1. Wstęp. Katarzyna Białek Wydział Nauk Ekonomicznych Instytut Studiów Społecznych Uniwersytet Warszawski

Transkrypt

1 Katarzyna Białek Wydział Nauk Ekonomicznych Instytut Studiów Społecznych Uniwersytet Warszawski Autoreferat pracy doktorskiej pod tytułem Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Polsce przygotowanej pod kierunkiem prof. dr hab. Zofii Barbary Liberdy 1. Wstęp Badania nad przedsiębiorczością są stosunkowo nową dziedziną badań naukowych, chociaż ich podstaw teoretycznych możemy doszukiwać się już w XVIII wieku. Początkowo przedsiębiorczość znajdowała się na marginesie zainteresowania nauk społecznych, a systematyczne badania liczą zaledwie lat. Teoria nie udziela jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o to, kim jest przedsiębiorca ani czym jest przedsiębiorczość, nie istnieje też jedna, wspólna dla wszystkich badaczy definicja przedsiębiorczości. Z punktu widzenia ekonomii klasycznej przedsiębiorca jest jednostką, która dysponuje kapitałem oraz organizuje produkcję. W teorii neoklasycznej przedsiębiorca jest nieobecny, gdyż w analizach wykorzystuje się uproszczony model firmy, która maksymalizuje zyski biorąc pod uwagę koszty i przychody. Dla Schumpetera przedsiębiorca jest innowatorem zmieniającym istniejący porządek (kreatywna destrukcja). Jednostka staje się przedsiębiorcą, gdy wprowadza nowe kombinacje zasobów, przestaje być innowatorem, gdy skupia się tylko na prowadzeniu firmy (Schumpeter, 1960). W literaturze akcentuje się też inne elementy przedsiębiorczości, m.in. koordynowanie produkcji wewnątrz firmy (Coase, 1937) czy też dostrzeżenie i wykorzystanie możliwości zysku (Kirzner, 1999). Na potrzeby niniejszej pracy przyjęto, że przedsiębiorcami są osoby podejmujące decyzję o zapoczątkowaniu, utrzymaniu i wzmocnieniu organizacji nastawionej na zysk, w celu produkcji lub dystrybucji dóbr i usług (Cole, 1946). Współcześnie przedsiębiorczość postrzegana jest przez nauki społeczne jako złożone zjawisko, pojawiające się w wyniku interakcji wielu różnorodnych czynników. 1

2 Jak wskazują badania empiryczne, na decyzje o podjęciu pracy na własny rachunek oddziałują możliwości finansowania firmy. Brak finansowania wymieniany jest jako jedna z przyczyn rozbieżności między potencjalną przedsiębiorczością a faktyczną. W literaturze zwraca się też uwagę na to, że formalne finansowanie firmy odgrywa większą rolę w przypadku państw bardziej rozwiniętych i ma mniejsze znaczenie w pozostałych krajach (Grilo, Thurik, 2006). Kolejnym elementem, na którym skupiają się badania empiryczne przedsiębiorczości jest kapitał ludzki. Obejmuje on zarówno wiek, wykształcenie, dokształcanie, a także staż pracy jednostki. W przypadku wieku, badania pokazują, że zależność między decyzją o podjęciu działalności na własny rachunek a wiekiem respondenta ma kształt odwróconej litery U - najpierw rośnie do pewnego momentu, a następnie spada. Natomiast wpływ doświadczenia i wykształcenia na przedsiębiorczość nie jest jednoznaczny. Z jednej strony wydaje się, że wykształcenie i staż pracy liczony w latach pozytywnie oddziałują na przedsiębiorczość. Z drugiej strony sugeruje się, że większe znaczenie mają zróżnicowane umiejętności i doświadczenie (Davidsson, Honig, 2003, Minniti, Naudé, 2010, Lazear, 2004). W literaturze próbowano również zweryfikować rolę wybranych charakterystyk psychologicznych w działaniach przedsiębiorczych jednostki. Część badań sugeruje, że osoby pracujące na własny rachunek są charakteryzowane przez wewnętrznie umiejscowione poczucie kontroli, większą tolerancję ryzyka, poczucie własnej skuteczności oraz tolerancję w stosunku do wieloznaczności. Jednak znalezienie jednego profilu przedsiębiorcy jest trudne, gdyż grupa ta jest bardzo niejednorodna, a rozróżnienie faktycznych cech od wpływu doświadczenia przedsiębiorczego jest skomplikowane (Evans, Leighton, 1989). Większość badań empirycznych podkreśla, że akt przedsiębiorczy nie odbywa się w izolacji. Instytucje stanowią reguły dla przedsiębiorczości ustalone przez dane państwo, a normy społeczno-kulturowe nieformalne ramy przedsiębiorczości. Państwa, które mają silne prawa własności oraz niskie koszty transakcyjne (kapitał społeczny i zaufanie) stanowią dobre miejsce dla rozwoju przedsiębiorczości. Z perspektywy czynników społecznych skomplikowane procedury administracyjne oraz niekorzystne postrzeganie osoby przedsiębiorcy mogą oddziaływać negatywnie na przedsiębiorczość jednostek. Z kolei posiadanie rodziny lub bliskich znajomych przez przedsiębiorcę (tzw. silne więzi), oddziałuje pozytywnie na przedsiębiorczość. Jednakże badania nad siłą więzi i przedsiębiorczością pokazują, że przedsiębiorcy prowadząc firmę zyskują więcej z więzi słabych (kontaktów biznesowych) niż z więzi silnych (Lanza, 2004, Bruton et al., 2010). 2

