Załącznik 2a. Małgorzata Grabara AUTOREFERAT. Opisujący dorobek i osiągnięcia naukowe

Transkrypt

1 Załącznik 2a AUTOREFERAT Opisujący dorobek i osiągnięcia naukowe Katowice 2015

2 Spis treści 1 Podsumowanie dorobku naukowego Posiadane dyplomy, stopnie naukowe habilitanta Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu habilitanta w jednostkach naukowych Opublikowane prace Liczba cytowań Wskazanie osiągnięcia naukowego habilitanta Wykaz wskazanych publikacji, tytuły, nazwa czasopisma, rok ukazania się pracy Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników Pozostałe osiągnięcia naukowo-badawcze Charakterystyka dorobku naukowego Udział w projektach badawczych Udział w konferencjach Recenzje Staże, stypendia naukowe Nagrody za działalność naukową Inna działalność Dydaktyka Pełnione funkcje akademickie i społeczne

3 1 Podsumowanie dorobku naukowego 1.1 Posiadane dyplomy, stopnie naukowe habilitanta Doktor nauk o kulturze fizycznej, nadany uchwałą Rady Senatu Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach 24 czerwca Tytuł rozprawy doktorskiej: Czynniki kształtujące postawę ciała dzieci z dysfunkcjami wzroku i słuchu Promotor rozprawy doktorskiej: prof. dr hab. Jan Ślężyński, Katedra Teorii i Metodyki Wychowania Fizycznego, Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach. Recenzenci rozprawy doktorskiej: prof. dr hab. Tadeusz Skolimowski, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk, Akademia Wychowani Fizycznego w Krakowie. Magister wychowania fizycznego, Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, 20 czerwca Dodatkowe kwalifikacje zawodowe: Dyplom Studium Korekcji Wad Postawy (1996) Instruktor gimnastyki (1996) Instruktor pływania (1996), Instruktor lekkiej atletyki (1996), Podyplomowe Studium Dydaktyki Szkoły Wyższej dla nauczycieli akademickich (2001), Instruktor rekreacji ruchowej fitness (2003), Instruktor rekreacji ruchowej ćwiczenia psychofizyczne - joga (2007). 1.2 Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu habilitanta w jednostkach naukowych Od 1 października 2012 Adiunkt, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Wydział Zarządzania Sportem i Turystyką, od października 2014, Wydział Wychowania Fizycznego, Katedra Rekreacji, Zakład Kinezypsychoprofilaktyki i Promocji Zdrowia 1 października września 2012 Adiunkt, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Wydział Zarządzania Sportem i Turystyką, Katedra Turystyki i Rekreacji, Zakład Rekreacji 3

4 1 października września 2009 Asystent, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Wydział Wychowania Fizycznego, Katedra Turystyki i Rekreacji, Zakład Rekreacji 1 października września 2008 Asystent, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Wydział Wychowania Fizycznego, Katedra Teorii i Metodyki Wychowania Fizycznego, Zakład Korektywy i Wychowania Fizycznego Specjalnego Od 30 września 2011 Adiunkt, Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu, Wydział Zamiejscowy w Chorzowie, Zakład Turystyki i Rekreacji (II etat) 1.3 Opublikowane prace Wymiernym efektem mojej pracy naukowej po uzyskaniu tytułu naukowego doktora jest autorstwo lub współautorstwo: 13 publikacji indeksowanych na liście Journal Citation Reports Thomson Reuters (sumaryczny impact factor 13,023, ilość punktów wg MNiSW 235, wg Index Copernicus 29,19), 37 publikacji w recenzowanych czasopismach naukowych bez impact factor (sumaryczna ilość punktów MNiSW wynosi 154,5, ilość punktów wg Index Copernicus 89,71), autorstwo monografii (I wydanie monografii i wydanie II poprawione), 3 rozdziały w monografiach międzynarodowych, 4 rozdziały w monografiach krajowych, 7 pełnych tekstów w materiałach pokonferencyjnych (rozdziały w materiałach pokonferencyjnych), 4 publikacje w suplementach czasopism, 2 streszczenia ze zjazdów międzynarodowych i 1 ze zjazdu krajowego. Łącznie, po uzyskaniu stopnia naukowego doktora opublikowałam w recenzowanych czasopismach naukowych 50 prac, o sumarycznej liczbie pkt.: IF 13,023, MNiSW 389,5, IC 118,9. Liczba wszystkich moich opublikowanych po uzyskaniu stopnia naukowego doktora pełnotekstowych prac wynosi 68 oraz 1 monografia. Analiza dorobku naukowego znajduje się w załącznikach 4 i 5. 4

5 1.4 Liczba cytowań Liczba cytowań wg Web of Science 6, Index Hirscha wg Web of Science 2. Liczba cytowań wg bazy Scopus 14, Index Hirscha 2. Liczba cytowań wg bazy Google Scholar 153, Index Hirsha 7 (wg Harzing s Publish or Perish). 2. Wskazanie osiągnięcia naukowego habilitanta Jako osiągnięcie naukowe, o którym mowa w art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. 65, poz. 595 ze zm.) wskazuję cykl 8 oryginalnych prac naukowych opublikowanych w czasopismach naukowych po uzyskaniu tytułu doktora nauk o kulturze fizycznej pod wspólnym tytułem: POSTAWA CIAŁA MŁODYCH SPORTOWCÓW NA TLE NIETRENUJĄCYCH RÓWIEŚNIKÓW 2.1 Wykaz wskazanych publikacji, tytuły, nazwa czasopisma, rok ukazania się pracy Publikacja 1 Grabara M. Comparison of posture among adolescent male volleyball players and nonathletes. Biology of Sport 2015, 32(1), IF (2013): 0,527, MNiSW: 15 pkt. Publikacja 2 Grabara M. Anteroposterior curvatures of the spine in adolescent athletes. Journal of Back and Musculoskeletal Rehabilitation 2014, 27(4), IF (2013): 1,041, MNiSW: 20 pkt. Publikacja 3 Grabara M. A comparison of the posture between young female handball players and nontraining peers. Journal of Back and Musculoskeletal Rehabilitation; 2014, 27(1), IF (2013): 1,041, MNiSW: 20 pkt. 5

6 Publikacja 4 Grabara M. Body posture of young female basketball players. Biomedical Human Kinetics 2012, 4, MNiSW 7 pkt. Publikacja 5 Grabara M. Analysis of body posture between young football players and their untrained peers. Human Movement 2012, 13(2), MNiSW 8 pkt. Publikacja 6 Grabara M. Postawa ciała dziewcząt trenujących gimnastykę sportową. Wychowanie Fizyczne i Sport 2010, 54(4), MNiSW 6 pkt. Wersja elektroniczna: Postural variables in girls practicing sport gymnastic. Biomedical Human Kinetics 2010, 2, Publikacja 7 Grabara M, Hadzik A. Postawa ciała dziewcząt trenujących siatkówkę. Wychowanie Fizyczne i Sport 2009, 53(4), MNiSW 4 pkt. Wersja elektroniczna: Postural variables in girls practicing volleyball. Biomedical Human Kinetics 2009, 1, Udział procentowy habilitantki: 90% Publikacja 8 Grabara M, Hadzik A. Postawa ciała młodych lekkoatletów na tle rówieśników. Medycyna Sportowa 2009, 25(2), MNiSW 4 pkt. Udział procentowy habilitantki: 85% Sumaryczny Impact Factor monotematycznego cyklu publikacji: 2,609. Sumaryczna punktacja MNiSW monotematycznego cyklu publikacji: Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników Wprowadzenie Aktywność fizyczna jest pierwotnym, pozytywnym nośnikiem zdrowia i przypisuje się jej szczególną rolę w profilaktyce zdrowia. Jej pozytywne oddziaływanie na sprawność psychofizyczną dzieci i młodzieży dobrze udokumentowano w dotychczasowych badaniach [1-3]. 6

