Prawo sportowe. Zatrudnianie trenerów formy prawne a interesy stron. Marek Stopczyński

Transkrypt

1 Prawo sportowe 47 Umieszczanie w umowach o pracę klauzul, uzależniających trwanie stosunku pracy trenera od osiągnięcia przez jego zawodników konkretnego rezultatu sportowego, nie ma podstaw prawnych. Zatrudnianie trenerów formy prawne a interesy stron Autor poddaje analizie różne formy stosunku prawnego między trenerem a zatrudniającym go klubem lub związkiem sportowym (umowę o pracę, umowę cywilnoprawną umowę zlecenie lub umowę o dzieło, umowę z firmą, czyli trenerem prowadzącym działalność gospodarczą), wskazując na te ich elementy, które w sposób najkorzystniejszy zapewniają interesy stron. SŁOWA KLUCZOWE: prawo pracy prawo sportowe formy prawne zatrudniania trenera. Zasadnicze kontrowersje, do których dochodzi na tle regulacji prawnych, łączących trenerów z klubami i związkami sportowymi, wynikają z rozbieżności interesów stron. Trenerom chodzi o uzyskanie stabilizacji i pewności zatrudnienia, zaś pracodawcom o możliwość kontroli procesu szkolenia i oceny jego skutków. Pogodzenie tych dwóch interesów w praktyce musi nastręczać trudno- Sport Wyczynowy 2004, nr 1-2/

2 48 ści. Praca trenera odbiega bowiem od obowiązków pracownika w potocznym ich rozumieniu. Celem pracy trenera jest wprawdzie osiąganie coraz to lepszych, konkretnych wyników przez sportowców, których szkoli i jednocześnie wychowuje, ale nie ma ona do końca charakteru wymiernego. Wynik sportowy tylko w części zależy od trenera. Wpływ mają także niezależne od niego czynniki organizacyjne, losowe (np. kontuzje), a także talent zawodnika. Rezultaty współzawodnictwa sportowego, z natury rzeczy, nie są w pełni przewidywalne. W praktyce kluby i związki sportowe dążą jednak do uzależnienia podstawowych elementów umowy z trenerem, takich jak czas i warunki jej obowiązywania, od osiągnięcia konkretnego rezultatu sportowego. Kłóci się to z naturą procesu szkolenia, którego wyniki można przewidywać tylko z pewnym prawdopodobieństwem, ale, w dzisiejszej rzeczywistości, trudno się dziwić, że działacze (pozostają pod silną presją sponsorów, mediów, kibiców)) chcą pozostawić sobie możliwość natychmiastowego rozwiązywania umów z trenerami i zawodnikami oraz zatrudniania nowych. Biorąc powyższe pod uwagę poddaliśmy analizie: umowę o pracę, umowę cywilnoprawną (umowę zlecenie lub umowę o dzieło), umowę z firmą, czyli trenerem prowadzącym działalność gospodarczą, aby ocenić, jaki rodzaj umowy (stosunek prawny) jest najkorzystniejszy dla stron umowy o pracę trenera i klubu oraz związku sportowego. Umowa o pracę Definicję stosunku pracy zawiera art. 22 Kodeksu Pracy, 1 który stanowi, że zawarta przez pracownika umowa zobowiązuje go do wykonania określonego rodzaju pracy na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, zaś pracodawcę do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem. Każde zatrudnienie, które ma charakter zatrudnienia dobrowolnego, odpłatnego, wykonywanego pod kierownictwem pracodawcy, jest z mocy prawa traktowane jako zatrudnienie w ramach stosunku pracy, bez względu na nazwę umowy zawartej przez strony. Z przepisów Kodeksu Pracy wynika, że do cech charakterystycznych umowy o pracę należy obowiązek osobistego świadczenia pracy. Przedmiotem umowy ze strony pracownika jest samo pełnienie (wykonywanie) pracy w sposób ciągły, nie obciążone ryzykiem realizacji zobowiązania (art KP). Jest to zobowiązanie wzajemne oraz stosunek starannego działania (art KP). Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że zatrudnienie nie musi mieć charakteru pracowniczego i praca może być świadczona także na podstawie umów cywilnoprawnych, a art Kodeksu Pracy nie wprowadza ani domniemania zawarcia umowy o pracę, ani fikcji prawnej jej zawarcia. 2 Niemniej w doktrynie prawa pracy prze- 1 Dziennik Ustaw z 1975 r., nr 16, poz. 141 z późniejszymi zmianami. 2 Wyrok Sądu Najwyższego z 9 grudnia 1999 r. I PKN 432/99. Prawo Pracy 2000, nr 4, poz. 31.