3 2. Cel pracy Głównym celem pracy jest identyfikacja czynników określających przedsiębiorczość w Polsce w kontekście płci kulturowej. Jak pokazują badania empiryczne na założenie firmy częściej decydują się mężczyźni niż kobiety, zaledwie jedna trzecia przedsiębiorstw na świecie jest prowadzona przez kobiety. Dochody kobiet przedsiębiorców są przeważnie niższe niż dochody mężczyzn przedsiębiorców. Co więcej, firmy zakładane przez kobiety są mniejsze od firm zakładanych przez mężczyzn, co może mieć negatywny wpływ na ich możliwości przetrwania. Większość badaczy doszukuje się przyczyn tych zjawisk w odmiennych poziomach kapitału ludzkiego i społecznego kobiet i mężczyzn oraz w różnicach w sposobie prowadzenia firmy (Cowling, Taylor, 2001; Minniti, Naudé, 2010). Jednak wnioski dotyczące relacji między wykształceniem a przedsiębiorczością kobiet i mężczyzn nie są jednoznaczne i w dużej mierze zależą od uwarunkowań kulturowo-społecznych (Kepler, Shane, 2007, Kobeissi, 2010, Gottschalk, Niefert, 2013). Ponadto status cywilny oraz posiadanie dzieci wydają się oddziaływać na zaangażowanie kobiet w przedsiębiorczość (Caputo, Dolinsky, 1998). Podsumowując, możemy przyjąć, że na przedsiębiorczość oddziałuje wiele różnorodnych czynników. Niektóre określają przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w podobny sposób, natomiast inne wydają się mieć różne oddziaływanie na każdą z płci. 2. Hipotezy badawcze W pracy weryfikowana jest następująca hipoteza badawcza: przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn jest określana przez czynniki rynkowe, społeczne, indywidualne i rodzinne. Powyższe czynniki mogą w różnym stopniu oddziaływać na przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn, dlatego w pracy poddano weryfikacji następujące dwie hipotezy pomocnicze: A. Czynniki rynkowe i społeczne określają dodatnio przedsiębiorczość mężczyzn a ujemnie przedsiębiorczość kobiet. B. Czynniki indywidualne są skorelowane dodatnio z przedsiębiorczością kobiet i mężczyzn, natomiast czynniki rodzinne nie są skorelowane z przedsiębiorczością mężczyzn i są dodatnio skorelowane z przedsiębiorczością kobiet. 3

