BADANIA PRZESIEWOWE DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU SZKOLNYM CZ. I

Transkrypt

1 BADANIA PRZESIEWOWE DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU SZKOLNYM CZ. I mgr pielęgniarstwa Angelika Szyłobryt Absolwentka Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Pielęgniarka rodzinna NZOŚR Puls-Medic w Gdańsku, prowadząca badania przesiewowe 5-latków. Jedna z pielęgniarek koordynujących i prowadzących badania przesiewowe Gdańskiego Programu Prewencji Chorób Cywilizacyjnych u Dzieci i Młodzieży dla Zdrowia. Dokument WHO Zdrowie dla wszystkich w XXI w. przekonuje, iż największą szansą na poprawę zdrowia jest zachowanie zdrowego stylu życia oraz wykonywanie badań przesiewowych, które pozwolą na wczesne wykrycie zaburzeń zdrowotnych. Wprowadzanie prawidłowych zachowań i nawyków powinno być determinowane od najmłodszych lat, dlatego konieczne jest objęcie szczególną opieką dzieci i młodzieży. Kluczową rolę w tej kwestii, poza rodzicami odgrywa szkoła, którą mają obowiązek i powinni wspierać zespoły specjalistów takich jak lekarze, pielęgniarki, psychologowie oraz specjaliści zdrowia publicznego. Aby wychowanie zdrowotne mogło być odpowiednio wdrażane i realizowane konieczne jest tworzenie programów diagnostycznych, profilaktycznych i edukacyjnych opartych również o badania przesiewowe. Niniejszy artykuł kierowany jest do pielęgniarek środowiska nauczania i wychowania oraz do pielęgniarek rodzinnych, które wykonują testy przesiewowe w zakładach opieki zdrowotnej. W treści znajdą Państwo podstawowe wiadomości na temat istoty badań przesiewowych, szczegóły wykonywania określonych testów oraz postępowania poprzesiewowego. Badanie przesiewowe (skriningowe) to rodzaj strategicznego badania, które przeprowadza się wśród osób nie posiadających objawów choroby. Głównym celem badania przesiewowego jest wczesne wykrywanie zaburzeń, to znaczy w okresie, gdy można jeszcze odwrócić proces chorobowy lub zahamować tempo jego rozwoju. Celem testu jest nie tylko ustalenie rozpoznania. Osoby z dodatnim wynikiem testu powinny być poddane procesowi diagnozowania, a następnie poddane ewentualnemu leczeniu. [2]

2 Kryteria jakie powinny spełniać badania przesiewowe: 1. schorzenie powinno stanowić istotny problem zdrowia publicznego 2. powinna występować wczesna, bezobjawowa faza schorzenia 3. dostępne jest odpowiednie badanie przesiewowe 4. istnieje uznany standard leczenia tego schorzenia 5. istnieją dowody na to, że leczenie schorzenia we wczesnej, bezobjawowej fazie schorzenia ma wpływ na stan pacjenta w odległej przyszłości [1] Zasady wykonywania badań przesiewowych wśród dzieci i młodzieży szkolnej Osobami, które powinny wykonywać testy przesiewowe u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym są pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania. Przeprowadzane badania przesiewowe mają doprowadzić do postawienia wstępnej diagnozy, niemniej zawsze powinna ona być potwierdzona innymi, bardziej dokładnymi badaniami, właściwymi dla danej choroby i zleconymi przez lekarza. Należy pamiętać o tym, że badania przesiewowe mogą mieć swoje negatywne skutki, takie jak: postawienie fałszywej diagnozy lub jej brak, a to może prowadzić do błędnego poczucia bezpieczeństwa osoby badanej. Dlatego bardzo znaczące jest aby pielęgniarki były odpowiednio przygotowane zarówno teoretycznie jak i praktycznie, gdyż rzetelność przeprowadzonych badań ma wpływ na wynik testów przesiewowych. Do zadań pielęgniarki wykonującej testy należy: 1) przygotowanie dokumentacji oraz sprzętu niezbędnego do wykonania testu 2) poinformowanie rodziców dziecka o celach, planowanym terminie oraz miejscu wykonania testu przesiewowego 3) wpisanie wyników do karty testu przesiewowego 4) poinformowanie rodziców dziecka o konieczności profilaktycznego badania lekarskiego 5) włączenie dokumentacji testów przesiewowych do Karty zdrowia dziecka oraz zaplanowanie ewentualnej dalszej opieki nad dzieckiem ze stwierdzonymi zaburzeniami!!! WAŻNE!!! Przeprowadzanie poszczególnych testów wymaga zapewnienia odpowiednich warunków i atmosfery w czasie badania. Należy zwrócić uwagę na przestrzeganie praw dziecka i pacjenta, w tym zwłaszcza prawa do: informacji, prywatności, intymności, godności osobistej i zachowania tajemnicy. [2]