7 Specyficzną formą aktywności fizycznej jest trening sportowy. Trening sportowy wg Naglaka [4] to działania kierowane, systematycznie powtarzane, zmierzające do opanowania określonej wiedzy oraz doskonalenia umiejętności i zdolności motorycznych warunkujących mistrzowskie zachowanie w walce sportowej. Codzienne obciążenia treningowe nie pozostają obojętne dla budowy i funkcjonowania ciała młodego sportowca. Aby osiągnąć mistrzostwo sportowe, w niektórych dyscyplinach sportowych intensywne treningi powinny się rozpocząć jeszcze przed okresem dojrzewania płciowego [5]. Z badań prowadzonych na młodych sportowcach wynika, że wczesna specjalizacja sportowa może przyczyniać się do powstawania urazów układu ruchu, powodować hipertrofię mięśni, zmniejszać gibkość, zaburzać równowagę mięśni agonistycznych i antagonistycznych [6] i prowadzić do asymetrii postawy ciała [7]. W wieku lat kręgosłup dziecka podlega bardzo szybkiemu wzrostowi i zmianom jego właściwości anatomicznych, radiologicznych i biomechanicznych, zaś rozwój mięśni, więzadeł, ścięgien oraz tkanki powięzi nie nadąża za wzrostem kości [8]. Procesy wzrastania są w okresie dojrzewania płciowego bardziej intensywne, co zwiększa podatność na pojawienie się nieprawidłowości w postawie ciała i utrwalenie się w postaci wad postawy [9]. Trening sportowy może również, wg niektórych badań, wpływać na rozwój fizyczny [10-15]. Wśród dziewcząt opóźnienie wzrastania i dojrzewania udokumentowano wśród niektórych grup elitarnych zawodniczek, głównie gimnastyczek, tancerek i lekkoatletek długodystansowych [11], zaś uprawianie łyżwiarstwa szybkiego, tenisa lub pływania nie wpływało na wzrastanie i wiek menarche [11, 12]. Chłopcy trenujący zazwyczaj cechowali się prawidłowym tempem wzrostu, stanem kości i stopniem dojrzałości płciowej lub też zwiększonym tempem wzrostu w stosunku do stanu kośćca i stopnia dojrzałości płciowej [13]. Jednakże w przypadkach dyscyplin sportowych wymagających znacznych wydatków energetycznych (np. biegi długodystansowe) wpływ ich uprawiania na tempo wzrostu i dojrzewania pozostaje niejednoznaczny (spowolnia albo też przyspiesza ich tempo) [14]. Ocena rozwoju fizycznego podczas 3-letnej obserwacji grupy przeszło 200 sportowców (gimnastyków, tenisistów, pływaków i piłkarzy nożnych) w wieku 8-16 lat wykazała większą wysokość ciała i wcześniejsze dojrzewanie chłopców trenujących pływanie zaś niższy wzrost i późniejsze dojrzewanie u gimnastyków. Autorzy wysunęli wniosek, że trening sportowy nie wpływa na rozwój fizyczny i dojrzewanie płciowe chłopców, a uzyskane wyniki wydają się być związane z cechami dzie- 7

8 dzicznymi. Z kolei właściwe proporcje ciała mogą warunkować sukces w danej dyscyplinie sportu [15]. Postawa ciała to indywidualne ukształtowanie ciała, jaki człowiek utrzymuje w niewymuszonej pozycji stojącej, a którego zewnętrznym wyrazem jest sylwetka człowieka. Nawykowa postawa ciała, a więc postawa swobodna, będąca nawykiem ruchowym jest rzeczywistą postawą i jako taka powinna podlegać ocenie [16, 17]. Postawa ciała wg Krawańskiego [18] to charakterystyczny dla człowieka wyprostny układ części ciała, realizujący się ontogenetycznie wraz z ogólnym procesem rozwoju i inwolucji organizmu, wyrażający się fenotypowo w kształcie sylwetki ciała osobnika. Postawa ciała jest wskaźnikiem wydolności zmysłu kinestetycznego, równowagi mięśniowej i koordynacji nerwowo-mięśniowej [19]. Na jakość postawy wpływa wiele różnych czynników, m.in. wiek, płeć, budowa ciała, typ somatyczny, stan psychofizyczny oraz morfofizjologiczny, uwarunkowania dziedziczne, środowiskowe, a także rodzaj i intensywność podejmowanej aktywności fizycznej [20-27]. Zachowanie prawidłowej postawy ciała jest uzależnione od przetwarzania i interpretacji informacji sensomotorycznej pochodzącej z proprioreceptorów, receptorów narządu równowagi oraz telereceptorów [28]. Prawidłowa postawa ciała powinna cechować się m.in. symetrycznym ustawieniem miednicy, barków, łopatek w płaszczyźnie czołowej i poprzecznej, a linia wyrostków kolczystych kręgosłupa powinna pokrywać się z jego osią mechaniczną. W płaszczyźnie strzałkowej kręgosłup powinien posiadać fizjologiczne krzywizny, tj. lordozę szyjną i lędźwiową oraz kifozę piersiową i krzyżowo-ogonową, które kształtują się w kolejnych etapach posturogenezy [16]. Ich kształt cechuje się znaczną plastycznością i zmiennością [29], co może utrudniać rzetelną i trafną ocenę. Kształtowanie się postawy ciała powiązane jest z rozwojem układów kostnowięzadłowego, mięśniowego i nerwowego człowieka. Tkanka kostna w okresie rozwojowym jest podatna na odkształcenia wskutek tzw. przerostów roboczych. Obciążenia układu kostnego związane z treningiem sportowym mogą wpływać na tempo wzrostu oraz strukturę i kształt kości. Badania potwierdzają istnienie różnic w gęstości kości oraz sile mięśni w zależności od uprawianej dyscypliny lub konkurencji sportowej [30-35]. Wiele dyscyplin sportu charakteryzuje się znaczną przewagą ruchów asymetrycznych kończyn, tułowia (np. szermierka, tenis ziemny i stołowy, rzuty i skoki lekkoatletyczne), które wg Starosty [30], uznaje się jako asymetryczne. Są też dyscypliny symetryczne (pływanie, 8