4 3. Dane i metoda W pracy wykorzystuje się dwie bazy danych: dane z budżetów gospodarstw domowych z lat oraz dane zebrane w ramach projektu COMPETE. Dane z Budżetów gospodarstw domowych (BGD) są reprezentatywne w skali kraju i zawierają informacje na temat aktywności ekonomicznej respondentów. Badanie to przeprowadzane jest co roku na grupie 37 tysięcy gospodarstw domowych przez Główny Urząd Statystyczny. Baza danych BGD, oprócz informacji na temat statusu zawodowego i rodzinnego respondenta, zawiera informacje na temat dochodów przedsiębiorców, których nie ma w innych reprezentatywnych zbiorach danych dla Polski. Dodatkowo sposób zbierania danych BGD pozwala na wyodrębnienie panelu osób badanych w dwóch kolejnych latach. Druga baza danych, COMPETE, stanowi dopełnienie zbioru danych BGD. Baza danych COMPETE zawiera unikalne dane społeczne, psychologiczne i ekonomiczne oraz specyficzne informacje na temat przedsiębiorców i przedsiębiorczości dla 2500 respondentów z pięciu celowo wybranych gmin w Polsce. Hipotezy badawcze weryfikowane są przy użyciu różnorodnych metod: analizy statystycznej, modeli ekonometrycznych (liniowego z poprawką Heckmana i logitowego z próbą dobieraną) oraz drzewa decyzyjnego. Wartością dodaną niniejszej pracy w stosunku do istniejących badań na temat przedsiębiorczości w Polsce jest analiza przedsiębiorczości w kontekście płci z wykorzystaniem czterech grup czynników: rynkowych, społecznych, indywidualnych i rodzinnych. W badaniu wykorzystano różne zbiory danych, w tym zawierające unikalne zmienne na temat potencjalnych przedsiębiorców (COMPETE). Niektóre stosowane metody (drzewo decyzyjne, regresja logitowa z próbą dobieraną) nie były wykorzystywane we wcześniejszych badaniach nad przedsiębiorczością. 4. Struktura pracy W rozdziale pierwszym dokonano przeglądu poglądów i koncepcji teoretycznych na temat przedsiębiorczości w naukach ekonomicznych od końca XVIII wieku do początku XXI wieku. W rozdziale drugim skupiono się na literaturze empirycznej związanej z przedsiębiorczością, ze szczególnym uwzględnieniem płci kulturowej, w podziale na cztery badane grupy czynników (rynkowe, społeczne, indywidualne i rodzinne). Przegląd obejmuje literaturę ekonomiczną oraz dorobek innych nauk społecznych. 4

5 W rozdziale trzecim przeprowadzono analizę statystyczną przedsiębiorczości kobiet i mężczyzn w Polsce. Posłużono się danymi pochodzącymi z badania budżetów gospodarstw domowych z lat W analizach uwzględniono podział na osoby pracujące na własny rachunek i pracodawców. Dodatkowe analizy porównawcze zostały przeprowadzone dla przedsiębiorców spoza rolnictwa i rolników. W rozdziale czwartym pracy dokonano weryfikacji hipotezy badawczej badając ex post czynniki określające przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn. Wykorzystano model ekonometryczny, uwzględniający czynniki indywidualne rozumiane jako kapitał ludzki respondenta oraz czynniki rodzinne, takie jak pozostawanie w związku oraz posiadanie dzieci. Czynniki rynkowe i społeczne zostały uwzględnione w modelu w sposób pośredni reprezentują je miejsce zamieszkania respondenta tj. wielkość miasta i województwo. Badanie zostało przeprowadzone dla przedsiębiorców spoza rolnictwa oraz rolników. W celu weryfikacji hipotezy badawczej wykorzystano regresję logistyczną z próbą dobieraną. W rozdziale piątym zbadano respondentów, którzy zmienili typ aktywności ekonomicznej w ciągu roku, ze szczególnym uwzględnieniem przejścia do i z przedsiębiorczości. Na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych z lat 2010 i 2011, utworzono panel osób badanych w obu latach. Następnie zbadano przepływy respondentów między różnymi formami zatrudnienia, uwzględniając płeć, czynniki rynkowe i indywidualne. W badaniu wykorzystano metody statystycznej analizy danych (m.in. macierze Markowa) oraz model regresji liniowej z poprawką Heckmana. W końcowej części pracy skupiono się na analizie motywów podjęcia działalności gospodarczej w kontekście analizowanych czynników. W rozdziale szóstym wykorzystano unikalny zbiór danych stworzony w ramach projektu badawczego Kompetencje cywilizacyjne a zrównoważony rozwój regionów w Polsce (COMPETE). Zbadano ex post motywacje jednostek do podjęcia działalności gospodarczej w porównaniu do osób, które deklarowały chęć założenia firmy, ale tego nie zrobiły. Analiza została przeprowadzona przy użyciu standardowych metod statystycznych oraz drzewa decyzyjnego CHAID. 5. Wyniki Przeprowadzone analizy prowadzą do następujących wniosków określających czynniki przedsiębiorczości zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn: A. Czynniki rynkowe i społeczne Dochód jest jednym z głównych czynników rynkowych określających przedsiębiorczość. Przejście respondenta z pracy najemnej do przedsiębiorczości wiąże się ze zwiększeniem 5

6 dochodu bez względu na płeć, przy czym wzrost dochodu jest większy w przypadku osób z wyższymi poziomami wykształcenia. Przyrost dochodów kobiet w wyniku zmiany formy zatrudnienia jest mniejszy niż przyrost dochodów mężczyzn. W przypadku dochodu miesięcznego współczynnik określający, jaki procent dochodu mężczyzn stanowi dochód kobiet wynosi 75% dla pracujących na własny rachunek oraz 80% dla pracodawców. Warto też zwrócić uwagę, że kobiety przedsiębiorcy mają wyższy dochód na godzinę pracy w porównaniu do kobiet pracowników najemnych i kobiet rolników. Dochody na godzinę pracy wyższe od mediany dochodów przedsiębiorców osiągają osoby prowadzące firmy sześcioosobowe lub większe. Wśród firm mniejszych niż sześcioosobowe, dochody wyższe od mediany osiągały tylko firmy prowadzone przez mężczyzn z wykształceniem średnim i wyższym. Kobiety prowadzące firmy mniejsze niż sześcioosobowe osiągają dochody niższe od mediany dochodów bez względu na poziom wykształcenia. Wśród przedsiębiorców można dostrzec znamiona segregacji zawodowej. Kobiety dominują w sektorach usługowych (z wyjątkiem handlu samochodami), natomiast mężczyźni przeważają w sektorach związanych z budową, transportem i samochodami. Kobiety częściej niż mężczyźni pracują w niepełnym wymiarze czasu. Połowa kobiet deklaruje, że na pracę zawodową poświęca o 10 godzin mniej w tygodniu niż mężczyźni. Rozbieżność ta może z jednej strony być rezultatem czynników rodzinnych, a z drugiej strony odmiennego postrzegania przez kobiety i mężczyzn czym jest czas poświęcony pracy dla własnej firmy. Analiza czynników społecznych pokazała, że kobiety przedsiębiorcy mają mniejsze możliwości budowania relacji biznesowych, czyli tzw. słabych więzi. Zaangażowanie kobiet w pracę nieodpłatną jest istotnie większe niż w przypadku mężczyzn. Trudności administracyjne podczas zakładania firmy wydają się bardziej istotne dla kobiet niż dla mężczyzn. B. Czynniki indywidualne i rodzinne Wykształcenie okazało się istotną zmienną dla przedsiębiorczości kobiet i mężczyzn. Kobiety przedsiębiorcy są lepiej wykształcone i częściej się dokształcają niż mężczyźni przedsiębiorcy. Z kolei mężczyźni przedsiębiorcy mają większe doświadczenie zawodowe liczone w latach pracy. Doświadczenie rozumiane jako liczba firm w których respondenci pracowali jest zbliżone dla kobiet i mężczyzn. Stosunek do ryzyka nie różnicuje kobiet i mężczyzn. Wśród motywacji do założenia firmy przedsiębiorcy, bez względu na płeć, najczęściej wymieniają potrzebę niezależności i zwiększenia satysfakcji z pracy. 6

7 Czynniki rodzinne okazały się istotne dla przedsiębiorczości kobiet. Pozostawanie w związku nieformalnym oraz posiadanie dzieci istotnie zwiększa prawdopodobieństwo zostania przedsiębiorcą wśród kobiet, natomiast nie odnotowano takiego efektu dla mężczyzn. Kobiety zakładają firmy bliżej miejsca zamieszkania niż mężczyźni. Kobiety przedsiębiorcy spędzają 5 godzin dziennie na pracy dla domu i opiece nad dziećmi. Czas ten jest istotnie wyższy niż w przypadku mężczyzn przedsiębiorców (2 godziny). Kobiety przedsiębiorcy częściej niż mężczyźni wymieniają elastyczny czas pracy jako motywację do założenia firmy. Postawione hipotezy badawcze zostały potwierdzone. Nowością analizy przeprowadzonej w niniejszej pracy jest całościowe ujęcie interdyscyplinarnego charakteru przedsiębiorczości. Zostało to dokonane przy wykorzystaniu czterech grup czynników: rynkowych, społecznych, indywidualnych i rodzinnych. Niektóre zbiory danych (COMPETE) oraz niektóre metody badawcze użyte w pracy, tj. drzewo decyzyjne, nie były wykorzystywane we wcześniejszych badaniach nad przedsiębiorczością w Polsce. Jak wspomniano powyżej, przedsiębiorczość jest zjawiskiem złożonym, a perspektywa płci kulturowej w badaniach nad przedsiębiorczością jest nadal relatywnie rzadko wykorzystywana. Powyższa praca nie wyczerpuje wszystkich wątków, a dla pełnego zrozumienia zjawiska przedsiębiorczości w kontekście płci kulturowej konieczne są dalsze badania. 7

8 6. Bibliografia 1. Bruton G. D., Ahlstrom D., Li, H. L. (2010), Institutional Theory and Entrepreneurship: Where Are We Now and Where Do We Need to Move in the Future?, Entrepreneurship Theory and Practice, vol. 34, no. 3, Caputo R. K., Dolinsky A. (1998), Women s Choice to Pursue Self-Employment: The Role of Financial and Human Capital of Household Members, Journal of Small Business Management vol. 38, no. 3, Coase, R. H. (1937), The Nature of the Firm, Economica - New Series, vol. 4, no. 16, Cole, A. (1946), An Approach to the Study of Entrepreneurship: A Tribute to Edwin F. Gay, The Journal of Economic History, Supplement VI, Cowling M., Taylor M. (2001), Entrepreneurial women and men: Two different species?, Small Business Economics, vol. 16, no. 3, Davidsson, P., Honig, B. (2003), The role of social and human capital among nascent entrepreneurs, Journal of Business Venturing, vol. 18, no. 3, Evans, D. S., Leighton, L. S. (1989), Some Empirical Aspects of Entrepreneurship, The American Economic Review, vol. 79, no. 3, Gottschalk, S., Niefert, M. (2013), Gender differences in business success of German startup firms, International Journal of Entrepreneurship and Small Business, vol. 18, no. 1, Grilo, I., Thurik R. A. (2006), Entrepreneurship in the old and new Europe, SCALES-paper, no. N200516, Kepler E., Shane S. (2007), Are male and female entrepreneurs really that different?, Small Business Research Summary, no. 309, Kirzner, I. (1999), Creativity and/or Alertness: A Reconsideration of Schumpeterian Entrepreneur, Review of Austrian Economics, no. 11, Kobeissi, N. (2010), Gender factors and female entrepreneurship: International evidence and policy implications, Journal of International Entrepreneurship, no. 8, Lanza, A. (2004), Beyond Pioneers And Followers: A Typology Of Entrepreneurial Behaviors For Hostile Environments, [in:] Crossroads of Entrepreneurship, [ed.:] Corbett, G., Huse, M., Ravasi, D., Springer, New York, Lazear, E. P. (2004), Balanced Skills and Entrepreneurship, American Economic Review, vol. 94, no. 2, Minniti M., Naudé W. (2010), What Do We Know about the Patterns and Determinants of Female Entrepreneurship across Countries?, European Journal of Development Research, no. 22, Schumpeter J. A. (1960), Teoria rozwoju gospodarczego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. 8