3 Rozwój psychofizyczny dzieci i młodzieży, a rodzaje testów przesiewowych stosowanych do wykrywania zaburzeń w ich rozwoju Rozwój to proces, w którym zachodzą zmiany mające swoiste właściwości i który jest procesem nieodwracalnym. Rozwój fizyczny jest procesem przebiegającym etapami, od stopniowego rozwoju dziecka do gwałtownego pędu ku dorosłości związanego z okresem dojrzewania. Jakość rozwoju dziecka zależy od wrodzonych cech organizmu oraz od działających na nie w ciągu życia czynników środowiskowych [4]. Każde dziecko rozwija się indywidualnie, niezależnie od jego wrodzonych zdolności. Wskaźniki rozwoju fizycznego są zaliczane do pozytywnych mierników zdrowia, a systematyczne dokonywanie ich oceny jest jednym z podstawowych elementów profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą. [3] Takiej właśnie oceny rozwoju możemy dokonać poprzez wykonywanie określonych testów przesiewowych dla poszczególnych grup wiekowych w okresie rozwojowym. Badania przesiewowe, o których mowa obejmują trzy okresy rozwojowe: 1) przedszkolny od 3 do 7 lat 2) młodszy wiek szkolny od 7 do lat 3) dorastania od do lat Ze względu na tak znaczną rozpiętość wiekową konieczne jest zapoznanie się z określonymi normami, które świadczą o prawidłowości rozwoju dzieci i młodzieży. Najistotniejszymi w ocenie rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży są siatki centylowe. Tabela1. Rodzaje testów przesiewowych oraz wiek w jakim powinny być wykonywane Test przesiewowy do wykrywania zaburzeń: Rozwoju fizycznego Narządu wzroku: Rodzaj badania Wiek badanego dziecka Pomiar wysokości i masy 5/6 lat oddział przedszkolny ciała 10 lat - kl. III szkoły podstawowej 12 lat kl. V szkoły podstawowej 13 lat kl. I gimnazjum 16 lat kl. I szkoły ponadgimnazjalnej 18/19 lat ostatnia kl. szkoły ponadgim. 1) zeza 1.Badanie obecności 5/6 lat oddział przedszkolny widocznego zeza: a) badanie ustawienia gałek ocznych b) badanie symetrii odbicia światła na rogówkach (test

4 Hirschberga). 2. Badanie skłonności do zezowania za pomocą testu naprzemiennego zasłaniania oczu (cover test) 2) ostrości wzroku 3) widzenia barw Narządu słuchuuszkodzenia słuchu Wad wymowy Ciśnienia tętniczego krwi (podwyższonego) Narządu ruchu: 1) bocznego skrzywienia kręgosłupa Badanie ostrości wzroku 5/6 lat oddział przedszkolny z odległości (3-5 m) za 7 lat kl. I szkoły podstawowej pomocą tablic z 10 lat - kl. III szkoły podstawowej optotypami 12 lat kl. V szkoły podstawowej 13 lat kl. I gimnazjum 16 lat kl. I szkoły ponadgimnazjalnej 18/19 lat ostatnia kl. szkoły ponadgim. Badanie widzenia barw za pomocą tablic pseudoizochro - matycznych Ishihary Powtórz co słyszysz - badanie orientacyjne szeptem w odległości ok. 5 m Powtórz wyraz np. czapka, pszczoła, rower Trzykrotny pomiar ciśnienia tętniczego 10 lat - kl. III szkoły podstawowej 5/6 lat oddział przedszkolny 13 lat kl. I gimnazjum 5/6 lat oddział przedszkolny 5/6 lat oddział przedszkolny 10 lat - kl. III szkoły podstawowej 13 lat kl. I gimnazjum 16 lat kl. I szkoły ponadgimnazjalnej 18/19 lat ostatnia kl. szkoły ponadgim. 1) badanie symetrii osi 5/6 lat oddział przedszkolny długiej kręgosłupa 7 lat kl. I szkoły podstawowej 2) badanie symetrii klatki 10 lat - kl. III szkoły podstawowej piersiowej i okolicy 12 lat kl. V szkoły podstawowej lędźwiowej podczas 13 lat kl. I gimnazjum skłonu w przód 16 lat kl. I szkoły ponadgimnazjalnej 2) nadmiernej kifozy piersiowej badanie wielkości kifozy za pomocą pionu 13 lat kl. I gimnazjum 16 lat kl. I szkoły ponadgimnazjalnej 3) zniekształcenia 1) mierzenie odległości 5/6 lat oddział przedszkolny statyczne kończyn między kostkami 7 lat kl. I szkoły podstawowej dolnych (koślawość i (koślawość kolan) 10 lat - kl. III szkoły podstawowej szpotawość kolan) 2) badanie ustawienia osi 12 lat kl. V szkoły podstawowej długiej podudzia i pięty za 13 lat kl. I gimnazjum pomocą pionu (koślawość 16 lat kl. I szkoły ponadgimnazjalne kolan) 3) mierzenie odstępu między kolanami (szpotawość) [Źródło: Jodkowska M., Woynarowska B. Testy przesiewowe u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, Warszawa 2002]

