ilości czegoś innego. Dóbr wolnych jest niewiele. Najbardziej oczywistym przykładem jest powietrze. Innym przykładem może być lód na Biegunie Północnym. W kraju gorącym, lód nie jest, rzecz jasna, dobrem wolnym. Na Saharze piasek jest dobrem wolnym, ale już nie jest w Wielkiej Brytanii. W Polsce kilka dóbr uznaje się za wolne, gdyż można je uzyskać bez płacenia za nie. Przykładowo są to "wolna" edukacja, "wolne" usługi służby zdrowia, "wolne" biblioteki. W tych przypadkach zerowa cena oczywiście nie oznacza zerowych kosztów. Wszystkie te usługi dostarczane są przy wykorzystaniu rzadkich czynników wytwórczych, jak ziemia, praca, paliwa, materiały itd. Ich wykorzystanie związane jest z poniesieniem kosztów alternatywnych i dlatego nie są one dobrami wolnym. Dobra gospodarcze (ekonomiczne) powstają w wyniku działalności gospodarczej człowieka i wykorzystania zasobów naturalnych przyrody. Są wytworem pracy ludzkiej. Są ilościowo ograniczone w stosunku do potrzeb. Przedmioty materialne dające się gromadzić, przechowywać, dzielić itp. Dobrami gospodarczymi (ekonomicznymi) są produkty pracy ludzkiej. Produkty powstają w wyniku uzdatniania (np. wody do picia), uprawiania (np. zboże), hodowli (np. bydło), wydobycia (np. węgiel), przetwarzania (np. chleb). Produkty w życiu gospodarczym występują pod postaciami surowców, materiałów, półproduktów (półfabrykatów), wyrobów gotowych, towarów. 10

11 Surowce są to produkty wydobyte z zasobów naturalnych (węgiel, ruda, ropa naftowa, sól) lub otrzymane z upraw i hodowli (zboża, warzywa, owoce, żywiec, mleko, jaja, drewno) i przeznaczone do dalszego przetwarzania. Materiały (w ścisłym tego słowa znaczeniu) są to produkty otrzymane z surowców w wyniku określonego procesu przetwórczego (mąka, mięso, tarcica, metal) i przeznaczone do dalszego przerobu. Półprodukty (półfabrykaty, produkcja w toku) są to produkty, które przeszły określoną fazę przetwarzania (odlewy, obrobione elementy do produkcji mebli, cholewek) lub znajdują się w stanie (płynne żeliwo, ciasto chlebowe w czasie zarabiania, deski w czasie obrabiania) i przeznaczone są do dalszego przerobu. Wyroby gotowe są to produkty przeznaczone do użytkowania (chleb, ubrania, maszyna). Mogą one mieć charakter wyrobów finalnych i kooperacyjnych. Wyroby finalne są przeznaczone do bezpośredniego użytkowania, natomiast wyroby kooperacyjne, np. opony, guziki, części do maszyn stanowią produkty zużywane do wykończenia (zmontowania) innych wyrobów. Towary są to produkty zakupione i przeznaczone do sprzedaży. Mogą mieć postać zarówno surowców, jak i materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych. Dobra ekonomiczne mogą występować jako dobra konsumpcyjne lub produkcyjne. Do dóbr konsumpcyjnych zalicza się produkty, które służą bezpośrednio do zaspokojenia potrzeb ludzkich, np. żywność, odzież, meble, telewizory, itp. Możemy wyróżnić: a) dobra konsumpcyjne trwałego użytku Ten rodzaj dóbr konsumpcyjnych charakteryzuje się długim czasem ich używania, często przez kilkanaście lat. Zaliczamy do nich przykładowo meble, sprzęt gospodarstwa domowego czy samochód. Przy czym konsumujemy usługi dostarczane przez te dobra, a nie same dobra. b) dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku Są to dobra zużywane natychmiast (to znaczy w trakcie jednorazowej konsumpcji) lub we względnie krótkim czasie. Jedzenie, napoje, mydło, pasta do zębów są przykładami tego rodzaju dóbr. Do dóbr produkcyjnych zalicza się produkty służące do otrzymywania nowych dóbr gospodarczych i do świadczenia usług. Są to tak zwane środki produkcji, czyli główne surowce, materiały i maszyny. Środki produkcji dzieli się na środki pracy i przedmioty pracy. Środki pracy to: narzędzia, maszyny, urządzenia, budynki fabryczne, środki transportu, za pomocą których człowiek oddziałuje 11