9 kolarstwo) oraz mieszane, w których występują zarówno elementy symetryczne jak i asymetryczne [30]. Odmienny charakter najczęściej powtarzanych ćwiczeń w zależności od uprawianej dyscypliny sportu powoduje nieco inne oddziaływanie na układ ruchu człowieka. Dyscypliny asymetryczne, zwłaszcza jeśli ich wykonywanie jest długotrwałe lub przebiegające w niezmiennej roboczej pozycji (np. wioślarstwo) mogą powodować nieodwracalne zmiany w układzie kostnym, np. deformować odcinek lędźwiowy kręgosłupa lub po przez powtarzające się mikrowstrząsy (np. w szermierce) skutkować mikrourazami przeciążającymi kręgosłup [30]. Tego typu obciążania narządu ruchu, mogą skutkować dysproporcją masy mięśniowej oraz występowaniem lub pogłębianiem się asymetrii w postawie ciała. Na podstawie badań wśród sportowców stwierdzono częstsze niż u nietrenujących asymetrie wśród trenujących sporty walki [36], zespołowe gry sportowe [36, 37] tenis stołowy [38], zapasy [23]. Ponadto zauważa się częstsze występowanie asymetrii miednicy u kobiet trenujących hokej w porównaniu do zawodniczek triathlonu, biegów lub wioślarstwa oraz w porównaniu do nietrenujących [39]. Uprawianie dyscyplin sportu wymagających wymuszonej pozycji ciała (narciarstwo, kolarstwo, żeglarstwo), podnoszenia ciężarów w postaci sprzętu lub też osoby współćwiczącej powoduje przeciążenia kręgosłupa sportowca, wpływa na jego kształt, może zwiększać ryzyko dolegliwości mięśniowo-szkieletowych, zaburzać proces wzrostu i przyczyniać się do powstawania zmian zwyrodnieniowych [40-44]. W wielu badaniach postawy ciała sportowców ich autorzy potwierdzają wpływ treningu na ukształtowanie przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa [22, 37, 42, 45-51]. Z intensywnymi treningami sportowymi wiążą się także dolegliwości bólowe kręgosłupa, szczególnie jego dolnego odcinka (LBP), angl. low back pain. Niektórzy autorzy zauważają istnienie skłonności do LBP w wyniku intensywnych treningów sportowych, związanych z nadmiernym przeciążaniem kręgosłupa [52], a także z napięciem zginaczy stawu biodrowego [53], co może wynikać z nieprawidłowego ustawienia miednicy i pogłębionej lordozy lędźwiowej. Dowiedziono, iż uprawianie niektórych dyscyplin sportu np. gimnastyka, zapasy, piłka nożna może powodować przeciążenie kręgosłupa i jego dolegliwości bólowe [41, 54-56]. Stwierdzono ponadto znacznie częstsze zwyrodnienia krążków międzykręgowych u zapaśników i gimnastyków, w porównaniu do nietrenujących. Nieprawidłowości w obrębie trzonów kręgowych, zaburzenia przypominające zmiany w chorobie Scheuermanna, spondylolisthesis też notowano częściej wśród sportowców niż nietrenujących, niezależnie od uprawianej dyscypliny, a boczne skrzywienia kręgosłupa stwierdzono u 80% sportowców 9

10 uprawiających dyscypliny związane z asymetrycznym obciążeniem tułowia i ramion (miotacze, tenisiści) [52, 57]. Inne badania wykazały powiązania wysokiej aktywności fizycznej związanej z uprawianiem sportu z występowaniem LBP. Najczęstsze dolegliwości bólowe kręgosłupa zauważono u siatkarzy [58]. Dowiedziono też, że sportowcy z wadami postawy mogą być bardziej narażeni na urazy [59, 60]. Z drugiej strony zwiększenie siły i wytrzymałości mięśniowej oraz wydolności krążeniowo-oddechowej jako efekt treningu sportowego powinny sprzyjać kształtowaniu się poprawnej postawy ciała u dzieci i młodzieży trenującej. Niektóre dyscypliny sportu, z przewagą ćwiczeń symetrycznych, wskazuje się jako sprzyjające symetrii postawy ciała, a także prawidłowemu ukształtowaniu przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa. Potwierdzają to wyniki badań postawy ciała dziewcząt i chłopców trenujących pływanie [61], judo [62] chłopców trenujących piłkę nożną [63], dzieci trenujących skoki do wody [64], dziewcząt trenujących pływanie synchroniczne [51]. Uzasadnienie problemu badawczego Dokładne poznanie tendencji kształtowania się postawy ciała dzieci i młodzieży uprawiających wyspecjalizowany trening sportowy ma istotne znaczenie dla teorii oraz praktyki pedagogicznej i trenerskiej. Wyniki badań własnych mogą istotnie ułatwić opracowanie i weryfikację programów treningowych, w aspekcie możliwego negatywnego wpływu obciążeń treningowych charakterystycznych dla danej dyscypliny sportu. Wyniki te pozwolą wskazać, czy kształtowanie się postawy ciała młodego sportowca przebiega we właściwym kierunku, a jeśli tak nie jest jakie ćwiczenia korekcyjne należy wprowadzić do procesu treningowego. Cel badań Celem badań była ocena postawy ciała pod kątem jej symetrii oraz kształtu przedniotylnych krzywizn kręgosłupa wśród dzieci i młodzieży trenującej, w porównaniu do nietrenujących rówieśników. 10

11 Materiał badań i procedury badawcze Projekt badań, których wyniki opublikowałam w kolejnych pracach prezentowanego cyklu publikacji został zaakceptowany przez Komisję Bioetyczną działającą przy Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach. Uczniowie i zawodnicy uczestniczący w badaniach oraz ich rodzice zostali poinformowani o procedurze badań, na które wyrazili pisemną zgodę. Badania postawy ciała obejmowały dziewczęta i chłopców w wieku 7-18 lat trenujących różne dyscypliny sportu (gimnastyka, lekkoatletyka, siatkówka, koszykówka, piłka ręczna, piłka nożna) oraz grupę dziewcząt i chłopców w tym samym wieku, nie uprawiających sportu, jako grupę kontrolną. Do badań zakwalifikowano uczniów, którzy nie byli zwolnieni z zajęć wychowania fizycznego, nie mieli stwierdzonych patologii narządu ruchu, chorób przewlekłych. Dodatkowym kryterium doboru do badań była podobna infrastruktura sportowa szkoły, z której wybierano grupę kontrolną. Byli to również uczniowie klas niesportowych zespołu szkół w którym uczyli się młodzi sportowcy. Dzieci i młodzież trenująca to uczniowie szkół sportowych lub zawodnicy klubów sportowych. Z badań wykluczano osoby, które nie dostarczyły pisemnej zgody rodziców wraz z wypełnionym kwestionariuszem ankiety. W przypadku dziewcząt i chłopców trenujących wykluczeniem była także absencja na treningach, kontuzja. Badania wykonywano w godzinach dopołudniowych, przed treningiem lub zajęciami wychowania fizycznego. Metody badań W badaniach zmierzono parametry somatyczne oraz oceniono postawę ciała. Uzupełnieniem były autorskie kwestionariusze ankiet (odrębne dla trenujących i nietrenujących), które wypełniali rodzice badanych. W kwestionariuszu m.in. pytano o aktywność fizyczną, częstotliwość i objętość treningów sportowych oraz staż treningowy, dominującą kończynę górną, ewentualne przeciwwskazania do wykonywania ćwiczeń fizycznych, wady postawy, istniejące patologie narządu ruchu, choroby przewlekłe. Wysokość ciała mierzono wzrostomierzem, masę ciała oraz zawartość tkanki tłuszczowej określono specjalistyczną wagą Tanita. Na podstawie wysokości i masy ciała wyliczono wskaźnik względnej masy ciała (BMI). 11

