LEGITYMIZACJA WŁADZY

Transkrypt

1 LEGITYMIZACJA WŁADZY 1

2 Dlaczego władza jest prawomocna ; dlaczego władza jest uzasadniona? Procedury prawne legitymizujące władzę same wymagają legitymizacji. Uprawomocnienie władzy (i kryzys tegoż uprawomocnienia) jest jedynie konsekwencją odczarowania świata. Uzasadnienia domaga się nie tylko władza czy prawo, ale rzeczywistość społeczna. Szybkość zmian kulturowych, spadek znaczenia przyjmowanych wcześniej kryteriów usensownienia świata (Bóg, Tradycja) wywołują stan niepewności i problemy tożsamościowe jednostek. LEGITYMIZACJA A LEGITYMACJA Legitymacja (prawomocność) definiowana jest jako stan, kiedy władza jest prawomocna. Władza polityczna posiada legitymację (prawomocność), jeżeli ci, wobec których jest ona wykonywana są przekonani, że jest ona uprawniona. Podstawą przekonania o prawomocności władzy może być tradycja, poparcie sprawujących władzę w drodze uczestnictwa w wyborach, opinie o prawomocności władzy, cechy osobowościowe sprawującego władzę. 2

3 Legitymizacja (uprawomocnienie) to proces prowadzący do uzyskania legitymacji. Koncepcje legitymizacji władzy sprowadzają się do wskazania źródeł prawomocności władzy. Władza jest legitymizowana, gdyż została nabyta i jest sprawowana zgodnie z regułami pisanymi lub niepisanymi. Reguły, które są podstawą wykonywania władzy również powinny być uprawomocnione. Źródłem ich prawomocności jest przekonanie stron związanych stosunkami władzy o autorytecie rządzących oraz o tym, że działają w interesie ogółu. Rządzeni wyrażają ponadto czynne przyzwolenie na bycie rządzonymi poprzez konkretne zachowania (udział w wyborach). Głównym źródłem legitymizacji władzy jest przekonanie grup społecznych, iż akceptowane przez nie wartości są wartościami uznawanymi przez sprawujących władzę. 3

4 KONCEPCJE LEGITYMIZACJI WŁADZY MAX WEBER Gospodarka i społeczeństwo I. typy prawomocnego= legitymizowanego panowania tradycyjna charyzmatyczna racjonalno legalna wiara w legalność - aspekt formalnoracjonalny - władza jest sprawowana na podstawie prawa ustanawianego w sposób przewidziany przez przepisy prawa - aspekt wartościoworacjonalny - prawo stanowione przez władze, szczególnie zasady konstytucyjne, jest słuszne i zgodne z wymogami moralnymi. II. źródła przypisywania przez działających danemu porządkowi prawomocnego obowiązywania: tradycjonalizm, wiara afektywna, wiara racjonalna ze względu na wartości (prawomocność obowiązywania tego, co absolutnie ważne = ważność prawa naturalnego) wiara w legalność (wiara w legalność pozytywnego ustanawiania = podporządkowanie się spełniającym formalne wymogi i ustanowionym przepisom prawa). 4

5 J. Habermas, Teoria działania komunikacyjnego, t. I, s. 444: rzeczą niejasną jest, skąd wiara w legalność miałaby uzyskać taką moc legitymizacyjną, skoro legalność oznacza jedynie zgodność z faktycznie istniejącym porządkiem prawnym, ten zaś jako prawo ustanowione mocą arbitralnej woli nie podlega uprawomocnieniom praktycznomoralnym. Wiara w legalność może stworzyć prawowitość tylko wtedy, kiedy prawowitość porządku prawnego ustalającego, co jest legalne, jest z góry ustanowiona. Weber: legalność może być uznawana za prawowitą: a/ na mocy uzgodnienia pomiędzy zainteresowanymi stronami; b/ na mocy narzucenia ( z racji panowania jednych ludzi nad innymi, uchodzącego za prawowite) i uległości. Habermas Faktyczność i obowiązywanie : Według Webera państwo prawa czerpie swoją legitymację ostatecznie nie z demokratycznej formy politycznego kształtowania woli, lecz jedynie z przesłanek zgodnego z prawem sprawowania władzy politycznej mianowicie z abstrakcyjnej struktury norm ustawowych, z autonomii orzecznictwa prawnego oraz ze związania ustawami i <racjonalnej> budowy administracji, organizacją władzy według kompetencji, z hierarchią urzędów, kształceniem urzędników, oddzieleniem urzędu od osoby, oddzieleniem sztabu administracyjnego od ośrodków administracyjnych itd. U Webera rysuje się specyficznie niemiecki obraz państwa prawnego, w które wpisuje się władza partyjnych elit. Koncepcja Habermasa: demokracja dyskursywna. Prawo jako instrument integracji społeczeństwa. 5