12 na przedmioty pracy. Środki pracy umożliwiają i ułatwiają człowiekowi pracę. Są one wyprodukowane przez człowieka. W miarę rozwoju człowiek posługuje się coraz bardziej skomplikowanymi środkami pracy. Wymaga to od niego zdobywania nowych i uzupełniania posiadanych kwalifikacji poprzez uczenie się. Przedmiotami pracy są surowce, materiały oraz ziemia, na które skierowana jest praca człowieka. Oddziałując na przedmioty pracy otrzymuje się produkty zaspokajające potrzeby. 2. Klasyfikacja ze względu na ich użyteczność: Inny rodzaj klasyfikacji dóbr to podział ze względu na ich użyteczność. Punktem wyjścia szkoły psychologicznej jest twierdzenie, że celem gospodarowania jest zaspokojenie potrzeb. Zdolność pewnych dóbr do zaspokojenia potrzeb ludzkich stanowi ich użyteczność. Dlatego też możemy dobra podzielić na: a) pierwszego rzędu (bezpośrednio zaspokajają potrzeby) b) dobra dalszych rzędów (potrzebne do osiągnięcia dóbr 1-ego rzędu) Jednostka gospodarująca musi wybierać pomiędzy zaspokajaniem potrzeb o różnej dla niej wadze. W tym celu pod uwagę bierzemy tylko dobra gospodarcze, ponieważ ze względu na ich ograniczoność w stosunku do zapotrzebowania, każde z nich nabiera określonego znaczenia (wartości) dla jednostki gospodarującej. Wartość jest znaczeniem jakie uzyskują konkretne dobra z powodu świadomości jednostki gospodarującej, że od rozporządzalności nimi zależy zaspokojenie jej potrzeb. Wartość wynika z użyteczności dóbr ich ograniczoności w stosunku do rozmiarów potrzeb. Jest ona zjawiskiem subiektywnym, ponieważ nie tkwi w dobrach lecz jest wyrazem stosunku dóbr do potrzeb ludzkich. Wartość może stać w sprzeczności z pożytecznością, ponieważ decydują o niej subiektywna ocena i upodobania jednostek, które obiektywnie biorąc pod uwagę mogą być dla nich szkodliwe. Wobec tego w przyczynach świadczących o wielkości wartości odróżnia się 2 zasadnicze momenty: subiektywny i obiektywny. Dla każdego człowieka daje się ustalić pewne klasy potrzeb, z których jedne są ważniejsze, a inne mniej ważne. 3. Klasyfikacja ze względu na własność: a) dobra prywatne - są to takie dobra, których posiadanie jest związane z przeniesieniem praw własności w momencie zapłacenia za nie sprzedającemu, b) dobra publiczne - są to dobra, których rząd dostarcza w sytuacjach wymagających nie wyłączenia nikogo z konsumpcji. 12

13 4. Możemy dokonać podziału dóbr na: I. Dobra normalne luksusowe (jachty, samochody, futra z norek) pierwszej potrzeby (żywność, odzież) II. Dobra niższego rzędu (gorsze), np. chleb Powyższa klasyfikacja dóbr zmienia się w czasie i przestrzeni. Dobra normalne kiedyś uważane za luksusowe stały się obecnie podstawowymi. Podobnie dobra uważane w niektórych krajach za podstawowe, w innych zaliczane są do luksusowych. 5. Istnieje również klasyfikacja dóbr na: Dobra komplementarne (uzupełniające) to takie, które muszą być stosowane w celu zaspokojenia określonej potrzeby. Przykładem mogą być: samochód i benzyna, taśma i magnetowid. Dobra substytucyjne (zastępowalne) to takie dobra, które mogą się wzajemnie zastępować, ponieważ zaspokajają tę samą potrzebę. Przykładami substytutów mogą być: masło i margaryna, kanapka z szynką i kanapka z polędwicą. Drugim środkiem zaspokojenia potrzeb są usługi. Usługami są wszelkie czynności świadczone na rzecz zaspokojenia potrzeb ludzkich w sposób bezpośredni lub pośredni. W procesie zaspokojenia potrzeb usługi odgrywają coraz większą rolę. Wynika to