12 Do oceny postawy ciała wykorzystano specjalistyczne urządzenie oparte na technice mory projekcyjnej (publikacje 1, 3-8) lub plurimetr Rippsteina (publikacja 2). Urządzenie do badań postawy ciała oparte na technice mory projekcyjnej jest nieinwazyjnym i powszechnie wykorzystywanym w badaniach przesiewowych [38, 49, 65, 66]. Badana osoba stawała tyłem do kamery rejestrującej obraz pleców w postawie habitualnej. Ekspozycja trwała około 5 sekund, a dalsza analiza danych miała już miejsce bez udziału badanego. Ocena postawy ciała w płaszczyźnie czołowej i poprzecznej obejmowała: - nachylenie tułowia (KNT) określone w płaszczyźnie czołowej wielkością kąta zawartego pomiędzy prostą łączącą C 7 z S 1 a pionem przechodzącym przez S 1, - odchylenie linii wyrostków kolczystych C 7 - S 1 w stosunku do prostej łączącej C 7 i S 1 (UK), - symetrię ustawienia miednicy w płaszczyźnie czołowej (KNM) i poprzecznej (KSM), - symetrię zarysu tułowia i bioder (tzw. trójkąty talii) względem osi pionowej (TT) i poziomej (TS), - symetrię ustawienia łopatek w płaszczyźnie czołowej (UL), poprzecznej (UB) oraz symetrię ich ustawienia względem kręgosłupa (OL), - symetrię ustawienia linii barków w płaszczyźnie czołowej (KLB). Ocena postawy ciała w płaszczyźnie strzałkowej obejmowała: - pochylenie tułowia (KPT) określone w płaszczyźnie strzałkowej wielkością kąta pomiędzy prostą łączącą C 7 z S 1 a pionem przechodzącym przez S 1, - kąt nachylenia górnego odcinka piersiowego ( ), - kąt nachylenia odcinka piersiowo-lędźwiowego (β), - kąt nachylenia odcinka lędźwiowo-krzyżowego (γ), - kąt kifozy piersiowej (KKP) będący sumą kątów i β, - kąt lordozy lędźwiowej (KLL) będący sumą kątów β i γ. Plurimetr Rippsteina (Plurimeter-V; Szwajcaria) jest rodzajem inklinometru wypełnionego oleistą cieczą, zawiera igłę ważoną, która bez względu na położenie urządzenia zawsze znajduje się w pionie. Badana osoba przyjmowała postawę habitualną (nawykową). Pomiaru kąta kifozy piersiowej (KKP) dokonywano ustawiając wyzerowany przyrząd na wyrostku C 7 i 12

13 górnej części odcinka piersiowego, a następnie odczytywano wynik ustawiając przyrząd powyżej szczytu lordozy lędźwiowej. Podczas pomiaru kąta lordozy lędźwiowej (KLL) zerowano przyrząd ustawiając go na przejściu lędźwiowo-krzyżowym i kości krzyżowej (poniżej szczytu lordozy lędźwiowej), a następnie ustawiając przyrząd powyżej szczytu lordozy lędźwiowej odczytywano jej kąt [67]. Za wartości prawidłowe obu kątów przyjęto 30 o 5 o [68]. Wyniki badań i ich omówienie W 6 spośród 8 prac wskazanych jako monotematyczny cykl publikacji oceniałam postawę ciała dziewcząt i chłopców uprawiających zespołowe gry sportowe, wymagające wykonywania elementów zarówno symetrycznych, jak i asymetrycznych. Jako pierwsze przedstawię wyniki tych prac. Publikacja 1 Comparison of posture among adolescent male volleyball players and non-athletes zawiera wyniki badań postawy ciała chłopców trenujących piłkę siatkową w porównaniu do nietrenujących rówieśników. Badaniami postawy ciała objętych zostało 104 siatkarzy i 114 chłopców nietrenujących w wieku lat. Staż treningowy siatkarzy wynosił 2-6 lat, a treningi odbywały się 5 razy w tygodniu przez 90 minut. Wyniki badań nie wykazały istotnych różnic w postawie ciała pod kątem jej symetrii w płaszczyźnie czołowej i poprzecznej u chłopców trenujących siatkówkę w porównaniu do nietrenujących rówieśników. Najczęściej występujące w obu porównywanych grupach asymetrie dotyczyły ustawienia łopatek względem kręgosłupa oraz tzw. trójkątów talii zawierających się pomiędzy linią tułowia, bioder i swobodnie zwisającymi kończynami górnymi. Asymetrie trójkątów talii mogą wiązać się z lewostronnym skrzywieniem kręgosłupa. Na podstawie względnych odchyleń (wartość dodatnia lub ujemna) określających ich kierunek (prawo, lewo, przód, tył), starałam się określić najczęściej występującą postawę praworęcznych siatkarzy i chłopców nietrenujących, bowiem oni stanowili odpowiednio 95% i 94% badanych. Zanotowałam, iż najczęstszym było niewielkie lewostronne odchylenie linii wyrostków kolczystych, lewostronne nachylenia tułowia, lewostronne nachylenie miednicy i jej rotacja w prawo. Nie stwierdziłam natomiast charakterystycznego ustawienia obręczy barkowej, którego można by się spodziewać u sportowców wykonujących asymetryczne ruchy kończyn górnych podczas zbicia 13

14 piłki, czy też zagrywki. O takim typowym wzorze posturalnym piszą Vařeková i wsp. oceniając postawę ciała kobiet trenujących siatkówkę [69]. Częste asymetrie trójkątów talii (powyżej 10 mm) a także asymetrie linii wyrostków kolczystych (5-10 mm) u trenujących od co najmniej 5 lat zespołowe gry sportowe zauważyli także w swoich badaniach Hawrylak i wsp. [36]. W badaniach prowadzonych w Korei, ich autorzy stwierdzili asymetrie tułowia oraz skrzywienia boczne kręgosłupa występujące częściej u siatkarzy niż w grupie nietrenujących [70, 71]. Przyczyn skrzywień bocznych kręgosłupa badacze ci dopatrywali się w obciążeniach kręgosłupa, podczas skłonów tułowia i asymetrycznych skrętów, asymetrycznych przykurczach mięśniowych, różnicach w wysokości ciała [71]. Odmienne rezultaty uzyskane w badaniach własnych względem przytoczonych powyżej mogą wynikać z różnic wieku, płci i stażu treningowego. Siatkówka wiąże się z przewagą ruchów tułowia w płaszczyźnie strzałkowej (zgięcia i wyprosty tułowia). Takie ruchy mogą wpływać na kształt kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej [72]. Analiza krzywizn przednio-tylnych wykazała istotne różnice w ich ukształtowaniu pomiędzy siatkarzami a nietrenującymi. Stwierdziłam znacznie mniejszy kąt lordozy lędźwiowej u siatkarzy oraz istotne różnice wskaźnika kompensacji świadczące o przewadze kifozy piersiowej nad lordozą lędźwiową. Może to wynikać ze wzmacniania w procesie treningu mięśni brzucha oraz pośladkowych i kulszowo-goleniowych odpowiedzialnych za zmniejszenie przodopochylenia miednicy. Współzależność pomiędzy kształtem przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa i wysokością ciała także może tłumaczyć różnice w ukształtowaniu kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej pomiędzy siatkarzami i nietrenującymi, którzy różnili się także wysokością ciała. Konkludując, istotne różnice w kształcie przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa mogą wiązać się zarówno z treningiem siatkówki, jak i cechami somatycznymi. Przewagę kifozy piersiowej nad lordozą lędźwiową u siatkarzy i piłkarzy ręcznych stwierdzili także Lichota i wsp. [50]. Powiększoną kifozę piersiową obserwowano również u kajakarzy [48], kolarzy [44], narciarzy [73] oraz trenujących wspinaczkę [74]. W publikacji 7 Postawa ciała dziewcząt trenujących siatkówkę przedstawiłam wyniki porównania postawy ciała 42 dziewcząt trenujących siatkówkę i 43 dziewcząt nietrenujących w wieku lat. Staż treningowy badanych siatkarek wynosił 3-5 lat, częstotliwość i objętość treningów to 5 razy w tygodniu po 90 minut. Zaobserwowałam istotnie częstsze asymetrie trójkątów talii u siatkarek w porównaniu do dziewcząt nietrenujących. Najwięcej przypadków asymetrii (prawie 60%), zarówno u siatkarek jak i nietrenujących dotyczyło asymetrycz- 14