3 Zatrudnianie trenerów formy prawne a interesy stron 49 waża pogląd, że tylko wtedy, gdy stosunek zatrudnienia nawiązany na podstawie umowy cywilnoprawnej nie ma cech charakteryzujących stosunki pracy, można bez żadnych zastrzeżeń powiedzieć, iż nie dochodzi do obejścia prawa. 3 Czy stosunek prawny, łączący trenera z pracodawcą, odpowiada wszystkim elementom stosunku pracy i czy można umieścić w nim elementy zabezpieczające interesy klubów i związków sportowych zatrudniających trenera, dotyczące osiągnięcia konkretnego rezultatu sportowego? Praca trenera nie zawsze odpowiada założeniom stosunku pracy. Dotyczy to zwłaszcza zasady podporządkowania się poleceniom pracodawcy. Nie ulega wątpliwości, że w przeciwieństwie do zawodników trener sam ustala plan swojej pracy i dobiera środki do jej realizacji. Oczywiście jest uzależniony organizacyjnie od swojego pracodawcy, ale bez wątpienia sam ustala choćby czas i miejsce wykonywanej pracy (chyba że nie ma takich możliwości). Ten element stosunku prawnego, łączącego trenera z pracodawcą, ma więc raczej charakter cywilnoprawny. Nie oznacza to oczywiście, że trener nie ma w związku z tym prawa do nawiązania stosunku pracy. Tam, gdzie możliwe jest zatrudnienie cywilnoprawne, tam tym bardziej możliwe jest zawarcie umowy o pracę. Czy ma podstawę prawną umieszczanie w trenerskich umowach o pracę klauzul, uzależniających trwanie stosunku pracy od osiągnięcia przez szkolonych przez niego zawodników (zespół) konkretnego rezultatu sportowego? Stosunek pracy jest w każdym przypadku stosunkiem starannego działania i jego wykonanie nie może polegać na osiągnięciu określonego z góry rezultatu. W zobowiązaniach starannego działania podjęcie przez dłużnika wymaganych czynności, przy zachowaniu należytej staranności, w najlepiej pojętym interesie wierzyciela oznacza z punktu widzenia zasad odpowiedzialności kontraktowej że interes wierzyciela został w tym zakresie zaspokojony. Podobne skutki prawne niesie ze sobą zasada nieponoszenia przez pracownika ryzyka ekonomicznego, ze względu na techniczno-organizacyjne i osobowe warunki w procesie pracy. Czy strony umowy o pracę mogą same na podstawie o art. 353 (zasada swobody umów) Kodeksu Cywilnego 4 w związku z art. 300 Kodeksu Pracy ( w sprawach nie unormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy ) ustalić, że możliwe jest rozwiązanie stosunku pracy w razie nieosiągnięcia określonego rezultatu sportowego? Art. 353 Kodeksu Cywilnego mówi, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (na- 3 Taki pogląd reprezentuje M. Gersdorf w glosie do uchwały Sądu Najwyższego z 2 lutego 1993 r. III CZP 164/92, Orzecznictwo Sądów Pracy 1993, nr 11, poz Dziennik Ustaw z 1964 r., nr 16, poz. 93.