m.in. z faktu, że usługi (poza zaspokojeniem określonych potrzeb) mają charakter komplementarny wobec potrzeb zaspokajanych przez dobra, np. posiadanie dóbr w postaci urządzeń technicznych wymaga usług w postaci naprawy oraz substytucyjny, umożliwiający rezygnację z dóbr na rzecz usług, np. nie kupujemy samochodu, lecz korzystamy z taksówek. Trzeba podkreślić, że współczesny człowiek ma coraz większe zapotrzebowanie na usługi, co niewątpliwie przyczynia się do ich rozwoju. Rozróżnia się trzy podstawowe rodzaje usług, a mianowicie: Usługi rzeczowe, obejmujące czynności skierowane na podmioty lub obiekty. Do tej grupy należą: a) usługi renowacyjne (remontowe, naprawcze i konserwacyjne, instalacyjne i budowlane) b) usługi współdziałające w procesie produkcji (zlecone prace w zakresie obróbki mechanicznej, nakładania powłok, farbowania) c) usługi eksploatacyjne w sferze wymiany (transport, handel, łączność) 13

14 Ponadto w praktyce do usług rzeczowych zalicza się wytwarzanie produktów uwzględniających indywidualne cechy przedmiotu lub życzenia klientów oraz produkty wytwarzane z powierzonego materiału. Usługi osobiste, obejmujące czynności skierowane na człowieka, zaspokajające jego potrzeby fizyczne i psychiczne. Do tych usług należą: a) usługi w zakresie edukacji, b) usługi w zakresie ochrony zdrowia i opieki społecznej, c) usługi związane z rekreacją, kulturą i sportem, d) usługi hotelarskie i gastronomiczne. Usługi ogólnospołeczne, obejmujące czynności skierowane na całą gospodarkę narodową i społeczeństwo, zaspokajające potrzeby organizacyjno-porządkowe. Do tych usług należą: a) usługi pośrednictwa finansowego, b) usługi komunalne, c) usługi w zakresie administracji publicznej i obrony narodowej. 3. Problemy rzadkości i racjonalności gospodarowania Gospodarowanie, które odbywa się w określonym momencie czasu, zawsze napotyka na ograniczoność zasobów i technologii. Dana jest ilość zasobów i dana jest technologia, w każdym momencie istnieje pewna ilość ludzi zdolnych i chcących podjąć pracę, istnieją określone zasoby surowców.podobnie jest z technologiami produkcji dostępnymi do wykorzystania procesach wytwórczych. Znane i możliwe do zastosowania technologie są ograniczone (nie jest ich nieskończenie wiele). Także ogólnie przy zastosowaniu nawet najlepszych technologii i wszystkich zasobów jednocześnie nie możliwe będzie wytworzenie maksymalnej ilości dóbr choćby z takiej przyczyny jak bariera biologiczna uniemożliwiająca pracę człowieka 24 h na dobę.konsekwencją tych zjawisk jest problem rzadkości w ekonomii. Rzadkość jest wynikiem zależności między zapotrzebowaniem ludzi na dobra a ograniczonymi zdolnościami wytworzenia tych dóbr. Problem rzadkości występuje zawsze, kiedy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwość wyprodukowania tych dóbr. Zapotrzebowanie = ilość dóbr które ludzie chcieliby posiadać w ciągu roku > Zdolności = ilość dóbr które ludzie są zdolni wytworzyć w ciągu roku 14

15 Wraz z upływem czasu pojawiają się nowe i lepsze technologie produkcji zwiększają się również zasoby. W rezultacie prawa strona nierówności powiększa się - zwiększają się możliwości wytwarzania większych ilości dóbr. Z drugiej strony jednak wzrasta liczba ludzi rosną również potrzeby które każdy chciałby zaspokoić. Tak więc lewa strona nierówności zwiększa się także, sprawiając że problem rzadkości nie zanika. W związku z tym problem rzadkości łączy się z koniecznością dokonywania wyborów, co i jak produkować. Każdemu wyborowi towarzyszą dwa efekty- korzyści i koszty. Jednak każdej korzyści towarzyszy powstanie kosztu alternatywnego (kosztu utraconych korzyści ). Ograniczoność zasobów jest podstawową przyczyną konieczności racjonalnego gospodarowania. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych (optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod (sposobów) realizacji tych celów. Aby tego rodzaju wybory mogły mieć miejsce muszą istnieć różne konkurencyjne wobec siebie (alternatywne) rozwiązania czy warianty poszczególnych decyzji, a ponadto musimy dysponować odpowiednimi kryteriami wyboru. Po stwierdzeniu, jakie rozwiązania (warianty danej decyzji) mogą być brane pod uwagę, i porównywaniu tych rozważań między sobą możemy, stosując określone kryteria, wybrać rozwiązanie najbardziej korzystne (optymalne). Bardzo duże znaczenie mają oczywiście stosowane w praktyce kryteria wyboru. Decyzja najbardziej korzystna w sensie ekonomicznym może być niezbyt korzystna w sensie społecznym czy politycznym (i odwrotnie). Na przykład spośród kilku znanych metod produkcji danego wyrobu największą produkcję i największe zyski może zapewnić metoda, która powoduje równocześnie największe zatrucie środowiska naturalnego. Ponadto to, co jest najbardziej opłacalne dziś może się okazać zupełnie nie opłacalne za lat dziesięć. Istotne znaczenie na więc też tzw. horyzont czasowy decyzji. Podstawą każdej decyzji ekonomicznej jest zawsze przeprowadzenie rachunku ekonomicznego, który ogólnie rzecz biorąc jest porównaniem nakładów, związanych z określonym przedsięwzięciem ekonomicznym i efektów, jakie przewidujemy osiągnąć. Korzystanie z rachunku ekonomicznego musi być jednakże postępowaniem racjonalnym, tzn. takim, które pozwala na osiągnięcie maksymalnych korzyści. Racjonalność postępowania polega na gromadzeniu i przetwarzaniu wszystkich informacji niezbędnych do podjęcia decyzji. Teoretycznie można uznać, że każdy podmiot ekonomiczny ma dostęp do wszelkich informacji koniecznych w procesie decyzyjnym. W rzeczywistości dostęp do tych informacji jest ograniczony. Nasze otoczenie ciągle się zmienia. Ciągłym zmianom ulegają warunku gospodarowania, pojawiają się nowe technologie, nowe produkty. W zasadzie nie jesteśmy w stanie śledzić na bieżąco tych wszystkich ograniczonych informacji. Oznacza to, że działamy w warunkach niepewności i z pewnym ryzykiem. Racjonalne postępowanie znacznie ogranicza niepewność i ryzyko. Można również rozróżnić dwa rodzaje działania: racjonalność rzeczywistą i racjonalność metodologiczną. Pierwsza występuje wtedy gdy dobór środków odpowiada prawdziwej, obiektywnie 15

16 istniejącej sytuacji, tj. istniejącym faktom i prawom. Racjonalność rzeczywista jest utożsamiana z działaniem skutecznym, a więc takim, które prowadzi do maksymalizacji korzyści. Racjonalność metodyczna oznacza, że działanie jest racjonalne z punktu widzenia wiedzy podejmującego decyzję. Oznacza to, że działając w ramach posiadanej wiedzy wyciąga logiczne wnioski, poprawnie dobiera środki, bez względu na to czy wiedza ta jest całkowicie zgodna z obiektywnym stanem rzeczy. Racjonalność metodyczna uznaje działania za racjonalne, jeśli przybliżą one przedmiot decyzyjny do osiągnięcia maksymalnych korzyści. Ogólnych wskazówek do dokonania wyboru najbardziej korzystnych (optymalnych) rozwiązań w procesie gospodarczym dostarcza tzw. zasada racjonalnego gospodarowania, zwana też zasadą gospodarności. Zasada ta może być ujmowana dwojako: 1. jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków 2. jako zasada najmniejszego nakładu środków na osiągnięcie danego efektu. Zasada największego efektu zwana również zasadą największej wydajności lub maksymalizacji zysku stwierdza, że maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując tak, by przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji celu. Zasada najmniejszego nakładu zwana też zasadą oszczędności środków lub minimalizacji nakładów mówi nam, żeby postępować tak, by przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków. Odnosząc uzyskiwane z działalności gospodarczej efekty do ponoszonych w związku z tą działalnością nakładów (czy też nakłady do efektów) określamy ekonomiczną efektywność gospodarowania. Spośród różnych wariantów danej decyzji najbardziej efektywne ekonomicznie jest oczywiście ten, w którym stosunek efektów do nakładów jest najwyższy, a stosunek nakładów do efektów najniższy. Nie można jednocześnie maksymalizować efektu i minimalizować nakłady. Byłoby to działanie sprzeczne z zasadą racjonalnego gospodarowania, ponieważ jeśli zmaksymalizujemy efekt przy danych środkach, to nie możemy tych środków zmniejszyć, ponieważ obniży to stopień realizacji celu i spowoduje osiągnięcie celu niższego niż maksymalny. Z kolei jeśli określony cel osiągniemy przy minimalnych nakładach, to nie możemy już zwiększyć stopnia realizacji celu, bo byłoby to zwiększenie nakładów. Postępowanie zgodne z zasadami racjonalnego gospodarowania jest jednocześnie postępowaniem optymalnym. Polega ono na wyborze najlepszych wariantów decyzyjnych maksymalizujących efekty z posiadanych środków bądź minimalizujących nakłady dla osiągnięcia założonego celu. Jest to więc wybór najlepszego wariantu z możliwych. Wybór optymalny oznacza, że w danym momencie i w danych warunkach nie ma rozwiązania lepszego. 16

17 4. Czynniki wytwórcze W celu zagospodarowania potrzeb człowiek przekształca w procesie produkcji wszelkie dostępne mu zasoby czynników wytwórczych. Możemy wyróżnić trzy podstawowe grupy zasobów: ludzkie, naturalne i kapitałowe. Zasoby ludzkie tworzą ludzie i ich specyficzne predyspozycje. Ludzie stanowią siłę roboczą, która uruchamia każdą produkcję i każdą działalność poprzez świadczenie przez ludzi pracy. Praca ludzka jest celową działalnością człowieka mającą na celu zaspokojenie potrzeb, występuje w postaci wysiłku fizycznego oraz pracy umysłowej. Rozróżnia się również pracę wykonawczą i kierowniczą oraz pracę twórczą. Poprzez prac ludzie biorą bezpośredni lub pośredni udział w produkcji, w związku z tym rozróżnia się pracę produkcyjną, np. praca rolnika, rzemieślnika, inżyniera zatrudnionego w przemyśle i pracę nieprodukcyjną, np. praca lekarza, sędziego, nauczyciela. Do wykonywania pracy ludzie muszą posiadać określone kwalifikacje zdobyte w procesie nauki i doświadczenia życiowego. Tylko proste prace fizyczne można wykonywać bez kwalifikacji. Zdolność do uczenia się i tym samym zdobywania określonych kwalifikacji jest niezwykle cenną cechą, ponieważ umożliwia rozwój człowieka. Rozwój ten jest głównym czynnikiem wszelkiego postępu na świecie, m.in. jest twórcą coraz to nowych procesów produkcji, wynalazcą nowych surowców i narzędzi oraz technologii (sposób wytwarzania), a także doskonalszych systemów życia gospodarczego i społecznego. Nieustanny rozwój kwalifikacji człowieka powoduje, że jego praca jest coraz bardziej wydajna, czyli przynosi coraz większe efekty. O wielkości zasobów ludzkich jako czynnika produkcji decyduje liczba ludzi zdolnych do pracy, ich kwalifikacje i stan zdrowotny. Obecnie występuje nadmiar rąk do pracy (świadczy o tym występujące zjawisko bezrobocia), dlatego na potencjał zasobów ludzkich wpływa nie tyle liczba ludzi zdolnych do pracy, ile ich kwalifikacje i stan zdrowia. Chcąc powiększyć ten potencjał, trzeba inwestować (zwiększać nakłady) w człowieka, zwiększając wydatki na oświatę ogólną i