15 nego odstawania łopatek. Natomiast większość siatkarek, a także nietrenujących (ponad 70%) odznaczała się symetrią linii wyrostków kolczystych, a różnic pomiędzy badanymi grupami nie stwierdziłam. Podobnie jak u chłopców trenujących siatkówkę, u młodych siatkarek także nie zanotowałam większych, niż w grupie nietrenujących asymetrii obręczy barkowej. Nie stwierdziłam również istnienia zależności pomiędzy ustawieniem obręczy barkowej pod kątem symetrii a stażem treningowym. Zatem wyniki moich badań dotyczące ustawienia obręczy barkowej nie potwierdzają obserwacji Vařekovej i wsp. [69] oraz Wanga i Cochrane a [75], co może wynikać z krótszego stażu treningowego dziewcząt, które objęłam badaniami. W ocenie postawy w płaszczyźnie strzałkowej zanotowałam istotnie większe nachylenie odcinka piersiowo-lędźwiowego i istotnie mniejsze nachylenie odcinka lędźwiowo-krzyżowego oraz płytszą lordozę lędźwiową u siatkarek względem nietrenujących. Podobne wyniki dotyczące ukształtowania lordozy lędźwiowej uzyskałam w badaniach chłopców trenujących siatkówkę. Reasumując, można stwierdzić, że badania własne wskazują na możliwy wpływ treningu siatkówki na postawę ciała. Szczególną uwagę należy zwracać na kształt przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa i asymetrie postawy ciała. W publikacji 3 A comparison of the posture between young female handball players and non-training peers zawarłam ocenę postawy ciała dziewcząt trenujących piłkę ręczną w porównaniu do nietrenujących rówieśniczek. Badaniami objętych zostało 125 piłkarek ręcznych i 135 nietrenujących w wieku lat. Staż treningowy piłkarek wynosił 2-6 lat, częstotliwość treningów 5 razy w tygodniu, a objętość 90 minut na jednostkę treningową. W badaniach stwierdziłam, że kształt przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa był istotnie różny u 13 i 15-letnich piłkarek względem nietrenujących. Piłkarki ręczne, w porównaniu do nietrenujących, odznaczały się mniejszymi wartościami kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej. Analiza postawy ciała pod kątem jej symetrii wskazała na częściej występujące, prawidłowe lub z mniejszymi odchyleniami ustawienie miednicy w płaszczyźnie czołowej, ale częstsze asymetrie miednicy w płaszczyźnie poprzecznej i częstsze asymetryczne odstawanie łopatek u piłkarek ręcznych niż wśród nietrenujących. Powyższe wadliwości mogą być związane z często wykonywanymi elementami gry, np. podania jednorącz z zamachami wymagającymi skrętu tułowia, rzuty na bramkę z odchylenia z rotacją tułowia. Podobne wyniki notowałam u koszykarek (publikacja 4). 15

16 W oparciu o względne odchylenia od prawidłowego (symetrycznego) ustawienia określające ich kierunek zanotowałam, iż najbardziej charakterystyczne w obu grupach jest lewostronne nachylenie i skręcenie miednicy, większe oddalenie prawej łopatki od kręgosłupa, spłycony lewy trójkąt talii, a znamienne dla piłkarek ręcznych jest także wystawanie prawej łopatki. Analizowałam również korelacje pomiędzy wiekiem badanych piłkarek a wskaźnikami postawy ciała. Współzależności wskazują na zmniejszanie się z wiekiem kąta nachylenia odcinka lędźwiowo-krzyżowego, kąta lordozy lędźwiowej oraz kąta Δ. Ponadto zauważyłam tendencję do zwiększania się asymetrii z wiekiem. Świadczą o tym istotne statystycznie korelacje wielkości asymetrii miednicy w płaszczyźnie poprzecznej i trójkątów talii z wiekiem. Konkludując, można stwierdzić, że badania uprawniają do wnioskowania o wpływie treningu piłki ręcznej na postawę ciała, a notowane asymetrie mogą wiązać się ze specyfiką najczęściej powtarzanych ruchów w tej dyscyplinie sportu. W publikacji 4 Body posture of young female basketball players zawarłam wyniki oceny postawy ciała 32 dziewcząt trenujących koszykówkę i 37 dziewcząt nietrenujących w wieku lat. Staż treningowy wynosił 3-4 lata, częstotliwość treningów 4-7 razy w tygodniu. W badaniach stwierdziłam istotnie częstsze asymetrie ustawienia łopatek w płaszczyźnie poprzecznej, częstsze rotacje miednicy oraz mniejszy kąt kifozy piersiowej u 15-letnich koszykarek w porównaniu do nietrenujących. Pomiędzy letnimi koszykarkami i nietrenującymi istotnych różnic w postawie ciała nie zanotowałam. Badania wykazały także, iż większa częstotliwość treningów koszykówki może przyczyniać się do pogłębiania asymetrii łopatek, wpływać niekorzystnie na ustawienie kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej i kąt nachylenia tułowia oraz sprzyjać zmniejszaniu się kąta kifozy piersiowej. Typowe ułożenie obręczy barkowej, z rotacją łopatki charakterystyczne jest dla sportowców trenujących takie dyscypliny jak tenis, koszykówka, siatkówka, a także piłka ręczna, co potwierdzają inni autorzy [69,76-79]. Badania Boldori i wsp. wskazują na częste asymetrie tułowia u dziewcząt trenujących koszykówkę z klas 4-6 szkoły podstawowej [37]. Konkludując, trening piłki koszykowej może wpływać na postawę ciała, jednak ze względu na niewielką liczbę badanych, stwierdzenie to wymaga zweryfikowania w oparciu o badania większej liczebnie grupy. W publikacji 2 Anteroposterior curvatures of the spine in adolescent athletes przedstawiłam wyniki moich badań dotyczących przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa, zmierzonych plurimetrem Rippsteina u młodzieży trenującej zespołowe gry sportowe (siatkówkę, koszykówkę lub piłkę ręczną) na tle nietrenujących rówieśników. Badaniami objęłam 57 16