4 50 turze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Prof. Marek Safian 5 twierdzi, że odwołanie się do natury stosunku prawnego może być w kontekście stosunków obligacyjnych rozumiane w dwojaki sposób. Po pierwsze, w szerszym znaczeniu, jako nakaz respektowania ich podstawowych cech, a więc tych jego elementów, których brak może prowadzić do podważenia sensu (istoty) nawiązywanej więzi prawnej. Po drugie, kryterium natury stosunku można rozumieć w węższym znaczeniu, jako nakaz respektowania przez strony tych elementów normatywnie określonego typu danej umowy nazwanej, których pominięcie lub modyfikacja prowadzić by musiały do istotnego zniekształcenia zakładanego przez ustawodawcę modelu więzi obligacyjnej, związanej z danym typem umowy. Nie ulega wątpliwości, że umieszczanie w umowach o pracę z trenerem warunku rozwiązującego umowę w przypadku nieosiągnięcia określonego rezultatu sportowego jest sprzeczne z podstawowymi cechami stosunku pracy, takimi jak nieprzenoszenie na pracownika ryzyka, prowadzonej przez pracodawcę działalności, oraz przekształcenia umowy starannego działania w de facto umowę rezultatu. Umowy z trenerami z reguły są zawierane na czas określony. W tym wypadku trenerowi, mimo istnienia warunku rozwiązującego umowę, przysługiwałoby roszczenie o wypłacenie wynagrodzenia za cały okres obowiązywania umowy. 5 Państwo i Prawo 1993/4/12. Problematyczna jest natomiast sytuacja odwrotna. Czy można zawrzeć umowę o pracę pod takim warunkiem, że ulega ona przedłużeniu na następny okres, jeżeli trener osiągnie określony rezultat sportowy (art Kodeksu Cywilnego w związku z art. 89)? Wydaje się, że w umowie można zawrzeć taką klauzulę, gdyż jest ona korzystniejsza dla trenera, a art. 18 Kodeksu Pracy mówi, że postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy, nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy. Skoro nie mogą być mniej korzystne, to tym bardziej mogą być korzystniejsze dla pracownika. Interesy klubów sportowych zabezpieczyć można przez umieszczenie w umowie o pracę na czas określony klauzuli o możliwości wcześniejszego wypowiedzenia tej umowy. Art. 33 Kodeksu Pracy mówi, że przy zawieraniu umowy o pracę na czas określony, dłuższy niż 6 miesięcy, strony mogą przewidzieć dopuszczalność wcześniejszego jej rozwiązania za dwutygodniowym wypowiedzeniem. Skoro można wypowiedzieć umowę z dwutygodniowym wyprzedzeniem, to tym bardziej można to uczynić z dłuższym okresem wypowiedzenia, bo jest to korzystne dla pracownika. W przypadku umów o pracę na czas nieokreślony (art Kodeksu Pracy) koniecznym warunkiem skuteczności wypowiedzenia przez pracodawcę umowy o pracę jest istnienie przyczyny uzasadniającej złożenie powyższego oświadczenia woli. Zasad-

5 Zatrudnianie trenerów formy prawne a interesy stron 51 ność podstaw wypowiedzenia podlega ocenie sądowej. W przypadku umów na czas określony, jeżeli strony zawarły w umowie możliwość jej wcześniejszego wypowiedzenia, może to nastąpić bez podawania przyczyny. Interesy trenera może tu zabezpieczać długi okres wypowiedzenia. Umowa o pracę jako podstawa nawiązania stosunku prawnego między trenerem a zatrudniającym go podmiotem prawnym jest bardzo korzystna dla trenera, gdyż jej obowiązywanie nie jest uzależnione od osiągnięcia konkretnych rezultatów sportowych. Interesy klubów można chronić poprzez przyjęcie w umowie o pracę na czas określony możliwości jej wcześniejszego wypowiedzenia bez podania przyczyn. Interes trenera zabezpiecza w tych przypadkach z reguły długi okres wypowiedzenia. Poza tym przysługują mu wszystkie uprawnienia, wynikające z Kodeksu Pracy, dotyczące np. nagrody jubileuszowej, urlopu itd. Umowa cywilnoprawna Umowa zlecenia Często w praktyce zatrudnia się trenerów na podstawie umowy zlecenia, ale nie chodzi tutaj o art. 734 Kodeksu Cywilnego ( przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie ), ale o art. 750 tegoż Kodeksu, mówiący o świadczeniu usług, czyli czynności natury faktycznej. Będzie to umowa o podjęcie starannego działania i dokonywanie należytych zabiegów ze strony podejmującego się usługi. Podstawą nawiązania stosunku prawnego łączącego trenera z pracodawcą jest art. 353 Kodeksu Cywilnego w związku z art. 300 Kodeksu Pracy. O wyborze podstawy prawnej zatrudnienia decydują zainteresowane strony, kierując się nie tyle przesłanką przedmiotu zobowiązania, ile sposobu jego realizacji. 6 Chodzi przede wszystkim o brak bezpośredniego podporządkowania trenera poleceniom pracodawcy. O typie (rodzaju) umowy decyduje zgodny zamiar stron i cel umowy, który może być wyrażony także w jej nazwie. 7 O przydatności umowy zlecenia do praktyki zatrudniania trenerów świadczy to, że przy ocenie charakteru stosunku prawnego łączącego strony należy uwzględnić specyfikę funkcjonowania podmiotu zatrudniającego. Umowa zlecenia z reguły określa rodzaj wykonywanych czynności i w zasadzie nie może polegać na pozostawaniu w dyspozycji zlecającego i wykonywaniu stosownie do jego potrzeb czynności zlecanych na bieżąco. 8 Przy ocenie przydatności umowy zlecenia dla potrzeb zatrudniania trenerów bardzo ważne są przepisy dotyczące jej rozwiązania. Przede wszystkim umowa zlecenia jest umową wzajemnego zaufania i w związku z tym może być wypowiedziana przez obie strony 6 Wyrok Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 2000 r. I PKN 594/99, OSNP 2001/21/ Wyrok Sądu Najwyższego z 18 czerwca 1998 r. I PKN 191/98, OSNP 1999/14/ Wyrok Sądu Najwyższego z 15 października 1999 r. I PKN 307/99, OSNP 2001/7/214.

6 52 w każdym czasie (art i 2 Kodeksu Cywilnego) w przypadku umów nie przewidujących wynagrodzenia. Natomiast gdy przyjmujący zlecenie zobowiąże się wykonać czynność za wynagrodzeniem, rozwiązanie umowy przez wolę stron może nastąpić tylko z ważnych przyczyn. Jeżeli zdarzy się, że umowa zostanie rozwiązana bez ważnego powodu, wówczas stosunek prawny wprawdzie wygasa, a więc rozwiązanie jest skuteczne, ale strona, która od umowy odstąpiła bez ważnego powodu, jest zobowiązana dać drugiej odszkodowanie za straty wynikłe z jej rozwiązania. 9 Strony nie mogą również z góry zrzec się skutecznie uprawnienia do wypowiedzenia umowy z ważnych powodów (art KC). Jeżeli strony nie ograniczyły dopuszczalności rozwiązania zlecenia do ważnych po temu powodów, to nie muszą nawet składając drugiej stronie stosowne oświadczenie woli wskazywać powodów wypowiedzenia. 10 Z pewnością nieosiągnięcie przez trenera oznaczonego rezultatu sportowego może być uznane za ważny powód rozwiązania umowy. Takie podejście zbliża jednak zlecenie (umowę o świadczenie usług) do umowy rezultatu, a jak wspomniano praca trenera jest świadczeniem starannego działania i jej wyniki nie zawsze zależą wyłącznie od niego. Ponadto samo określenie rezultatu sportowego stwarza poważne trudności. Czym innym jest bowiem zobowiązanie 19 Wyrok Sądu Najwyższego z 11 września 2002 r. V CKN 1152/ Wyrok Sądu Najwyższego z 9 lutego 2001 r. III CKN 304/00. trenera np. do wyszkolenia zawodnika światowej klasy, a czym innym zobowiązanie do zdobycia przez jego wychowanka złotego medalu. W umowie o świadczenie usług zawsze trzeba zaznaczyć możliwość jej wypowiedzenia z ważnych powodów lub precyzyjnie wskazać możliwość jej rozwiązania w przypadku nieosiągnięcia określonego wyniku sportowego. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby znalazły się w niej zapisy o odpowiednio długich okresach wypowiedzenia, chroniące interesy trenera. Umowa zlecenia (umowa o świadczenie usług) stwarza z pewnością większe możliwości zatrudniania trenerów i bardziej odpowiada oczekiwaniom klubów i związków sportowych niż umowa o pracę, ponieważ stwarza stronom możliwość bardziej elastycznego ukształtowania łączącego je stosunku prawnego. Nie bez znaczenia jest tu również fakt, że umowa o świadczenie usług nie stawia przed pracodawcą obowiązków, wynikających ze stosunku pracy, takich jak ściśle określone prawo pracownika do urlopu, do nagrody jubileuszowej itp. Umowa o dzieło Według określenia Kodeksu Cywilnego przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający zobowiązuje się ze swej strony do uiszczenia wynagrodzenia (art. 627). Przedmiotem świadczenia strony przyjmującej zamówienie jest wykonanie dzieła, a więc jego stworzenie lub prze-

7 Zatrudnianie trenerów formy prawne a interesy stron 53 tworzenie do takiej postaci, w jakiej poprzednio nie istniało. Chodzi tu zarówno o dzieło materialne, jak i niematerialne. Umowa o dzieło jest zawsze umową rezultatu. Trudno jest więc ją uznać za przydatną w praktyce zatrudniania trenerów. Objęcie określonego skutku obowiązkiem dłużnika, w tym wypadku trenera, jest możliwe jedynie wtedy, gdy może mieć znaczny wpływ na jego zrealizowanie. Z istoty rywalizacji sportowej wynika natomiast, że wpływ na wynik sportowy ma przede wszystkim przeciwnik. Poza tym celem umowy i treścią zobowiązania przyjmującego zamówienie nie jest działanie, które ma doprowadzić do uzyskania uzgodnionego rezultatu, lecz samo jego osiągnięcie. Tymczasem istotą pracy trenera jest właśnie działanie, czyli proces szkolenia. Wynik sportowy jest jedynie efektem tej pracy, a nie celem samym w sobie. Nieuzyskanie konkretnego rezultatu nie jest równoważne z niewykonaniem zobowiązania. Przepisy dotyczące odstąpienia od umowy o dzieło nie zawierają regulacji przydatnych dla stosunku łączącego trenera z pracodawcą. Art. 644 Kodeksu Cywilnego przewiduje bowiem jedynie możliwość odstąpienia przez zamawiającego od umowy w każdej chwili bez podania przyczyny, przy zapłaceniu umówionego wynagrodzenia. Niedopuszczalne jest tu przyznanie prawa do wypowiedzenia umowy na mocy uzgodnienia stron. Tego rodzaju postanowienie wykraczałoby bowiem poza granice swobody kontraktowej, wyznaczonej według art. 353 Kodeksu Cywilnego, m.in. przez kryteria właściwości (natury) stosunku prawnego wynikającego z umowy o dzieło. 11 Umowa o dzieło z natury regulowanego przez nią stosunku prawnego nie nadaje się do stosowania w praktyce zatrudniania trenerów przez kluby i związki sportowe. Umowa z firmą -trenerem, prowadzącym działalność gospodarczą W przypadku umów zawieranych z trenerem, prowadzącym działalność gospodarczą, mają zastosowanie wszystkie uwagi, odnoszące się do umowy zlecenia (umowy o świadczenie usług). Ten rodzaj umowy można uznać za kwalifikowaną postać umowy zlecenia, szczególnie korzystną dla klubów i związków sportowych pod kątem finansowym. Pracodawca nie ponosi bowiem kosztów, związanych z obowiązkiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, emerytalne, zdrowotne trenera itp. 11 Pogląd reprezentowany przez Jerzego Rajskiego. Przegląd Prawa Handlowego 1997/6/30.