zawodową, a szczególnie na szkolnictwo wyższe oraz na ochronę zdrowia i rekreację. Inwestycje w człowieka są najbardziej efektywne. Zasoby naturalne nie są wytworem pracy ludzi, są darem natury. Zasoby te obejmują ziemię i wszystko to, co jest użyteczne dla człowieka w jej wnętrzu (surowce mineralne) oraz na jej powierzchni (przestrzeń, gleba, woda, powietrze, ciepło słoneczne). Zasoby naturalne utożsamiane są z ziemią - przyrodą, środowiskiem naturalnym. Jako czynnik produkcji mają dość zróżnicowaną wartość, decyduje o niej wielkość i struktura złoża surowców naturalnych, żyzność gleb, klimat, położenie geograficzne, ukształtowanie terenu, akweny wodne itd. Zasoby naturalne są podstawą wytwarzania wielu produktów oraz prowadzenia innej działalności gospodarczej. Dzielą się na zasoby odnawialne i nieodnawialne. Do zasobów odnawialnych należy woda, powietrze i ciepło słoneczne natomiast złoża surowców naturalnych 17

18 należą do zasobów nieodnawialnych i dlatego znaczna ich część jest już wyeksploatowana. Zastępowane są one surowcami sztucznymi. Produkcja odbywa się zawsze w określonym środowisku przyrodniczym, np. do produkcji roślinnej potrzebne są gleby uprawne, przemysł wydobywczy potrzebuje terenów z zasobami naturalnymi. Niekiedy działalność produkcyjna powoduje dewastację środowiska naturalnego, a nawet jego zniszczenie. Wynika to głównie z lekceważenia praw przyrody i zaniedbań w gospodarowaniu. Ich następstwem są zanieczyszczone wody oraz powietrze. W działalności produkcyjnej istnieje więc obowiązek ochrony środowiska naturalnego. Zasoby kapitałowe to wartości rzeczowe i finansowe wytworzone przez człowieka, potrzebna w czasie produkcji. Do rzeczowych zasobów kapitałowych należą tzw. środki produkcji składające się ze środków pracy i przedmiotów pracy. Ze względu na coraz większe utechnicznienie zwiększa się udział i znaczenie środków pracy w procesie produkcji. Dawniejszą prymitywną pracę ręczną najpierw zastąpiły maszyny, obecnie automaty i roboty. Nośnikami nowej techniki są też nowe źródła energii (energia elektryczna i atomowa), zastosowanie nowych surowców syntetycznych i nowych technologii. Wszystko to sprawia, że wartość środków rzeczowych w procesie produkcji wzrasta, natomiast maleje udział i wartość przedmiotów pracy. Dla przykładu przechodzenie na światłowody sprawia, że 1 tona kabla miedzianego jest zastępowana przez 50 kilogramów kabla z włókna szklanego, którego wyprodukowanie wymaga dwudziestokrotnie mniejszych nakładów energii. Środki (zasoby) finansowe składają się ze środków pieniężnych występujących w postaci gotówki (banknoty, monety), pieniądza bezgotówkowego (czeki, weksle, gotówka na rachunku bankowym) i różnorodnych papierów wartościowych (akcje, obligacje, bony). W każdej chwili można kapitał finansowy zamienić na kapitał rzeczowy poprzez zakup środków produkcji. Z pojęciem zasobów wiąże się problem rzadkości. Podstawowy problem ekonomii związany jest z cechą zasobów, jaką jest ich ograniczoność. W każdym momencie istnieje tylko pewna ilość ludzi zdolnych i chcących pracę, istnieje tylko określona ilość hektarów ziem, czy taż określone zasoby surowców (węgla, rud metali, ropy naftowej itp.). ten podstawowy problem ekonomii jakim jest problem rzadkości zostaje przedstawiony w dalszych tematach. II. Modele i systemy gospodarki 1. Gospodarka naturalna i towarowa Gospodarka naturalna - typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem 18