17 dziewcząt trenujących siatkówkę lub koszykówkę, 104 chłopców trenujących siatkówkę, koszykówkę lub piłkę ręczną oraz 99 chłopców i 63 dziewczęta nietrenujące w wieku lat. Staż treningowy badanych sportowców wynosił minimum 3 lata bez przerw, częstotliwość treningów 4-6 razy w tygodniu, a objętość jednostki treningowej 90 minut. Badania wykazały, że dziewczęta nietrenujące odznaczały się istotnie większym kątem kifozy piersiowej, natomiast wielkość lordozy lędźwiowej nie różniła się. Nie zanotowałam także istotnych różnic pomiędzy kątami przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa koszykarek i siatkarek. Natomiast u siatkarzy zanotowałam istotnie większy kąt kifozy piersiowej w porównaniu do koszykarzy, a także mniejszy kąt lordozy lędźwiowej u trenujących względem chłopców nietrenujących. Porównując kąty kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej z przyjętymi dla plurimetru Rippsteina norm 30 o 5 o [68] zauważyłam iż prawidłowymi wielkościami tych krzywizn najczęściej odznaczały się dziewczęta trenujące siatkówkę lub koszykówkę. Wśród chłopców prawidłowe kifozy piersiowe mieli najczęściej piłkarze ręczni, a prawidłowe lordozy lędźwiowe koszykarze i nietrenujący. Istotne były zależności kształtu przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa i cech somatycznych (procent zawartości tkanki tłuszczowej i BMI u dziewcząt, wysokość i masa ciała u chłopców). Badania wykazały pozytywny wpływ wybranych gier zespołowych na kształt przedniotylnych krzywizn kręgosłupa. Kształtowanie w treningu sportowym mięśni posturalnych, głównie mięśni grzbietu odcinka piersiowego przeciwdziała nadmiernemu zaokrąglaniu się kifozy piersiowej, zaś silne mięśnie brzucha, pośladkowe i kulszowo-goleniowe zmniejszają przodopochylenie miednicy, spłaszczając lordozę lędźwiową. Tabor i wsp. [80] również sugerują istnienie związku siły mięśniowej z postawą ciała, co uzasadnia wdrażanie treningu siłowego ukierunkowanego na wzmocnienie mięśni posturalnych, szczególnie w wieku podatności na zmiany przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa. Zeyland-Malawka [22] w badaniach postawy ciała sportowców reprezentujących różne dyscypliny (piłkarze ręczni, hokeiści, szermierze, judocy, ciężarowcy i łyżwiarze), zauważyła różnice w ukształtowaniu kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej, tj. większy kąt lordozy lędźwiowej u sportowców niż w grupie nietrenujących, większy kąt kifozy piersiowej u piłkarzy ręcznych i szermierzy. Autorka wysunęła wniosek, że trening sportowy jest tylko jednym z czynników wpływających na ukształtowanie kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej [22]. Jednak przytoczone wyniki badań Zeyland-Malawki są odmienne od własnych, co może wynikać z wieku (18-24 lata) i dłuższego stażu treningowego. 17

18 Należy zwrócić uwagę, iż na kształt przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa mogą mieć wpływ także cechy somatyczne i skład ciała, którymi różnili się sportowcy i nietrenujący. Potwierdzeniem tych obserwacji są badania Mrozkowiaka dużej populacji dziewcząt i chłopców, w których stwierdzono wysoką dodatnią zależność pomiędzy wysokością ciała a kątem nachylenia odcinka piersiowego górnego i lędźwiowo-krzyżowego, a także wysoką ujemną korelację z kątem nachylenia odcinka piersiowo-lędźwiowego [81]. Na zależności pomiędzy cechami somatycznymi wskazują w swoich badaniach także Lichota [24] oraz Mauriciene i Baciuliene [82]. Nawiązuję także do nich w artykule Ocena postawy ciała dziewcząt i chłopców w świetle wskaźnika względnej masy ciała (BMI) (Medycyna Sportowa). Publikacja 5 Analysis of body posture between young football players and their untrained peers zawiera porównanie postawy ciała 73 chłopców trenujących piłkę nożną oraz 78 nietrenujących w wieku lat. Częstotliwość treningów dla 11 i 12-latków oraz dla 13 i 14-latków wynosiła odpowiednio 3 i 5 razy w tygodniu, objętość pojedynczego treningu wynosiła 90 minut. Staż treningowy, odpowiednio dla grup wiekowych wynosił 2-5 lat. Wyniki wykazały, że piłkarze nożni w porównaniu do nietrenujących cechowali się niemal symetrycznym ustawieniem miednicy w płaszczyźnie czołowej, a istotne statystycznie różnice zanotowałam we wszystkich grupach wiekowych. Piłkarze również częściej niż nietrenujący odznaczali się symetrią trójkątów talii, ale też większymi lub częściej występującymi asymetriami miednicy i łopatek w płaszczyźnie poprzecznej, przy czym wymienione różnice nie były istotne we wszystkich grupach wiekowych. Badania wykazały też odchylenia w przebiegu linii wyrostków kolczystych zarówno u piłkarzy, jak i nietrenujących. Odchylenia powyżej 10 mm zanotowałam u niespełna 6% piłkarzy i 3% nietrenujących, a odchylenia w przedziale 5-10 mm u 22% piłkarzy i 31% nietrenujących. W ocenie kształtu kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej stwierdziłam mniejszy kąt lordozy lędźwiowej u piłkarzy względem nietrenujących, przy czym różnice były istotne tylko u 11 i 14-latków. Różnice w wielkości kifozy piersiowej nie uwidoczniły się. Na podstawie badań można stwierdzić, iż symetryczna postawa ciała nie jest właściwością tylko jednej z badanych grup, zatem trening piłki nożnej nie przyczynia się istotnie do poprawy postawy ciała pod względem jej symetrii, ale też jej nie zaburza. Odmienne wnioski wyciągnęli w swoich badaniach inni autorzy twierdząc, iż lepszą postawę ciała mają chłopcy trenujący piłkę nożną [63] oraz chłopcy z klas sportowych [27]. Natomiast badania Pietraszewskiej i wsp. [83] wykazały lewostronne skrzywienia kręgosłupa u 29% piłkarzy nożnych. 18