6 KRYZYS LEGITYMIZACJI WŁADZY JURGEN HABERMAS TEZA: społeczeństwa państw późnego kapitalizmu cierpią na brak uprawomocnienia Czy tylko Habermas? 1/ DANIEL BELL 1960 The End of Ideology, koniec epoki kapitalizmu 1973 The Coming of Post-Industrial Society: nowa forma kapitalizmu społeczeństwo wiedzy (usługi/przetwarzanie informacji, zmiana stratyfikacji społecznej, nowe elity) 1976 Kulturowe sprzeczności kapitalizmu: systemy społeczne (ekonomiczo-techniczny, polityczny, kulturowy) nastawione na inne wartości i cele. Kultura pełni funkcję uprawomocniania ludzkich zachowań. 2/ KARL POLANYI Trade and Market, Wielka Transformacja, lata 40 te, znaczenie mechanizmów wymiany: wzajemność, redystrybucja, rynkowy; wolny rynek przynosi rozwarstwienie ekonomiczne 3/ IMMANUEL WALLERSTEIN 1999 Koniec świata jaki znamy: upadek komunizmu skok technologiczny demografia globalizacja maksymalizacja zysków brak dominującego mocarstwa demokratyzacja jest przeszkodą rozwoju kapitalizmu nowa forma: kapitalizm państwowy (Rosja, Chiny) 6

7 4/ Christopher Lasch The Culture of Narcissism. American Life an Age of Diminishing Expectations kryzys tożsamości, narcyzm wtórny. Państwo w ujęciu Habermasa to system sprawujący uprawomocnioną władzę. Wejście systemu stanowi lojalność mas. Wyjściem są decyzje administracyjne dotyczące przede wszystkim sposobów alokacji dóbr. Kryzysy występują zarówno na wejściu, jak i wyjściu systemu. Kryzysy wejścia to kryzysy uprawomocnienia. Kryzysy wyjścia nazywa kryzysami racjonalności. Możliwe są wiec cztery rodzaje kryzysów: ekonomiczny, racjonalności, prawomocności i motywacji. Legitymacja oznacza uznanie porządku politycznego za warty przyjęcia. Powody przyjmowania danego porządku jako uprawomocnionego ulegały zmianom na różnych etapach rozwoju społeczności ludzkich: mity odwołujące się do myślenia magicznego. Wraz z pojawieniem się społeczeństw zróżnicowanych klasowo można mówić o właściwych ideologiach politycznych. Odwołują się one do uzasadnień opartych na światopoglądach religijnych, etycznych czy filozoficznych (Oświecenie). W społeczeństwach okresu kapitalizmu funkcję ideologii politycznych przejmują stosunku produkcji.. Jednakże odwołanie się przez państwo dla uprawomocnienia istniejącego porządku, jedynie do wartości związanych z aktywnością jednostek w sferze rynkowej pomijało sferę świata życia (Lebenswelt). Systemy (państwo, gospodarka) nie były w stanie dostarczyć wartości koniecznych do integracji społecznej i kulturowej reprodukcji. 7

8 Panowanie polityczne zaczęło domagać się innego, nie opierającego się na stosunkach produkcji, uprawomocnienia. Potrzebne stało się uprawomocnienie bezpośrednio wynikające z kulturowego przekazu, które istniało w społeczeństwach przedburżuazyjnych. Odwołanie się do takiego uprawomocnienia nie jest jednak możliwe, ponieważ tradycja rozumiana jako mityczna, religijna lub metafizyczna interpretacja całej rzeczywistości, utraciła swoją legitimizacyjną moc. Ideologię wolnej wymiany rynkowej zastępuje państwowe planowanie kompensacyjne realizowane w ramach interwencjonistycznej polityki państwa. Rolę nowego sposobu uprawomocnienia przejmuje postęp naukowo-techniczny kierowany i sterowany przez państwo. system kulturowy nie zapewnia już reprodukcji syndromu prywatyzmu potrzebnego do funkcjonowania systemu politycznego 1/ nie ma już możliwości trwałego odnowienia źródeł przedburżuazyjnego światopoglądu; 2/ dotychczas najważniejsze i dominujące składniki ideologii mieszczańskiej: indywidualizm posiadania i dążenie do sukcesu (zrobienia kariery) przestały takimi być w następstwie zmian społecznych; 3/ dominujące obecnie normatywne struktury występujące w społeczeństwie burżuazyjnym krystalizujące się wokół wiary w naukę, uniwersalistycznych wyobrażeń moralnych nie są w stanie wytworzyć zadowalających odpowiedników wzorców zachowań związanych wcześniej z prywatyzmem 4/ nie reprodukują wystarczających motywacji koniecznych do dalszego funkcjonowania systemu politycznego. Kryzysy rozumiane jako nierozwiązywalne problemy sterowania, pojawiające się w społeczeństwach późnego kapitalizmu związane są z procesami unowocześniania się 8

9 społeczeństwa tradycyjnego i rosnącą złożonością rzeczywistości społecznej. Konieczna staje się zmiana norm społecznych i sposobów ich uzasadniania. - rozwiązanie paradoksu uprawomocnienia (władza sama ustanawia prawo, które ją uprawomocnia) widzi Habermas w niewymuszonym uzgodnieniu ważności norm legitymizujących władzę, jakiego dokonują zainteresowane osoby występujące w roli z zasady wolnych i równych partnerów umowy w drodze działania komunikacyjnego. Wraz z racjonalizacją życia społecznego i utratą przez tradycję legitymizacyjnej mocy jedynym sposobem osiągnięcia zgody normatywnej, co do danego porządku politycznego i prawnego jest dyskurs praktyczny. Przedmiotem dyskursu praktycznego są problematyzowalne roszczenia ważnościowe działań komunikacyjnych.. Habermas wprowadza tutaj dwa poziomy prawomocności. 1/ prawomocność dokonywanych działań komunikacyjnych. Są one prawomocne, o ile spełniają roszczenia ważności (prawomocność dyskursu) 2/ prawomocność uzgodnionych norm = odnowienie normatywnych podstaw świata życia. DZIAŁANIE KOMUNIKACYJNE sposób prowadzenia dyskursu prawniczego zgodnie z przyjętą konwencją, procedurą i respektujący wynikające z niej normatywne zobowiązania (roszczenia ważności aktu mowy jako działania komunikacyjnego: zrozumiałości, prawdziwości, szczerości i słuszności). 9

10 DYSKURS mowa argumentacyjna, która służy uzgodnieniu roszczeń ważności. Pojęcie idealizacyjne. Dyskurs Teoretyczny problematyczne twierdzenia Dyskurs praktyczny problematyczne normy. CEL DYSKURSU: konsens partnerów interakcji społecznych w zakresie spornych między nimi roszczeń ważności. Działania społeczne działania symboliczne działania strategiczne Działania komunikacyjne niezróżnicowane propozycjonalnie zróżnicowane propozycjonalnie niejęzykowe językowe niejęzykowe językowe związane instytucjonalnie niezwiązane instytucjonalnie implicite językowe wyraźnie językowe WARUNKI: 1/ porozumiewanie się zgodne z regułami etyki mowy; 2/ idealna sytuacja mowy. zależne od kontekstu niezależne od kontekstu - przedmiot analizy uniwersalnej pragmatyki Idealna sytuacja mowy musi spełniać przede wszystkim następujące warunki: 10

11 1) jednakowe dla wszystkich potencjalnych uczestników dyskursu rozłożenie szans wykonywania aktów językowych, co oznacza, iż w każdej chwili może być rozpoczęty dyskurs oraz kontynuowany przez stawianie pytań i udzielanie odpowiedzi: przez głoszenie czegoś oraz tego czegoś podważanie, 2) wszyscy uczestnicy dyskursu muszą mieć jednakowe szanse przedstawiania (oraz podważania) stwierdzeń i eksplikacji tak, iż żadne z przeświadczeń nie może w sposób trwały zostać wyłączone z możliwości stania się przedmiotem rozważań oraz krytyki, 3) dyskurs musi być osadzony w kontekście czystego działania komunikacyjnego: a) w dyskursie mogą rzeczywiście uczestniczyć tylko ci, którzy jako podmioty działające mają jednakowe szanse wyrażania własnych intencji. Jest to konieczny warunek, aby podmioty uwikłane w konteksty działania występując jako uczestnicy dyskursu były w stanie reprezentować swe wewnętrzne przekonania, b) do dyskursu mogą być dopuszczeni tylko ci, którzy jako podmioty działające mają jednakowe szanse wykonywania regulatywnych aktów językowych, tzn. takie same szanse rozkazywania i sprzeciwiania się, zezwalania i zakazywania itp. Dopiero przy pełnej wzajemności oczekiwań co do zachowań można mieć pewność, że spełniona zostanie formalna równość szans, jaką zapewnia dyskurs. Podstawą obowiązywania norm prawnych jest ich roszczenie do wyrażania wspólnych lub powszechnie podzielanych potrzeb i interesów. WARUNKI ROZUMIENIA WYPOWIEDZI JĘZYKOWYCH Świat życia stanowi jednocześnie horyzont dla sytuacji językowych i źródło dokonań interpretacyjnych, podczas gdy sam ze swej strony reprodukuje się tylko poprzez działanie komunikacyjne. 11

12 Teza: Rozpoznanie przez prawników normatywności (ważności) reguł i zasad prawa wymaga odniesienia się (choćby pośrednio i milcząco) do normatywnej struktury świata. Normatywna struktura świata społecznego (świata życia) stanowi podstawę rozpoznania normatywności reguł prawnych. Świat życia (Lebenswelt) komponenty strukturalne: 1/ społeczeństwo prawo jawi się jako dane, zastane, rzeczywiście istniejące i nieproblematyzowalne, faktycznie istniejące = normatywność prawa, uznanie za obowiązujące. 2/ kultura reprodukcja kulturowa dostarcza uprawomocnienia porządkowi instytucjonalnemu = akceptacja, ważność norm prawnych. 3/ jednostka (osobowość). Procesy reprodukcji Komponenty strukturalne kultura Społeczeństwo osobowość Reprodukcja kulturowa schematy interpretacji, co do których możliwe jest osiągnięcie konsensu ( prawomocna Uprawomocnienie działające kształcąco wzory zachowań, cele wychowania prawowicie Integracja społeczna uporządkowane zobowiązania przynależność społeczna stosunki interpersonalne Socjalizacja dokonania interpretacyjne motywacja do działań respektujących normy zdolności interakcyjne ( tożsamość indywidualna ) 12

13 Tabela 2. Zjawiska kryzysowe towarzyszące zaburzeniom reprodukcji (patologie) Procesy reprodukcji Komponenty strukturalne Kultura społeczeństwo Osobowość Wymiar wartościowań Reprodukcja kulturowa utrata sensu cofnięcie uprawomocnień kryzys orientacji i kryzys wychowania racjonalność wiedzy Integracja społeczna Osłabienie tożsamości zbiorowej anomia Wyobcowanie solidarność członków Socjalizacja Załamanie się tradycji ubytek motywacji psychopatologie poczytalność i odpowiedzialność osoby TEZA HABERMASA: kolonizacja świata życia przez system (zastępowanie racjonalności komunikacyjnej racjonalnością instrumentalną; jurydyzacja życia społecznego Powiązania między światem życia społecznego a podsystemami sterowanymi przez media. 13

14 Świat życia System Poziom kulturowy Poziom instytucjonalny (społeczeństwo obywatelskie) Instytucjonalny poziom sterowania Mechanizmy sterowania dekolonizacja demokratyzacja znaczenia instytucje kulturowe instytucje polityczne więzi (solidarities) instytucje społeczne + instytucje gospodarcze Kompetencje instytucje odnoszące się do osobowości kolonizacja działania władza pieniądz sterujące Jednostki utraciły możliwość nadawania sensu rzeczywistości społecznej z powodu nasilających się zaburzeń w procesie socjalizacji i reprodukcji kulturowej. Prawidłowo przebiegająca reprodukcja kulturowa umożliwia jednostkom odwoływanie się do wspólnych zasobów wiedzy, które są niezbędne do dokonywania udanych aktów mowy nastawionych na porozumienie (działań komunikacyjnych). KOLONIZACJA ŚWIATA ŻYCIA: Podporządkowanie działań komunikacyjnych, poprzez które następuje odnawianie normatywnych struktur świata życia, działaniom strategicznym charakterystycznym dla funkcjonowania systemu polityczno-administracyjnego i systemu gospodarki. Następstwem kolonizacji świata życia przez system ekonomiczny stały się konsumpcjonizm i indywidualizm posiadania. 14

15 Habermasowski model demokracji dyskursywnej zakłada, iż procedury demokratyczne powinny zasadniczo umożliwić subiektywną, publiczną komunikację instytucjonalnie ukierunkowaną na podejmowanie określonych decyzji. O ile proces wyznaczany byłby przez struktury dyskursywne, to byłby racjonalny, a jego rezultaty przyjęte jako uzasadnione przez wszystkich obywateli. Tak przebiegający proces pełniłby rolę legitymizacyjną. Proponowana przez Habermasa zasada demokracji określa efekt legitymizacyjny w kategoriach jednomyślności: tylko te ustawy mogą być uznane za prawomocne, które mogłyby spotkać się z aprobatą wszystkich obywateli w dyskursywnym procesie stanowienia prawa, który zostałby zorganizowany zgodnie z prawem. Ustawy i decyzje polityczne w społeczeństwach pluralistycznych mogą być racjonalne i w konsekwencji legitymizowane, jeżeli zinstytucjonalizowane procedury decyzyjne są otwarte na bodźce płynące z nieformalnej sfery publicznej i odpowiednio zorganizowane do wspierania racjonalności różnych typów dyskursu oraz zapewnienia skutecznego ich włączania. Miejscem legitymizacji władzy państwowej jest społeczeństwo obywatelskie/społeczeństwo cywilne: silna partycypacja społeczeństwa w podejmowaniu decyzji politycznych w oparciu o zinstytucjonalizowane procedury dyskursu; rozwinięta sfera publiczna: niepolityczna i polityczna (ciała ustawodawcze otwarte na dyskurs publiczny, proceduralne mechanizmy korygujące efekty niepożądane, autentyczna wymiana argumentów). Nowe tożsamości obywateli muszą być tworzone przez nich samych; Polityka deliberatywna: oddolne przyswajanie praw; chroni integralność jednostki w kształtujących jej tożsamość relacjach społecznych, wspiera autonomię jednostek Patriotyzm konstytucyjny: zasada politycznego zrzeszania się, która wzmacnia wrażliwość na integralność różnych form życia w 15

16 wielokulturowym społeczeństwie, podtrzymuje więzi solidarności między obywatelami. Obywatele podzielają wartości wspólnej kultury politycznej: partycypacja, komunikacja i kontestacja w ramach zasad prawa. Możliwe zarzuty wobec koncepcji demokracji deliberatywnej: 1/ silne obciążenie normatywne; 2/ Stanley Fish: zakłada jakąś nadrzędną, apolityczną, liberalną racjonalność, która pod pozorem wzajemnego szacunku działa jako kolejne opresywne narzędzie wykluczenia. 3/ brak prawomocności kryteriów rozsądzania substancjalnych sporów rozumność publiczna? wolność jednostki? Nowe propozycje: 1/ Robert Goodin refleksyjna demokracja 2003: demokracja to mechanizm podejmowania zbiorowych decyzji na podstawie autonomicznych preferencji racjonalnych jednostek (demokracja numeryczna), a nie proces wzajemnego komunikowania znaczeń, przekonań i sensów. Demokracja to także środowisko, forma życia, w której te procesy zachodzą. Skuteczna wobec faktów, a nie wartości. Jest to rodzaj demokracji deliberatywnej, w którym akcent, normalnie położony na dyskusję, przesunięty zostaje na naszą wewnętrzną refleksję nad odmiennymi perspektywami. 2/ Gerald Gaus projekt liberalizmu epistemicznego, justyfikacyjnego

17 Porządek polityczny nie powstaje w wyniku rozumnego działania jednostek (rozumnego to znaczy dokonywanego za pośrednictwem działań komunikacyjnych zgodnie z regułami obowiązującymi w danej grze językowej). Porządek polityczny wynika z samej natury naszych przekonań i procesów poznawczych. Określone zasady i wartości są moralnymi roszczeniami uzasadnionymi wobec innych, także wtedy, gdy inni ich nie uznają. Jednostka może mieć uzasadnione w pełni z punktu widzenia jej systemu przekonań, do akceptacji których inni nie mają i nie muszą mieć żadnych racji. Trudno jest udowodnić coś ponad wszelką wątpliwość (konkluzywnie). Publicznie uzasadnione mogą być wyłącznie nieliczne normy na niezwykle wysokim poziomie ogólności. Przekonania mogą być uzasadnialne publicznie w różnym stopniu, dlatego też stopniowalna jest rozumność zasad i norm. Głosowanie aprobatywne zamiast większościowego. Niepodważalne, konstytucyjnie chronione, bezwzględnie uzasadnione normy: tolerancja, wolność wyznania, wolność słowa, zakaz ingerencji w sferę prywatną. 3/ Benjamin Barber 1998 strong democracy autentyczna rozmowa polityczna jako wartość samoistna 4/ Fred D Agostino: demokracja, wolność, równość, idea uzasadnienia publicznego to zasadniczo sporne pojęcia > nie jest możliwe teoretyczne uzasadnienie ideału oparcia porządku politycznego na zasadach, które mogą być uzasadnione za pomocą argumentów akceptowalnych przez wszystkich, którzy mają im podlegać. Rozum publiczny jest wytworem danej wspólnoty interpretacyjnej. 5/ Iris Marion Young demokracja komunikacyjna 17

18 6/ Ernesto Laclau, Chantall Mouffe demokracja radykalna. 18