19 lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we wczesnych systemach społeczno-gospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna), latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm). Postęp w zakresie społecznego i technicznego podziału pracy oraz ugruntowanie się prywatnej własności czynników wytwórczych powodowały stopniowe ograniczanie zakresu gospodarki naturalnej na rzecz gospodarki towarowej. Swą dominację gospodarka naturalna utraciła wraz z upadkiem feudalizmu, co w różnych obszarach świata nastąpiło w ciągu XVIII i XIX w. Do dziś, w marginalnym zakresie gospodarka naturalna przetrwała w tych gospodarstwach rolnych, których właściciele przeznaczają część produkcji na zaspokojenie potrzeb swoich i rodziny. Gospodarka towarowa - typ gospodarki, który charakteryzuje się tym, że producenci wytwarzają produkty na wymianę, czyli na sprzedaż. Ten typ gospodarki pojawia się u schyłku okresu wspólnoty pierwotnej, natomiast w niewolnictwie i feudalizmie występowała na skraju działalności ludzkiej. Przeważać zaczęła w systemie gospodarki kapitalistycznej. Początki gospodarki towarowej datuje się 6-8 tysięcy lat przed naszą erą. W gospodarce towarowej przedmiot wymiany (produkt pracy ludzkiej) staje się towarem. Pojęcie towaru obejmuje wszystkie dobra konsumpcyjne i produkcyjne i usługi. 2. Epoki gospodarcze w dziejach ludzkości Periodyzacja - podział procesu dziejowego na mniejsze odcinki czasowe, przygotowywany aby wykazać punkty zwrotne, które zmieniły, charakterystyczne cechy życia społecznego i gospodarczego (historia gospodarcza). Periodyzacja wolna: 1. Era Żydowska - od 3760 r. p.n.e. 2. Era Grecka - od I Olimpiady r. p.n.e. 3. Era Rzymska - od założenia miasta Rzym r. p.n.e. 4. Era Chrześcijańska (Dionizyjska) - po narodzeniu Chrystusa 5. Era Mahometańska - od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny r. n.e. 6. Era Bizantyjska - ok r. p.n.e. Kalendarze: l. Juliański - 46 r. p. n. e. - Juliusz Cezar 2. Gregoriański r. n. e. - Papież Grzegorz XIII 3. Rewolucyjny (Francuski) (rokiem pierwszym miało być wprowadzenie republiki) 19

20 Periodyzacja praktyczna: XVIII w. Krzysztof Keller Cellarius" zaproponował podział na trzy epoki: l. Starożytną - do wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego 306 r. n. e. 2. Średniowieczną r. - upadek Konstantynopola 3. Nowożytną - od 1453 Uzupełniona periodyzacja praktyczna: 1. Starożytna - do roku 476 n.e. 2. Średniowiecze- lata /1492 (wyprawa Kolumba) 3. Nowożytność - lata 1453/ Dzieje najnowsze - od 1914 Periodyzacja Marksistowska: W roku 1859 Karol Marks stwierdził, że w dziejach ludzkości istnieje prawidłowe następstwo dominacji określonych sposobów produkcji i na tej podstawie wyróżnił formacje społeczno ekonomiczne (stadia rozwoju społeczeństwa): 1. Wspólnota pierwotna 2. Formacja niewolnictwa 3. Formacja feudalizmu 4. Formacja kapitalizmu 5. Formacja socjalizmu Przechodzenie z jednej formacji do drugiej jest rezultatem trzech procesów zachodzących w każdej z nich: 1. Wzajemne oddziaływanie człowieka i przyrody w procesie produkcji dóbr materialnych, a co za tym idzie w procesie sił wytwórczych (poziom narzędzi produkcji i umiejętności człowieka); 2. Narastanie sprzeczności między nowymi siłami wytwórczymi w wyższym ich poziomem a starszymi, zacofanymi środkami produkcji, które muszą dostosować do poziomu nowych sił wytwórczych. 3. Powstawanie sprzeczności między nowymi stosunkami produkcji (tzw. Baza ekonomiczna) a starą nadbudową ideologiczno - polityczną. Motorem dziejów staje się rozwój narzędzi pracy. Rewolucje społeczne decydują o przejściu do nowej formacji, bardziej nowoczesnej..." Formacja wspólnoty i niewolnictwa to starożytność, średniowiecze przesuwalne do rewolucji przemysłowej. Czasy najnowsze przychodzą z Rewolucją Bolszewicką. 20