19 Odchylenia linii wyrostków kolczystych, mogące wskazywać na boczne skrzywienia kręgosłupa również zauważyłam w badaniach własnych, przy czym odchylenia powyżej 10 mm notowałam u nielicznych badanych osób. Nieco częściej jednak zdarzały się u piłkarzy. Przytoczone wyniki badań innych autorów, podobnie jak moje własne nie wskazują jednoznacznie na lepszą czy też gorszą pod kątem symetrii postawę ciała wśród młodych piłkarzy nożnych. Wodecki i wsp. [84] oceniając przednio-tylne krzywizny kręgosłupa stwierdzili pogłębioną lordozę lędźwiową i spłaszczona kifozę piersiową u trenujących piłkę nożną, co nie potwierdza wyników moich badań. Natomiast Uetake i wsp. stwierdzili większe krzywizny u sprinterów, biegaczy średnio i długodystansowych, zawodników kendo i miotaczy, zaś mniejsze krzywizny charakteryzowały piłkarzy nożnych, zawodników rugby, pływaków i nietrenujących [49]. Konkludując, należy stwierdzić, że prezentowane badania własne nie potwierdzają jednoznacznie, iż istnieje współzależność treningu piłki nożnej z postawą ciała. Być może wynika to z niewielkiego jeszcze stażu treningowego. Poniżej przedstawię wyniki prac oceniających postawę ciała u gimnastyczek i lekkoatletów. W publikacji 6 Postawa ciała dziewcząt trenujących gimnastykę sportową zaprezentowałam wyniki badań postawy ciała 48 dziewcząt trenujących gimnastykę sportową oraz 54 dziewcząt nietrenujących w wieku 7-11 lat. Gimnastyczki 7 i 8-letnie trenowały 3-4 razy tygodniowo i były na etapie przygotowania ogólnego obejmującego głównie ćwiczenia ogólnorozwojowe i kształtujące gibkość. Ich staż treningowy wynosił 1-2 lata. Gimnastyczki 9 i 10- letnie trenowały 5-7 razy tygodniowo, a 11-letnie 7 razy tygodniowo, były na etapie treningu ukierunkowanego. Grupę dziewcząt nietrenujących dobrałam celowo pod kątem zbliżonej budowy ciała (wysokość, masa ciała i BMI nie różniły się pomiędzy badanymi grupami), co wykluczało ewentualny wpływ cech somatycznych na postawę ciała. Badania wykazały, iż dziewczęta trenujące gimnastykę sportową częściej niż nietrenujące znamionuje symetryczna postawa ciała, odzwierciedlająca się szczególnie w ułożeniu łopatek i miednicy oraz ustawieniu tułowia w płaszczyźnie czołowej. W płaszczyźnie strzałkowej u wszystkich gimnastyczek zauważyłam istotnie większe, w porównaniu do nietrenujących, wychylenie tułowia w tył. Najczęściej u dziewcząt najmłodszych, wśród których ponad 40% miało wychylenie tułowia przekraczające 3 0. U starszych gimnastyczek wychylenia te były mniejsze, oscylujące blisko wartości prawidłowych, natomiast u dziewcząt nietrenujących częściej występowało pochylenie tułowia do przodu. Ponadto stwierdziłam istotne róż- 19

20 nice w lordozie lędźwiowej pomiędzy badanymi grupami dziewcząt. Gimnastyczki w wieku 7-10 lat miały płytszą lordozę lędźwiową, podczas gdy 11-letnie gimnastyczki miały ją bardziej pogłębioną w porównaniu do nietrenujących rówieśniczek. Kifoza piersiowa nie różniła się pomiędzy badanymi dziewczętami. Płytsza lordoza u 7-10-letnich gimnastyczek w porównaniu do nietrenujących rówieśniczek, a także bardziej wyprostowana sylwetka, wręcz odchylona w tył może świadczyć o związku treningu gimnastycznego z postawą ciała. Specyficzne ćwiczenia gimnastyczne (np. ćwiczenia symetryczne, w zwisach) sprzyjają wydłużeniu kręgosłupa, a tym samym symetrii postawy ciała, ale także spłaszczeniu fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Jednak 11-letnie gimnastyczki, a więc o najdłuższym stażu odznaczały się istotnie większą lordozą lędźwiową zarówno w odniesieniu do nietrenujących rówieśniczek jak i do młodszych koleżanek trenujących gimnastykę. Można to tłumaczyć zmianą ukształtowania krzywizn przednio-tylnych związaną z rozwojem ontogenetycznym, ale u dziewcząt nietrenujących lordoza lędźwiowa była płytsza, co wskazuje na związek z treningiem sportowym, a w szczególności z większymi obciążeniami treningowymi i znaczną ilością wygięć do tyłu charakterystycznych w tej dyscyplinie sportu. W badaniach 22 zawodniczek gimnastyki sportowej w wieku lata także wykazano częste występowanie pleców płaskich lub hiperlordozy lędźwiowej, a także zmian patologicznych [85]. W innych badaniach zwrócono uwagę, iż pogłębiona lordoza przyczynia się do dolegliwości bólowych u młodych gimnastyczek [86]. Kolejne badania również potwierdziły nieprawidłowości w ukształtowaniu przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa oraz częste dolegliwości bólowe u dziewcząt i młodych kobiet trenujących wyczynowo gimnastykę sportową i artystyczną [87, 88]. Bardzo młody wiek rozpoczęcia treningu gimnastycznego i znaczne obciążenia kręgosłupa uzasadniają diagnozowanie postawy ciała w celu wczesnego wykrycia ewentualnych nieprawidłowości, szczególnie w przednio-tylnych krzywiznach kręgosłupa, aby zapobiegać ewentualnym schorzeniom i dolegliwościom bólowym. Publikacja 8 Postawa ciała młodych lekkoatletów na tle rówieśników zawiera wyniki badań postawy ciała 33 dziewcząt i 21 chłopców w wieku lat z klas sportowych o profilu lekkoatletycznym w gimnazjum należącego do Zespołu Szkół Sportowych. Wszyscy lekkoatleci rozpoczęli trening specjalistyczny w pierwszej klasie gimnazjum, w wymiarze 10 godzin tygodniowo. Badana grupa wybrała biegi jako własną konkurencję sportową. Badania 20

21 wykonano pod koniec roku szkolnego, kiedy najmłodsi legitymowali się co najmniej 10- miesięcznym stażem treningu specjalistycznego. Jako grupę kontrolną zbadano 33 dziewczęta i 36 chłopców z klas niesportowych tego samego zespołu szkół. Badania wykazały większe odchylenia linii wyrostków kolczystych u dziewcząt trenujących lekkoatletykę w porównaniu do nietrenujących. U chłopców trenujących nie stwierdziłam większych odchyleń linii wyrostków kolczystych niż w grupie rówieśniczej. Kierunek tych odchyleń był najczęściej lewostronny. Ułożenie miednicy w płaszczyźnie poprzecznej u lekkoatletów częściej niż u nietrenujących było symetryczne, natomiast wśród chłopców trenujących lekkoatletykę zanotowałam częstsze asymetrie trójkątów talii, niż w grupie rówieśniczej. O asymetrii w postawie ciała młodych sportowców (11-15 lat) trenujących dyscypliny biegowe pisze również Sławińska i wsp. [7], stwierdzając u sportowców częstsze asymetrie linii wyrostków kolczystych, łopatek i miednicy, niż w grupie nietrenujących. Badania własne częściowo korespondują z obserwacjami Sławińskiej i wsp. W ukształtowaniu kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej stwierdziłam większy kąt nachylenia odcinka piersiowo-lędźwiowego i mniejszy kąt nachylenia odcinka lędźwiowokrzyżowego kręgosłupa u 14- i 15-letnich lekkoatletek w porównaniu do nietrenujących. Natomiast przednio-tylne krzywizny kręgosłupa nie różniły się pomiędzy badanymi lekkoatletami i chłopcami nietrenującymi. Prezentowane badania wskazują na występujące wśród lekkoatletów nieprawidłowości postawy ciała. Ich przyczyna, być może tkwi w technice biegania po łuku i związanym z tym asymetrycznym ustawieniem pewnych części ciała. Może też być wynikiem większych obciążeń kręgosłupa podczas biegania. Dimitriadis i wsp. [89] stwierdzili w swoich badaniach występowanie zmian zwyrodnieniowych i odwodnienie dysku międzykręgowego pomiędzy L 5 i S 1, u biegaczy, a ponadto zauważyli zmniejszenie się o 4 o lordozy lędźwiowej po godzinnym biegu [89]. Sam kierunek odchyleń nie różnicujący badanych grup, zatem nie związany z treningiem lekkoatletycznym, będzie prawdopodobnie wynikać z lateralizacji. W opinii Starosty asymetria kończyn górnych może zaburzać symetrię reszty ciała, także kręgosłupa, a wynikające stąd skrzywienia lewostronne będą charakterystyczne dla praworęcznych, a prawostronne dla leworęcznych [30]. 21