5 !!! WAŻNE!!! Prowadzanie testów przesiewowych jest doskonałą okazją do edukacji zdrowotnej uczniów. Można przekazać im podstawowe informacje i wskazówki dotyczące zachowań zdrowotnych i samokontroli. [5] Ogół postępowania poprzesiewowego Każde dziecko, u którego stwierdzono dodatni wynik testu powinno zostać skierowane do lekarza pediatry, który sprawuje opiekę nad nim, a ten jeżeli potwierdzi występowanie określonego zaburzenia skieruje dziecko do lekarza specjalisty w celu wykonania szczegółowych badań diagnostycznych. BADANIA PRZESIEWOWE DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU SZKOLNYM CZ. II METODYKA BADAŃ PRZESIEWOWYCH Osoby prowadzące badania przesiewowe powinny dbać o warunki oraz sposób w jaki przeprowadzane są testy. W tym celu należy zadbać o: 1. odpowiednie wyposażenie w sprzęt oraz niezbędne pomoce do wykonywania badań, jak i dbanie oraz sprawdzanie stanu technicznego sprzętu 2. warunki, w jakich wykonywane są badania 3. sposób wykonywania testów (pielęgniarka przeprowadzająca badanie powinna wytłumaczyć lub zademonstrować na czym polega poszczególny test) 4. odpowiednie udokumentowanie wyników badań oraz postępowania poprzesiewowego Warunki przeprowadzania badań Pomieszczenie odpowiednie do prowadzenia badań to takie, które będzie przestrzenne i jasne. Najlepszą porą na wykonywanie badań są godziny przedpołudniowe. Testy powinny być wykonywane w świetle dziennym, temperatura pomieszczenia powinna być dostosowana do pory roku: latem ok ºC, zimą ºC. Jeżeli w pomieszczeniu przebywa więcej osób należy zadbać o parawan, który pozwoli przestrzegać prawa pacjenta do intymności. Zawsze należy wyjaśnić badanemu na czym będzie polegało badanie oraz zachęcić go do współpracy.

6 !!!WAŻNE!!! Testy przesiewowe są jedynie badaniami wstępnym mającymi na celu identyfikację osób, u których podejrzewane są zaburzenia w rozwoju. Dzieci i młodzież z dodatnim wynikiem jakiegokolwiek testu należy skierować do lekarza POZ, który wykluczy lub potwierdzi podejrzenie zaburzeń. W wypadku potwierdzenia badany powinien zostać skierowany do lekarza specjalisty. TEST PRZESIEWOWY DO WYKRYWANIA ZABURZEŃ W ROZWOJU SOMATYCZNYM Nadmierna masa ciała jest problemem społecznym; w 1997 roku Światowa Organizacja Zdrowia oficjalnie ogłosiła otyłość ogólnoświatową epidemią obejmującą dzieci i dorosłych, uznając ją za jedno z największych zagrożeń dla zdrowia ludzkości. Problem otyłości u dzieci i młodzieży narasta od kilkunastu lat, a rodzice często nie dostrzegają problemu. [13] Z danych opublikowanych przez Haslama i Jamesa [17] w 2005 r. wynika, że około 10% światowej populacji do 18 roku życia ma nadwagę lub otyłość, a amerykańskie badania prowadzone na dużej grupie ponad 8 tysięcy dzieci i młodzieży, zakończone w 2002 r., wskazują na nadmiar masy ciała u około 30% z nich [19]. Według innych danych, nawet ponad połowa Amerykanów wykazuje nadmierną masę ciała [16]. Badacze europejscy uważają, że w Europie około 20% dzieci ma nadmiar masy ciała, z czego u około 5% stwierdza się otyłość [18]. W Polsce częstość występowania otyłości waha się w różnych regionach od 2,5 do 12% dzieci i młodzieży. Do nadwagi i otyłości prowadzą przede wszystkim długotrwałe, nieprawidłowe nawyki żywieniowe, mała aktywność fizyczna i problemy emocjonalne. Otyłość może być również dziedziczna. U dzieci i młodzieży stwarza ryzyko chorób układu oddechowego, endokrynologicznego, stłuszczenia wątroby, nieprawidłowości ortopedycznych i zaburzeń psychicznych, a w wieku późniejszym schorzeń układu sercowo-naczyniowego i cukrzycy II typu. [13] Dzieci otyłe są dyskryminowane przez rówieśników, mają niską samoocenę, niekiedy objawy depresyjne [14]. Zaburzenia te sprzyjają powstawaniu jadłowstrętu psychicznego i bulimii [15]. Istnieje zatem pilna potrzeba edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży. Konieczne jest uświadamianie stosowania prawidłowej, zbilansowanej diety, unikania sytuacji sprzyjających tyciu, jak i propagowania aktywnego trybu życia. [13]

7 Pomiaru wysokości i masy ciała dokonuje się w ramach badań przesiewowych aby zidentyfikować dzieci i młodzież z niedoborem lub nadmiarem wzrostu (nisko-, wysokorosłość) oraz wagi (niedowaga, nadwaga, otyłość). Testowi poddawane są dzieci z każdej grupy wiekowej określonej przez akty normatywne dla badań przesiewowych (5/6, 10, 12, 13, 16, 18/19 lat) oraz dzieci w każdym innym wieku jeśli istnieje podejrzenie zaburzeń w rozwoju fizycznym. Sprzęty niezbędne do przeprowadzenia pomiarów antropometrycznych to: - waga (powinna być tarowana po każdym 10 pomiarze) - centymetr krawiecki (przymocowany pionowo do ściany) - ekierka - siatki centylowe masy i wysokości ciała oraz wskaźnika BMI odpowiednio dla chłopców i dziewczynek Pomiar wysokości ciała Dziecko, na boso staje przy ścianie, do której przyklejony jest centymetr. Pozycja ciała badanego powinna być wyprostowana, ręce swobodnie zwisać wzdłuż ciała, nogi muszą być wyprostowane w kolanach, a pięty powinny przylegać do ściany. Zwracamy również uwagę na odpowiednie uniesienie głowy (ułożenie w płaszczyźnie oczno-usznej). Pielęgniarka przystawia jedną z przyprostokątnych ekierki do centymetra umocowanego na ścianie, a drugą przyprostokątna do czubka głowy dziecka. Odczytany wynik pomiaru z dokładnością do 1mm odnotowuje się w karcie badania. [2,4] Rys. 1. Pomiar wysokości ciała [22]

8 Pomiar masy ciała Badane dziecko stoi na wadze jedynie w bieliźnie. Pomiar masy ciała należy wykonać z dokładnością do 100g, a otrzymany wynik zapisać w karcie badania. [2,4] Wyznaczenie wskaźnika BMI Z otrzymanych pomiarów wzrostu oraz wagi danego dziecka należy wyliczyć wartość wskaźnika BMI ze wzoru: i zapisać wynik w karcie. Rys 2. Pomiar masy ciała [22] Interpretacja wyników oraz postępowanie poprzesiewowe Każdy z otrzymanych wyników (waga, wzrost, BMI) należy nanieść na siatki centylowe odpowiednie dla płci i wieku badanego dziecka. (obecnie najczęściej stosowane są siatki centylowe z 1999 r. opracowane przez I. Palczewską, Z. Niedźwiecką z Zakładu Rozwoju Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie) O dodatnim wyniku testu mówimy, gdy wzrost lub waga albo wartość wskaźnika BMI badanego dziecka odczytane na siatkach centylowej wynoszą: a) poniżej 3 C lub mieszczą się pomiędzy 3 a 10 C podejrzenie niedoboru wysokości/masy ciała b) pomiędzy 90 a 97 C oraz powyżej 97 C podejrzenie nadmiernej wysokości lub wysokorosłości/nadwagi lub otyłości Każdy badany z dodatnim wynikiem testu przesiewowego powinien zostać skierowany do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej wraz z wynikami pomiarów oraz wartościami centylowymi.

9 TEST PRZESIEWOWY DO WYKRYWANIA ZEZA Zez jest wadą narządu wzroku polegającą na osłabieniu mięśni okoruchowych. Taka dysfunkcja powoduje zmianę kąta patrzenia jednego oka względem drugiego, w skutek czego następuje brak możliwości równoczesnej koncentracji obu oczu na oglądanym przedmiocie. Celem testu jest zidentyfikowanie dzieci, u których podejrzewa się zeza lub obserwuje skłonności do zezowania. W teście biorą udział dzieci w wieku 5-6 lat. Do wykonania badania niezbędna jest latarka z wąską wiązką promieni. Test składa się z dwóch części: 1. Badanie obecności widocznego zeza: a) badanie ustawienia gałek ocznych b) badanie symetrii odbicia światła na rogówkach (test Hirshberga) 2. Badanie skłonności do zezowania (testu naprzemiennego zasłaniania oczu - cover test) [4] Badanie widocznego zeza a) Badanie ustawienia gałek ocznych Prosimy dziecko, aby usiadło twarzą do okna, na przeciwko pielęgniarki i spojrzało na twarz osoby badającej. Badający sprawdza, czy gałki oczne dziecka są prawidłowo i symetrycznie ustawione. Dodatkowo zwracamy uwagę na szerokość i długość szpar powiekowych oraz ustawienie i ruchomość powiek. [4]

10 Jeżeli zaobserwowano, że: a) jedna z gałek ocznych jest ustawiona do wewnątrz (w kierunku nosa), to określamy ten stan jako zez zbieżny (esotropia) b) jedna z gałek ocznych ustawiona jest na zewnątrz (w kierunku skroni) wówczas określamy to jako zez rozbieżny (exotropia) c) gałka oczna odchylona jest ku górze lub ku dołowi określamy ten stan jako zez pionowy (hypotropia-ku dołowi, hypertropia-ku górze) [4] Badanie odbicia światła na rogówkach (test Hirschberga) Rys. 3. Rodzaje zeza [23] Test ten pozwala na określenie w przybliżeniu kąta zeza. Około 30 cm od twarzy dziecka umieszczamy latarkę i prosimy aby patrzyło na źródło światła. Ustawienie gałek ocznych ocenia się obserwując położenie refleksu świetlnego odbijającego się na rogówkach. Obserwujemy czy odbicie światła w źrenicach obu oczu jest symetryczne (czy znajduje się w centrum źrenic). Rys. 4. Kąty zeza w teście Hirschberga [24] Niesymetryczne odbicie światła świadczy o możliwości wystąpienia zeza. Każdy milimetr przesunięcia odpowiada w przybliżeniu 7 kąta zeza. Jeżeli odbicie zlokalizuje się z brzegu źrenicy wynosi około 15, w połowie tęczówki 30, a jeśli znajduje się poza rogówką ma wartość 45. Badanie skłonności do zezowania Cover test Badanie polega na zasłonięciu ręką osoby badającej, zasłonką lub ciemnym szkłem jednego oka dziecka, podczas gdy drugie oko patrzy na wprost na wyznaczony punkt. W chwili wykonywania ruchów naprzemiennych należy obserwować, czy gałka oczna wykonuje ruch w stronę nosa, skroni, w górę lub w dół od pozycji centralnej oka.

11 Rys. 5. Cover test [25] Interpretacja wyników oraz postępowanie poprzesiewowe Wynik testu przesiewowego mającego na celu wykrycie zeza uznaje się za dodatni, gdy wystąpi przynajmniej jeden z poniższych objawów: a) ustawienie gałek ocznych jest niesymetryczne b) odbicie światła na rogówkach obu oczu jest niesymetryczne c) stwierdza się ruchu gałki ocznej podczas cover-testu Otrzymane wyniki powinny zostać odnotowane w karcie badania przesiewowego. O dodatnim wyniku testu należy poinformować rodziców lub opiekunów dziecka, z zaleceniem zgłoszenia się do lekarza okulisty. TEST PRZESIEWOWY DO WYKRYWANIA NIEPRAWIDŁOWEJ OSTROŚCI WZROKU Przeprowadzanie testu mającego wykryć zaburzenia ostrości wzroku jest niezwykle istotne, ponieważ nieskorygowane wady wzroku u dzieci mogą powodować trudności w nauce czytania i pisania, niechęć do uczenia się, rozdrażnienie i zmęczenie. Testowi poddawane są dzieci w wieku 5/6, 10, 12, 13, 16 i18/19 lat.

12 Sprzęt niezbędny do przeprowadzenia testu to: - tablice z optotypami: w postaci widełek lub kształtów przeznaczone są dla dzieci młodszych, które nie umieją czytać ale różnicują kierunki prawo, lewo, góra, dół oraz nazywają poszczególne kształty w postaci cyfr lub liter dla dzieci starszychm, które rozpoznają cyfry oraz litery - osłonka dla przysłonięcia oka niebadanego np. trójkąt wycięty z papieru - wskaźnik do pokazywania znaków na tablicy - widełki wycięte ze sztywnego kartonu, których wielkość będzie odpowiadała największym widełkom na tablicy z optotypami W zależności od długości pomieszczenia, w którym przeprowadzane jest badanie należy zastosować odpowiednio dostosowane tablice do badania w odległości 3 lub 5 metrów. Ta-

13 blica powinny zostać powieszona na jasnej ścianie i oświetlana przez światło dzienne. W pochmurne jesienno-zimowe dni tablicę należy doświetlić lampą. Wysokość tablicy musi się znajdować na wysokości oczu badanego dziecka, dlatego w zależności od wieku i wzrostu badany może stać lub siedzieć. Badanie ostrości wzroku Badany staje/siada w odległości 3 lub 5 metrów od tablicy. Badanie rozpoczyna się od oka prawego. Lewe oko jest zasłonięte, a badający wskaźnikiem wskazuje widełki/kształty lub litery/cyfry. Prosi, aby dziecko pokazało kierunek widełek/nazwało pokazany kształt lub odczytało wskazaną literę/cyfrę. Jeżeli badane dziecko nie odczytuje prawidłowo wszystkich, bądź niektórych widełek/kształtów/liter/cyfr w danym rzędzie, to pokazujemy rząd wyżej. Gdy dziecko wskaże prawidłowo wszystkie widełki/kształty/litery/cyfry badanie uznaje się za zakończone. Podobnie bada się oko lewe po zasłonięciu prawego. W czasie badania należy obserwować i czy dziecko: - nie ustawia asymetrycznie głowy nie patrzy bokiem lub skośnie - nie mruży oczu - nie rozpoznaje optotypów z trudnością Powyższe obserwacje powinno się odnotować w karcie badania.!! Dziecko, które nosi okulary badane musi być w okularach!! Interpretacja wyników oraz postępowanie poprzesiewowe O dodatnim wyniku testu mówimy, gdy badane dziecko nie pokaże wszystkich wskazanych optotypów, jak również kiedy ustawia asymetrycznie głowę, mruży oczy lub z dużym trudem rozpoznaje optotypy (dotyczy przede wszystkim dzieci młodszych). Należy poinformować rodziców lub opiekunów o wyniku badania i skierować do lekarza okulisty. Na karcie informacyjnej dla lekarza odnotować trzeba stwierdzoną ostrość wzroku dziecka oraz wszystkie inne niepokojące objawy.

14 TEST PRZESIEWOWY DO WYKRYWANIA ZABURZEŃ WIDZENIA BARW Zaburzenia rozpoznawania barw dzielą się na zaburzenia nabyte i wrodzone. Mogą upośledzać codzienne funkcjonowanie, być przeszkodą w wykonywaniu pewnych zawodów np. zawód kierowcy. Badanie przeprowadzane jest u dzieci w wieku 10 lat za pomocą tablic pseuchoizochromatycznych Ishihary. Każda tablica składa się z koła utworzonego przez różnych rozmiarów okrągłe plamy, różniące się w nieznaczny sposób barwami. Układ plam w kolorze odmiennym od tła jest taki, że tworzą liczbę. Zadaniem pacjenta jest ją odczytać. Dobór kolorów na każdej tablicy jest inny, co umożliwia zdiagnozowanie różnych zaburzeń widzenia barw. Pełny test Ishihary polega na pokazaniu pacjentowi 36 tablic; wersje przesiewowe liczą 14 lub 24 tablice, wersja dla dzieci i osób niepiśmiennych liczy 10 tablic. [20] Rys. 6. Tablice Ishihary Badanie widzenia barw Badający stoi przodem do dziecka trzymając tablice przed sobą, tak aby umożliwić uczniowi swobodne odczytanie. Odległość tablic od oczu badanego powinna wynosić ok. 75 cm. Tablice pokazywane są w określonej kolejności. Najpierw pokazywane są tablice od numeru 1 do 13, tablice 14 i 15 bez cyfr opuszcza się, następnie pokazywane są tablice 16 i 17. Badający prosi dziecko aby głośno określało kształty lub cyfry, które widzi.

15 Interpretacja wyników testu oraz postępowanie poprzesiewowe Wynik testu uznaje się za dodatni, jeżeli uczeń nieprawidłowo odczytał nawet jedną tablicę. O wyniku badania powinno się poinformować rodziców/opiekunów dziecka oraz wychowawcę. Wskazana jest konsultacja lekarza okulisty. Na karcie informacyjnej należy zapisać zaobserwowane anomalia. TEST PRZESIEWOWY DO WYKRYWANIA USZKODZEŃ SŁUCHU Kilkanaście procent dzieci i młodzieży w wieku szkolnym ma uszkodzony słuch w stopniu lekkim i średnim. Uszkodzenia słuchu mogą by wrodzone, mogą być następstwem zaburzeń okresu okołoporodowego lub nabyte w okresie pourodzeniowym. W większości wypadków nabyte uszkodzenia słuchu są następstwami stanów zapalnych górnych dróg oddechowych, zapalenia ucha środkowego oraz przebytych chorób zakaźnych np. odry. Wczesne wykrycie uszkodzenia słuchu, określenie jego przyczyny oraz stopnia uszkodzenia, po czym podjęcie odpowiedniego leczenia lub rehabilitacji jest bardzo ważne dla losów dziecka. Słuch jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju mowy, rozwoju psychospołecznego i wyboru zawodu. Pozwoli też zadecydować specjalistom oraz rodzicom czy dziecko powinno uczęszczać do szkoły dla dzieci niedosłyszących. Test ma na celu wykluczenie lub potwierdzenie uszkodzenia słuchu u dzieci i młodzieży. Wykonywany jest w wieku 5/6 oraz 13 lat. Polega na badaniu powtórz co słyszysz, który wykonywany jest szeptem za pomocą określonych zestawów słów, dostosowanymi do wieku rozwojowego dziecka. Badanie słuchu Test powinien być przeprowadzany w pomieszczeniu o długości około 5,5 metra oraz w miarę możliwości jak najbardziej wyciszonym odizolowanym od dużych źródeł hałasu (np. ulicy, boiska), przy zamkniętych drzwiach i oknach.!!! WAŻNE!!! Badaniu nie mogą zostać poddane dzieci, które mają infekcję nosa lub gardła oraz te, które w danej chwili albo w ciągu ostatnich 2 tygodni miały zapalenie uszu.

16 Każde ucho badane jest oddzielnie. Ucho niebadane musi zostać zagłuszone. Jeżeli test jest wykonywany w obecności rodziców dziecka, to prosimy ich, aby zatkali przewód słuchowy. Natomiast, gdy dziecko jest starsze, może zrobić to samodzielnie. Należy poprosić, aby włożyło zwilżony palec do przewodu słuchowego. Przed rozpoczęciem badania właściwego należy przeprowadzić wstępną rozmowę szeptem, aby pokazać dziecku na czym polega badanie i upewnić się, że zrozumiało jak je wykonać. Prosimy, by uczeń stanął przed badającym i głośno odpowiedział na 3-4 pytania, które badający zada szeptem, np. Jak masz na imię?, Ile masz lat?, Czy masz rodzeństwo?, Gdzie mieszkasz?. Jeżeli wstępna rozmowa przebiegła pomyślnie, należy przejść do wykonania testu właściwego. Prosimy dziecko aby oddaliło się na odległość około 5 metrów i odwróciło się bokiem do badającego. Następnie mówimy dziecku, żeby zamknęło oczy. Jest to konieczne ponieważ dziecko odruchowo może odwracać głowę w stronę osoby badającej, a tym samym odczytywać z ruchu ust wypowiadane wyrazy. Test rozpoczyna się od ucha prawego, co oznacza, że należy wygłuszyć ucho lewe. Badający wypowiada szeptem kolejno słowa z wybranego zestawu i prosi, żeby dziecko głośno powtarzało to co usłyszy. Jeżeli badany powtórzy wszystkie sześć (dotyczy dzieci 5/6 letnich) / dziesięć słów (dotyczy 13 latków) test uznajemy za zakończony. W przypadku dzieci młodszych za prawidłową uznawana jest pomyłka w wyrazach podobnych fonetycznie np. Tomek zamiast domek. Gdy uczeń nie powtórzył prawidłowo wszystkich wyrazów lub je przekręcił należy powtórzyć badanie używając drugiego zestawu słów, co pozwoli wykluczyć lub potwierdzić podejrzenie niedosłuchu. Ucho lewe badane jest w identyczny sposób, tyle że z użyciem zestawu słów przygotowanych dla ucha lewego. Tabela 2. Zestaw słów do badania słuchu dzieci w wieku 6 lat [4] UCHO PRAWE UCHO LEWE A B C A B C Krysia Dziesięć Sala Lato Chłopak Pole Stasio Siedem Klasa Mama Domek Okno Zosia Dziewięć Rzeka Ania Lala Mleko Kazia Dziesięć Drzewo Tata Lampa Kotek Jadzia Dziewięć Szkoła Góra Tomek Głowa Jasia Cztery Szosa Kreda Fala Woda

17 Tabela 3. Zestaw słów do badania słuchu uczniów wieku 13 lat [4] UCHO PRAWE UCHO LEWE A B A B Pies Targ Ściąć Staw Tak Karp Jest Świat Rząd Ślub Strajk Drzwi Piec Chleb Śpioch Knot Chodź Zdrów Grzmi Wstrząs Mocz Kurs Szew Mama Zięć Grzmot Wieś Rzecz Śledź Szkło Twarz Park Żart Dać Chleb Spaść Kwiat Nos Krem Śnieg Interpretacja wyników testu oraz postępowanie poprzesiewowe Możemy podejrzewać uszkodzenie słuchu (jednego lub obu uszu) jeżeli dziecko nie powtarza lub przekręca przynajmniej dwa wyrazy z każdego zestawu słów odpowiednich dla jego wieku. O wyniku testu należy poinformować rodziców lub opiekunów dziecka i skierować do lekarza pediatry, który opiekuje się dzieckiem. Lekarz powinien wykonać test ponownie i w razie konieczności skierować dziecko na specjalistyczne badania diagnostyczne. ORIENTACYJNE WYKRYWANIE WAD WYMOWY Do wad nie zaliczamy cech wymowy dziecięcej, które są normalnym przejawem jej niedojrzałości. Istnieją jednak pewne odchylenia uchwytne już w okresie rozwoju mowy. Największą grupę zaburzeń mowy tworzą wady artykulacyjne określane mianem dyslalii. [7] Dyslalia to nieprawidłowość w wymawianiu jednej głoski, wielu głosek, a nawet wszystkich lub niemal wszystkich głosek od razu (bełkot). W obrębie dyslalii wyróżniamy wszelkiego rodzaju: a) seplenienia (nieprawidłowa wymowa głosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, ź) b) rerania (nieprawidłowa wymowa głoski r. Głoska ta może być wymawiana jako l, j, r l, jako r języczkowe lub opuszczana)

18 c) nieprawidłową wymowę głosek k, g, d) bezdźwięczność i inne odchylenia od normalnej artykulacji np. nosowanie Inne dość często spotykane wady wymowy poza dyslalią to zniekształcanie niektórych głosek spowodowane niedosłuchem oraz jąkanie. W ocenie rozwoju mowy dziecka bierze się pod uwagę zarówno zdolność mówienia, jak i rozumienia. Podczas oceny mówienia istotny jest zasób słownictwa dziecka, struktury gramatyczne jakich używa, płynność jego wypowiedzi, jak i sama wymowa. Przy ocenie rozumienia ważny jest poziom rozumienia przez dziecko wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi. Istotny jest też stopień komunikowanie się dziecka z otoczeniem. [7,8] Orientacyjna ocena rozwoju mowy Badaniu poddawane są dzieci w wieku przedszkolnym (5-6 lat) i wczesnoszkolnym (6-7 lat). Wstępnej oceny rozwoju mowy dokonujemy przez wcześniejszą obserwację mowy dziecka w trakcie całych badań przesiewowych oraz wywiad z rodzicami, który pozwoli ustaić przebieg dotychczasowego rozwoju mowy dziecka. Włąściwej oceny dokonujemy wykonując próbę eksperymentalną, która polega na powtarzaniu przez dziecko poszczególnych słów np. rower, czapka, pszczoła, czoło, które wypowiada wcześniej badający.!!! WAŻNE!!! Podstawowym i niezbędnym warunkiem decydującym o rozwoju mowy jest prawidłowy słuch. Wykrycie nieprawidłowości w wymowie dziecka pozwala na szybkie podjęcie działań terapeutycznych, które pozwolą wyrównać defekty. Prawidłowa wymowa wpływa znacznie na funkcjonowanie dziecka w różnych sferach życia m. in. sferze poznawczej, emocjonalnej, społecznej, jak i wpływa na jego edukację. z logopedą. Jeżeli wynik testu jest dodatni należy zasugerować rodzicom, aby skonsultowali się

19 TEST PRZESIEWOWY DO WYKRYWANIA NADCIŚNIENIA TĘTNICZEGO Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży,nie występuje tak często jak u dorosłych, choć staje się coraz częstszym zjawiskiem. Wartości ciśnienia zmieniają się wraz z wiekiem. Prawidłowe ciśnienie tętnicze u dziecka w pierwszym roku życia nie powinno przekraczać wartości 90/50 mm Hg. Do okresu pokwitania wartość ciśnienia wzrasta o ok. 1-2 mm Hg rocznie. O nadciśnieniu tętniczym u dzieci i młodzieży mówi się, gdy wartość ciśnienia określona dla ich wieku rozwojowego przekracza normę o 30 mm Hg. [9,11] Tabela 4. Podział ciśnienia tętniczego u dzieci w odniesieniu do wartości centylowych [10] < 90 centyla -ciśnienie tętnicze prawidłowe centyl ciśnienie tętnicze wysokie prawidłowe > 95 centyla nadciśnienie tętnicze!!! WAŻNE!!! U każdego dziecka powyżej 3-go roku życia ciśnienie tętnicze powinno być mierzone podczas każdej wizyty lekarskiej. Test wykonywany jest w celu rozpoznania u dzieci i młodzieży nadciśnienia tętniczego. Wiek uczniów w jakim wykonywany jest test to: 5/6, 10, 13, 16 oraz 18/19 lat. Sprzęt niezbędny do wykonania testu to: aparat do mierzenia ciśnienia (sfigmomanometr rtęciowy lub manometr sprężynowy) z odpowiednio dobraną do wieku dziecka szerokością i długością mankietu stetoskop tabele do interpretacji wyników ciśnienia tętniczego krwi, odpowiednie dla płci i wieku dziecka

20 Pomiar ciśnienia tętniczego Pomiaru należy dokonać, gdy dziecko jest spokojne ( badania nie wykonuje się gdy uczeń jest po wysiłku, w stresie lub z silnymi objawami infekcji). Dziecko powinno znajdować się w pozycji siedzącej z odwiedzionym ramieniem ułożonym na poziomie serca. Ważne jest aby nie zmieniało pozycji oraz spokojnie oddychało. Należy dokładnie dobrać szerokość i długość mankietu. Uwaga: Użycie zbyt wąskiego mankietu spowoduje, iż wyniki mogą zostać zawyżone nawet o 20-30%. Natomiast zastosowanie zbyt szerokiego mankietu zaniży wynik. Takie błędy mogą przyczynić się do ustalenia fałszywego rozpoznania nadciśnienia tętniczego. Pomiaru należy dokonać trzykrotnie (w odstępie 2-3 minut), a następnie wyliczyć średnią z uzyskanych trzech pomiarów w celu uzyskania ostatecznego wyniku. Interpretacja wyników testu oraz postępowanie poprzesiewowe Wynik testu uznaje się za dodatni, jeżeli wartości ciśnienia są równe lub przekraczają 95 centyl. O dodatnim wyniku testu nigdy nie można mówić na podstawie jednorazowego pomiaru. Jeżeli pierwotny wynik był niepokojący, należy dokonać kolejnych pomiarów w przeciągu następnych 2-3 dni i wówczas zinterpretować. Pomiary odnotować trzeba w karcie badania przesiewowego, powiadomić rodziców dziecka o podejrzeniu nadciśnienia tętniczego i skierować ucznia do lekarza pediatry, który sprawuje nad nim opiekę.