22 Podsumowanie W oparciu o badania własne, a także innych autorów można stwierdzić, że asymetrie postawy ciała pojawiają się również u dzieci i młodzieży trenującej, szczególnie wśród sportowców uprawiających dyscypliny z elementami ćwiczeń asymetrycznych. W porównaniu z nietrenującymi najlepszą postawą ciała pod względem symetrii cechowały się gimnastyczki. Pomimo, iż asymetria postawy ciała jest cechą bardzo powszechną, a symetryczną budowę tułowia spotyka się niezmiernie rzadko, nie należy lekceważyć symptomów asymetrii postawy ciała. Ważne jest natomiast umiejętne odróżnianie asymetrii fizjologicznej od patologicznej. Często przyjmowane pozycje o charakterze asymetrycznym mogą wywoływać odchylenia od symetrii postawy, a ich utrwalenie może prowadzić do deformacji [90]. Zatem często wykonywane podczas treningów ćwiczenia wyraźnie angażujące jedną stronę ciała mogą wpływać na jakość postawy ciała. Właściwe ukształtowanie przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa jest bardzo ważne ze względu na rozłożenie mechanicznych obciążeń działających na struktury kręgosłupa, a zwłaszcza na zrównoważenie obciążenia krążka międzykręgowego [91]. Badania własne sugerują, że istnieje związek treningu sportowego z kształtem przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa. Wskazują one również, że trening sportowy może być tylko jednym z czynników wpływających na kształt kręgosłupa, bowiem istnieje zależność kształtu kręgosłupa z cechami somatycznymi. Większość badań potwierdza wpływ treningu sportowego na postawę ciała, szczególnie jeśli sportowiec przyjmuje charakterystyczną, typową dla danej dyscypliny sportu pozycję ciała. Wśród przedstawicieli dyscyplin sportu, które wymagają częstego zginania tułowia (narciarstwo, kolarstwo, zapasy, wioślarstwo, kajakarstwo) zauważa się tendencję do pogłębiania kifozy piersiowej [42, 44, 73, 92, 93], a zawodników trenujących dyscypliny sportu z dominacją wygięć do tyłu, np. gimnastyka, taniec klasyczny, często charakteryzuje spłaszczenie kifozy piersiowej [94, 95], pogłębienie lordozy lędźwiowej lub plecy płaskie [85]. Poszczególne dyscypliny sportu różnią się typową pozycją najczęściej przyjmowaną przez zawodników, np. pozycja stojąca (gry zespołowe, biegi lekkoatletyczne), pozycja siedząca (kolarstwo), pozycja leżąca (pływanie), pozycja wymuszona (wioślarstwo, żeglarstwo), wobec czego kształt kręgosłupa może być uzależniony od uprawianej dyscypliny lub konkurencji sportowej. Pomimo iż badania własne obejmowały dyscypliny charakteryzujące się najczęściej przyjmowaną pozycją stojącą, to jednak kształt kręgosłupa był odmienny wśród 22

23 trenujących zespołowe gry sportowe, gimnastykę, lekkoatletykę i nietrenujących. W niektórych przypadkach wpływ treningu sportowego na krzywizny przednio-tylne był niedostrzegalny. Być może staż treningowy był jeszcze zbyt krótki, być może wynikało to z niewielkiej liczby badanych. Porównanie z badaniami innych autorów nie zawsze mogło potwierdzić wyniki własne, gdyż niektóre badania obejmowały sportowców dorosłych, o długim stażu treningowym, u których proces wzrostu zakończył się, a zmiany w postawie ciała były najczęściej utrwalone. Przystosowanie się zawodników do wymagań danej dyscypliny lub konkurencji sportowej skutkuje zmianą sylwetki, charakterystyczną postawą ciała. Jeśli jest ona nieprawidłowa, może być przyczyną dolegliwości bólowych i zmian zwyrodnieniowych. Dlatego bardzo ważne jest monitorowanie postawy ciała sportowców, szczególnie rozpoczynających trening sportowy w bardzo młodym wieku. Może to sprzyjać zmniejszeniu ryzyka zmian zwyrodnieniowych układu ruchu i dolegliwości bólowych. W sytuacji stwierdzenia wad postawy ciała należałoby wprowadzić do treningu ćwiczenia korekcyjno-kompensacyjne lub elementy hatha jogi. 2.3 Spis piśmiennictwa wykorzystanego w opisie osiągnięć naukowych 1. Boreham C, Riddoch C. The physical activity, fitness and health of children. Journal of Sports Science 2001;19: Penedo FJ, Dahn JR. Exercise and well-being: a review of mental and physical health benefits associated with physical activity. Current Opinion in Psychiatry 2005;18(2): Tittlbach SA, Sygusch R, Brehm W, Woll A, Lampert T, Abele AE, et al. Association between physical activity and health in German adolescents. European Journal of Sports Science 2011;11(4): Naglak Z. Zespołowa gra sportowa Wrocław: Studia i Monografie 45; Erlandson MC, Sherar LB, Mirwald RL'MN, Baxter-Jones ADG. Growth and maturation of adolescent female gymnasts, swimmers, and tennis players. Medicine and Science in Sports and Exercise 2008;40(1): Ribeiro CZP, Akashi PMH, Sacco ICN, Pedrinelli A. Relationship between postural changes and injuries of the locomotor system in indoor soccer athletes. Revista Brasileira de Medicina do Esporte 2003;9(3): Sławińska T, Rożek K, Ignasiak Z. Asymetria ciała w obrębie tułowia dzieci wczesnej specjalizacji sportowej. Medycyna Sportowa 2006;22(2): Clark P, Letts M. Trauma to the thoracic and lumbar spine in the adolescent. Canadian Journal of Surgery 2001;44(5): Proszkowiec M, Słonka K, Hyla-Klekot L. Formation of body posture in the 2nd critical stage of postural development with regard to sexual maturity of subjects. Fizjoterapia 2011;19(1): Malina RM, Bouchard C, Bar-Or O. Growth, Maturation & Physical Activity. 2nd ed.: Human Kinetics; Malina RM. Physical growth and biological maturation of young athletes. Exercise and Sport Sciences Reviews 1994;22: Baxter-Jones ADG, Helms P, Baines-Preece J, Preece M. Menarche in intensively trained gymnasts, swimmers and tennis players. Annals of Human Biology 1994;21: Malina RM. Physical activity and training: effects on stature and the adolescent growth spurt. Medicine and Science in Sports and Exercise 1994;26: