Małgorzata Rószkiewicz Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Transkrypt

1 Małgorzata Rószkiewicz Szkoła Główna Handlowa w Warszawie!"#! Słowa kluczowe: demograficzne starzenie się, prognozy demograficzne, potrzeba bezpieczeństwa w okresie starości /,0&#1%(##,2*#% $%"#&#'"!(')#* "%*+,-,*.# polucji Polski struktury preferencji generacji przyszłych emerytów ze szczególnym uwzględnieniem Koincydencja długotrwałych tendencji spadkowych pozycji potrzeby bezpieczeństwa w okresie starości. w przebiegu płodności i umieralności stała się Podstawą rozważań są wyniki badań własnych. podłożem demograficznego starzenia się populacji Polski. Starzenie się populacji uwidacznia się wzrostem udziału osób w wieku emerytalnym 1. Wskaźnik ten dla Polski w 2004 r. osiągnął poziom 15,3%. Osoby w tzw. starszym wieku, czyli w wieku Występujące tendencje w przebiegu procesów 65 lat i więcej, stanowią obecnie 13% wszystkich demograficznych są podstawą budowania prognoz mieszkańców Polski. Wskaźniki te według standardów demograficznych dla Polski. W prognozach tych demograficznych identyfikują zaawansowanie demograficznego starzenia się populacji i na podstawie tych przyjmuje się, że do 2030 roku nastąpi dalszy wzrost przeciętnego trwania życia, silniejszy dla mężczyzn wartości można stwierdzić, że populacja Polski (o 7,2 lat) niż dla kobiet (o 4,5 roku). Z kolei osiągnęła etap starości demograficznej. w zakresie formowania się rodzin zakłada się, że Zagrożenie, że wystąpi dysproporcja między niewielką tendencje w zakresie modelu rodziny małodzietnej liczbą osób aktywnych zawodowo i dużą grupę osób, z opóźnianiem momentu zawierania małżeństw zostaną których aktywność zawodowa już się zakończyła, zachowane. w chwili obecnej nie występuje. Jednak biorąc pod Prognoza demograficzna opracowana przez GUS do uwagę obecną wielkość grupy aktywnych zawodowo roku 2030 zakłada, że w całym prognozowanym oraz fakt, że ulega ona naturalnemu starzeniu się okresie przyrost naturalny ludności Polski będzie i w konsekwencji następuje przesuwanie się jej w kierunku grup wieku poprodukcyjnego, należy spodzie- ujemny a liczba ludności obniży się do 35,7 mln osób. Do roku 2020 ogólna liczba ludności spadnie o milion, wać się, że w najbliższym czasie współczynnik a w kolejnej dekadzie jeszcze o półtora miliona osób. obciążenia demograficznego osobami w wieku starszym będzie wykazywał tendencję wzrostową. W tym samym czasie zbiorowość osób w wieku 65 lat i więcej powiększy się o 3,61 mln, osiągając 8,5 mln. Cechą charakterystyczną struktury wieku populacji Średnio z roku na rok liczba ludności w wieku 65 lat Polski jest falowanie wyżów i niżów demograficznych, i więcej będzie powiększała się o 175,4 tys. Zmiany te co przekłada się na pewną zmienność w czasie nie będą regularne, co wynika z falowania niżów przedstawionych wskaźników. Jednakże, niezależnie i wyżów demograficznych. Najintensywniejszy wzrost od perturbacji spowodowanych pofałdowaną strukturą przypadnie na lata , kiedy to populacja ta wieku można uznać, że przebieg procesu będzie powiększać się średnio o 200 tys. osób rocznie. demograficznego starzenia się populacji Polski ma Po 2022 roku tempo przyrost będzie coraz wolniejsze. charakter systematyczny, zaś dokonujące się zmiany Pod koniec prognozowanego okresu przewiduje się, że w proporcjach grup wieku za jednokierunkowe. przyrost roczny w tej grupie będzie kształtował się na Celem opracowania jest prezentacja na tle przewidywań co do przebiegu demograficznego starzenia się poziomie średnio 50 tys. osób. Pofałdowana wyżami i niżami demograficznymi struktura wieku populacji będzie powodowała nie tylko 1 Dla kobiet wiek emerytalny rozpoczyna się w momencie zmienność tempa przyrostu osób w starszym wieku, ale osiągnięcia 60 lat, dla mężczyzn, 65 lat. 355

2 również sprawi, że w okresie prognozowanym będą występowały podokresy, w których poszczególne grupy wieku w zbiorowości osób starszych będę powiększały się w większym stopniu niż pozostałe. Do roku 2010 przyrost liczby ludności w wieku 65 lat i więcej będzie w największym stopniu generowany przyrostem liczby osób najstarszych, tj. w wieku 80 lat i więcej. W okresie najbliższych pięciu lat zbiorowość osób najstarszych będzie powiększać się średnio 54,5 tys. rocznie. W tym czasie pozostałe grupy wieku tej subpopulacji będą wykazywały tendencję malejącą. Naturalne starzenie się roczników wyżu lat sprawi, że w okresie następnych pięciu lat, tj. od 2011 r. do 2015 r., o dynamice wzrostu liczby ludności w starszym wieku będzie w pierwszej kolejności decydowało powiększanie się zbiorowości osób w wieku lat. W tym okresie rozmiary tej grupy wieku będą powiększać się średnio o 163,9 tys. osób rocznie. W konsekwencji, w okresie największą dynamiką wzrostu będzie charakteryzowała się grupa w wieku lata średnio rocznie o 149,8 tys. osób, zaś w latach grupa w wieku lat o 129,2 tys. Od 2025 roku o wzroście liczby ludności w wieku 65 lat i więcej będą ponownie decydowały zmiany w liczbie ludności najstarszej, tj. w wieku 80 lat i więcej średnio o 87 tys. osób. W konsekwencji przewidywanych trendów proces demograficznego starzenia się populacji, mierzony systematycznym wzrostem udziału osób starszych, będzie się pogłębiać. W 2030 roku przewiduje się, że wskaźnik ten osiągnie poziom 23,8%, w tym 26,9% w subpopulacji kobiet i 20,6% wśród mężczyzn. Udział mężczyzn w wieku powyżej 65 lat podwoi się, do 2030 roku osiągając poziom 20,6%, niemniej jednak będzie /,0&#1%(#0 -& -,"% %"#&#'"!(')#* "%*+,-,*.# on niższy niż udział kobiet w tym wieku, dla których wskaźnik ten osiągnie poziom 26,9%. W roku 2030 połowa populacji osób starszych osiągnie wiek 74,6 roku lub będzie starsza. Obok zmian w natężeniu urodzeń i zgonów, których konsekwencją są zmiany liczebne poszczególnych grup wieku, obserwuje się zmiany związane z funkcjonowaniem rodzin i gospodarstw domowych, które mogą mieć niebagatelny wpływ na funkcjonowanie licznych generacji przyszłych emerytów. Ewolucja modelu rodziny powoduje, że od dłuższego czasu odnotowuje się kurczenie się rodzin i gospodarstw domowych. W okresie pomiędzy spisami powszechnymi z 1970 i z 2002 zmieniła się struktura rodzin: zmniejszył się istotnie udział małżeństw z dziećmi na rzecz małżeństw bez dzieci i rodzin niepełnych. Wzrósł też udział gospodarstw domowych jednorodzinnych w ogólnej liczbie gospodarstw, a wśród nich gospodarstw jedno-osobowych, które są obecnie bardzo widoczne w populacji Polski. Średnia liczba osób w gospodarstwie domowym zmalała z 3,39 w 1970 r. do 2,34 w 2002 r. Prowadzi to do naturalnego zaniku więzi rodzinnej i systemu wsparcia osób najbliższych. W strukturze gospodarstw jednoosobowych można zauważyć dwie charakterystyczne prawidłowości. W wśród osób relatywnie młodszych funkcjonujących samotnie przeważają mężczyźni. Wśród osób w wieku lat mężczyzn samotnych jest dwukrotnie więcej niż kobiet. Natomiast wraz z wiekiem zbiorowość osób samotnych znacznie się feminizuje. W prognozach demograficznych nie przewiduje się, iż postawy ku małodzietnej rodziny oraz życiu bez potomstwa ulegną zmianie. Wiąże się to bowiem z bardziej długofalowymi przeobrażeniami ogólnospołecznymi, związanymi z tzw. modernizacją społeczną, szerzącym się indywidualizmem i ideologią konsumeryzmu. Utrzymywanie się obecnych trendów będzie zatem prowadziło w okresie najbliższych 25 lat do wzrostu udziału gospodarstw domowych jednoosobowych wśród funkcjonujących w populacji polskiej. Według prognoz GUS w 2030 roku jednoosobowe gospodarstwa domowe będą stanowiły około 38% wszystkich gospodarstw domowych. Konsekwencje społeczno-ekonomiczne starzenia się demograficznego populacji są oczywiste. W pierwszej kolejności wzrasta udział generacji emerytów w rachunkach narodowych [Brugiavini, 2002]. Zwiększa się zapotrzebowanie na świadczenia emerytalne oraz zapotrzebowanie na specyficzne dla wieku starszego usługi w zakresie ochrony zdrowia. Ujawniające się preferencje wobec modelu życia bez potomstwa sprawią, że samotna długa starość może stać się problemem społecznym w okresie najbliższych 25 lat. Dlatego też wydłużania się fazy emerytalnej w cyklu życia jednostek wymusza działania systemowe umożliwiające sprostanie tym obciążeniom [Visco, 2002]. Do nich należała reforma systemu emerytalnego, której celem było przeniesienie części obciążeń finansowych okresu emerytalnego na obywateli [Rószkiewicz, 2003a]. Obecnie poszukuje 356

3 się najodpowiedniejszych rozwiązań dla systemu opieki zdrowotnej, zaś występowanie w częściowym zakresie rynku usług medycznych sprzyja przenoszeniu na obywateli również kosztów opieki medycznej. Wydaje się, że oczywisty wzrost wydatków systemu ubezpieczeń społecznych, spowodowany starzeniem się demograficznym populacji Polski, może być złagodzony poprzez dwa równolegle postępujące procesy: 1) poprawę stanu zdrowia populacji we wszystkich generacjach oraz 2) tworzenie zabezpieczeń materialnych, w szczególności poprzez wzrost posiadanych oszczędności gospodarstw domowych. Procesy te swe podłoże mają w postawach i indywidualnych zachowaniach, zaś tego typu zmiany zachodzące w społeczeństwie można określić ogólnie mianem orientacji na starość generacji przedemerytalnych. Badania prowadzone w Instytucie Statystyki i Demografii SGH od momentu wprowadzenia reformy systemu ubezpieczeń emerytalnych, tj. od 1999 r., mają na celu monitorowania zmian w strukturze potrzeb gospodarstw domowych [Perek-Białas, Rószkiewicz, 1999; Rószkiewicz, 2003b, 2004], ze szczególnym uwzględnieniem zmian pozycji potrzeby bezpieczeństwa w okresie starości oraz potrzeby posiadania i zachowania dobrej kondycji fizycznej. Badania te dążyły zatem do zidentyfikowania występowania orientacji na starość generacji przedemerytalnych w Polsce i określenia stopnia jej zaawansowania. Wyniki badań w kolejnych cyklach 1999, wskazują, że potrzeba bezpieczeństwa w okresie starości! * jest identyfikowana przez gospodarstwa domowe i podejmowane są działania, by potrzebę tę zaspokoić. Jednakże ten typ zachowań, nakierowany na długookresowe planowanie konsumpcji i oszczędzania z przeznaczeniem na starość nie jest powszechny. Prezentowane poniżej wyniki pochodzą z badania empirycznego, które stanowi kontynuację prac prowa- 2 Oba badania zrealizowano w Instytucie Statystyki i Demografii SGH w ramach grantów KBN. Jako metodę badawczą przyjęto obserwację drogą wywiadu bezpośredniego z kwestionariuszem ankietowym. W 1998 r. badanie zrealizowano przy współpracy z GUS, na losowo wybranej próbie 1282 gospodarstw domowych, zaś badanie w 2001 r. zrealizowano przy współpracy z CBOS, na losowo wybranej próbie 1193 gospodarstwach domowych. dzonych od końca 1998 r., czyli od momentu wprowadzenia reformy systemu emerytalnego. W tym czasie zrealizowano dwa badania identyfikujące możliwości gromadzenia zasobów oraz postawy wobec oszczędzania i zabezpieczania okresu starości 3 (na przełomie lat oraz ). W trzecim cyklu badawczym, zrealizowanym pod koniec 2004 r. jako metodę badawczą przyjęto również obserwację drogą wywiadu bezpośredniego z kwestionariuszem ankietowym na %0/!)!!"*.! %*+!(!% ',!( *!, %*#%*+ losowej grupie 1305 gospodarstw domowych 4. Tak jak w poprzednich cyklach badawczych, respondentem była głowa gospodarstwa domowego, a wywiady przeprowadzano w miejscu zamieszkania respondenta. Wyniki badań pozwoliły na wyodrębnienie pięciu odmiennych grup preferencji, które różniła między innymi pozycja potrzeby zabezpieczenia swej starości oraz zachowania zdrowia i dobrej kondycji fizycznej względem innych potrzeb. Wśród nich dwa układy preferencji plasowały potrzebę bezpieczeństwa w okresie starości na pierwszym miejscu i były charakterystyczne dla 33,3% badanych. Jednie wśród tych dwóch grup pozycja potrzeby zachowania zdrowia i dobrej kondycji fizycznej zajmowały dość wysoką lub w miarę wysoką pozycję. Z kolei 18,3% respondentów traktowało bezpieczeństwo w okresie starości jako mniej ważne, lecz wysoko rangowane, a jednocześnie marginalizowało potrzebę zachowania zdrowia i dobrej kondycji fizycznej, zaś 29,9% badanych uznawało wszystkie cele życiowe za równoważne, bez wyraźnych preferencji w tym zakresie. Natomiast 18,5% respondentów w określaniu swych preferencji względem bieżących celów życiowych nie uwzględniała w ogóle bezpieczeństwa w okresie starości, zaś potrzebę zachowania zdrowia i dobrej kondycji fizycznej marginalizowało. Warto podkreślić, że jedynie dla 20,5% respondentów obie grupy potrzeb, tj. bezpieczeństwo w okresie starości oraz zdrowie i kondycja fizyczna, były priorytetowymi celami życiowymi. Struktury preferencji wyodrębnione w badaniu z 2004 r. zestawia tab. 1. Analizując cechy społeczno-demograficzne wyróżnionych w ten sposób segmentów gospodarstw domowych 3 Analizę porównawczą wyników obu cykli badawczych zestawiono m.in. w: [Rószkiewicz, 2003a]. 4 Badanie zrealizowano przy współpracy z CBOS. 357

4 trudno dostrzec wyraźne różnice między nimi. Brak istotności różnic między układami preferencji ze względu na osiągane dochody (p = 0,319) oraz możliwości gromadzenia majątku (p = 0,517), wskazuje, że znaczenie zabezpieczania okresu starości nie jest powiązane z bieżącymi możliwościami dochodowymi gospodarstw oraz ich stanem zamożności, natomiast jest istotnie powiązane z subiektywnymi odczuciami gospodarstw na temat własnej sytuacji finansowej (p = 0,041). Marginalizowanie potrzeby bezpieczeństwa w okresie starości najczęściej (28,1% w tym segmencie) współwystępowało z pozytywną oceną własnej kondycji finansowej, z kolei w segmentach plasujących bezpieczeństwo w okresie starości na pierwszym miejscu w strukturze potrzeb najczęściej (segment pierwszy 36,8% oraz segment drugi 39,4%) współwystępowało z krytyczną opinią wobec własnej sytuacji materialnej. Również istotne różnice (p < 0,0001) uzyskano w zakresie poglądów co do potrzeby bogacenia się oraz postaw ostrożnościowych w ogóle. Postawy te opisano przez dwa wymiary, tj. ostrożność i wstrzemięźliwość. Gospodar- Tablica 1. Wyodrębnione struktury preferencji w badaniu z 2004 r. Zdobywanie Zdobywanie popularności i życzliwości Rozrywka i przyjemności Urządzenie sobie stwa domowe skupione w segmencie pierwszym, zdominowanym przez potrzebę bezpieczeństwa w okresie starości, oraz drugim i trzecim, w których potrzeba ta zajmowała również wysoką pozycję, identyfikowały się z każdym z wyróżnionych wymiarów, uznając zarówno wstrzemięźliwość, jak i ostrożność za pożądane atrybuty gospodarowania własnymi zasobami, natomiast skupione w segmencie czwartym i piątym, a więc marginalizujące tę potrzebę, odrzucały każdą z tych postaw. Prawidłowości te wskazują, że brak preferencji wobec potrzeb bezpieczeństwa w okresie starości przekładał się na negatywne postawy wobec oszczędzania i chęci gromadzenia zasobów. Warto jeszcze raz podkreślić, że postawy te nie miały uzasadnienia w poziomie osiąganych dochodów oraz stopniu zamożności tych gospodarstw domowych, a więc dotyczyły bardziej stylu życia i wyznawanych wartości. Wśród 36,8% gospodarstw domowych preferowany jest zatem krótki horyzont czasowy konsumpcji, a w konsekwencji występuje w tej grupie marginalizacja motywu cyklu życia. Rozmiar grupy 12,8% Rozmiar grupy 20,5% Rozmiar grupy 29,9% Rozmiar grupy 18,3% Rozmiary grupy 18,5% Zdobywanie Zdobywanie popularności popularności popularności i życzliwości i życzliwości i życzliwości Rozrywka i przyjemności Poprawienie swego wyglądu Awans społeczny Poprawienie swego Rozrywka i przyjemności wygodnych warunków życia wyglądu Zdobywanie pieniędzy i Zdobywanie ogólnego Poprawienie swego Zdobycie prestiżu Zdobycie prestiżu osiągania coraz wyższych szacunku wyglądu osobistego osobistego dochodów Awans społeczny Zdobywanie pieniędzy Rozrywka i przyjemności Zdobywanie ogólnego Awans społeczny i osiągania coraz wyższych szacunku dochodów Awans społeczny Zdobycie prestiżu Zdobywanie ogólnego osobistego szacunku Urządzenie sobie Zdobycie prestiżu Zdobywanie pieniędzy Awans społeczny Urządzenie sobie wygodnych warunków osobistego i osiągania coraz wygodnych warunków życia wyższych dochodów życia Poprawienie swego Rozrywka i przyjemności Zdobywanie ogólnego Zdobywanie pieniędzy wyglądu szacunku i osiągania coraz wyższych dochodów Zdobywanie ogólnego Poprawienie swego wyglądu Urządzenie sobie Zdobywanie pieniędzy szacunku wygodnych warunków i osiągania coraz życia wyższych dochodów Zdobycie prestiżu Zdobywanie popularności Urządzenie sobie osobistego i życzliwości wygodnych warunków życia Źródło: obliczenia własne 358

5 Z kolei potrzeba zachowania zdrowia i dobrej kondycji fizycznej tylko w jednym segmencie lokowana jest na wysokiej pozycji, zaś wśród więcej niż połowy gospodarstw (56,5%) jest marginalizowana. Odsuwanie spraw zdrowia i kondycji fizycznej na dalszy plan w strukturze potrzeb budzi niepokój z dwóch powodów. Po pierwsze, zdrowy tryb życia i profilaktyka należą do istotnych czynników wpływających na proces starzenia się i przebieg chorób w okresie starości. Do głównych schorzeń najczęściej dotykających osoby w wieku podeszłym należą [Ryglewicz, 2006]: choroby sercowo-naczyniowe, choroby narządów ruchu oraz zmiany zwyrodnieniowe mózgu. Udar mózgu, obok otępienia, jest główną przyczyną inwalidztwa osób powyżej 60. roku życia. Zmiana stylu życia pozwala obniżyć ciśnienie tętnicze i stężenie cholesterolu oraz zapobiec cukrzycy, czyli ograniczyć czynniki przyczyniające się z rozwoju tych schorzeń. Po drugie, niepokój budzi współwystępująca marginalizacja problemów własnego zdrowia i kondycji fizycznej z marginalizowaniem własnego bezpieczeństwa materialnego w okresie starości. Takie postawy nieuchronnie spowodują w niedalekiej przyszłości postępujące obciążanie systemu świadczeń społecznych kosztami opieki medycznej licznych generacji emerytów. Ich indywidualne możliwości samofinansowania dodatkowych potrzeb w zakresie opieki i wsparcia będą, z racji preferowania obecnie krótkiego horyzontu czasowego konsumpcji, ograniczone. Rosnąca presja popytowa wobec systemu świadczeń społecznych będzie z jednej strony wynikiem naturalnej degradacji zdrowia w wieku starszym licznych generacji emerytów, której przebieg przyspieszy jednakże obecnie ujawniana niefrasobliwość wobec problemów własnego zdrowia i kondycji fizycznej, z drugiej zaś będzie wzmacniana pogłębiającą się deprywacją gospodarstw domowych /0-("#! przyszłych emerytów, spowodowaną brakiem własnych środków finansowych, których nie zgromadzono w okresie aktywności zawodowej, by utrzymać bezpieczny dla zdrowia poziom życia w okresie starości. Biorąc pod uwagę oba wymiary postaw zorientowanych na starość, tj. bezpieczeństwo materialne oraz zdrowie i kondycję fizyczną, przeprowadzone badanie pozwala na zidentyfikowanie frakcji jedynie ok. 20% gospodarstw domowych, dla których każdy z tych wymiarów okazał się równie ważny i wysoko rangowany. W takim zakresie można zatem wnioskować o występowaniu zorientowania na starość generacji przedemerytalnych w Polsce. W pozostałych przypadkach ujawniają się preferencje wobec karier życiowych i konsumpcyjnego stylu życia, odrzucające ostrożność i wstrzemięźliwość oraz profilaktykę. Powszechność tego typu nieprzewidujących postaw uwidacznia się zaś w braku różnic w profilach społeczno-demograficznych wyodrębnionych segmentów. Prawidłowości procesów demograficznych wskazują, że przyszłych emerytów czeka długa, samotna starość. Z kolei ujawniane przez te generacje postawy i preferencje względem hierarchii ważności celów życiowych, w świetle opisanych uwarunkowań demograficznych, można ocenić jako co najmniej nieroztropne. Taki stan rzeczy sugeruje, że po upływie około lat, kiedy w wiek emerytalny wkroczą roczniki wyżu demograficznego lat pięćdziesiątych i proces demograficznego starzenia się ulegnie pogłębieniu, Polska stanie wobec problemu zwielokrotnionych potrzeb w zakresie świadczeń emerytalnych oraz znacznego obciążenia systemu świadczeń społecznych kosztami opieki medycznej licznych generacji emerytów przy deprywacji znacznej części ich gospodarstw domowych, których możliwości dochodowe ulegną już wówczas zakończeniu. Brugiavini A., 2002, Ageing and Saving in Europe, [w:] A. Auerbach., H. Herrmann (eds.) Ageing, Finacial Markets and Monetary Policy, Springer, Berlin-Heidelberg-New York, 1-7 GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2006, dane dostępne na stronie internetowej w dniu Perek-Białas J., Rószkiewicz M., 1999, Skłonność gospodarstw domowych do oszczędzania w celu zabezpieczenia okresu starości, PONT Info., Warszawa, 126 s. Rószkiewicz M., 2003a, Uwarunkowania gromadzenia zasobów w polskich gospodarstwach domowych w okresie reformowania systemu ubezpieczeń społecznych, Gospodarka Narodowa, nr 3, s Rószkiewicz M., 2003b, Zabezpieczenie własnej starości na tle innych potrzeb Polaków, Polityka Społeczna, nr 9, s

6 Rószkiewicz M., 2004, Zachowania oszczędnościowe Polaków w świetle teorii finansów behawioralnych, Ekonomista, nr 5, s Ryglewicz D, 2006, Problemy zdrowia publicznego w kontekście starzenia się populacji Polski, Raport WHO Project on Ageing and Health, Instytut Neurologii i Psychiatrii w Warszawie Visco I., 2002, Ageing Population: Economic Issues and Policy Challenges, [w:] H. Siebert (ed.), Economic Policy for Ageing Societies, Springer Verlag Berlin-Heidelberg, s

7 Halina Worach-Kardas Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi!"#! Procesy demograficzne, tj. starzenie się ludności i spadek płodności, wskazują obecnie i mogą w przyszłości wykazywać niekorzystne tendencje z punktu widzenia ubezpieczeń społecznych. Problem ryzyka w ubezpieczeniu społecznym wyraża się głównie w zmianie proporcji (relacji liczbowych) płatników składek, tj. pracujących i świadczeniobiorców, czyli emerytów i rencistów. Przy szacowaniu tych proporcji po stronie świadczeniobiorców uwzględnić należy wysokość świadczeń oraz długość ich pobierania. Długość pobierania świadczeń zależy od wieku przechodzenia na emeryturę oraz dalszego trwania życia ludzkiego. Wczesna dezaktywizacja zawodowa, odchodzenie na emeryturę lub świadczenie przedemerytalne wydłuża okres starości ekonomicznej niejako od dołu. Z kolei wydłużanie się przeciętnego trwania życia ludzkiego wydłuża tę fazę od góry. Zjawisko to można zaobserwować zarówno na poziomie populacji (skala makro), jak i na poziomie jednostki i jej gospodarstwa domowego (skala mikro). W indywidualnym jednostkowym cyklu życia zawodowego okres opłacania składek skraca się, wydłuża się natomiast okres pobierania świadczeń [Worach-Kardas, 2003]. Przychody systemu emerytalnego zależą od liczby płatników składek oraz od wysokości składek (które są pochodną wysokości ich zarobków). Liczba płatników składek zależy z kolei od poziomu aktywności zawodowej ludności, jak również od poziomu bezrobocia. Istotne znaczenie posiada także wydłużanie się okresu kształcenia i związana z tym niska aktywność zawodowa w młodszych grupach wieku produkcyjnego. Wymienione procesy demograficzne i ekonomiczne wywierają wpływ głównie na funkcjonowanie systemu repartycyjnego w ubezpieczeniach społecznych.; odpowiednia proporcja liczebna płatników składek i świadczeniobiorców jest istotna dla Słowa kluczowe: ubezpieczenie społeczne, starzenie się ludności, system emerytalny, faza życia równowagi i stabilności systemu ubezpieczeń emerytalnych. W systemie kapitałowym natomiast konsekwencje finansowe ponosi głównie sam ubezpieczony w postaci wyższych składek lub odpowiednio niższej wysokości świadczenia. Ryzyko rozumiane jest najczęściej jako synonim niebezpieczeństwa lub niepewności, jako prawdopodobieństwo lub możliwość wystąpienia straty; jako różnica rezultatów oczekiwanych i rzeczywistych. Starość jest jednym z ryzyk osobowych $% (podobnie jak ryzyko przedwczesnej śmierci, ryzyko (!' %&0 2*#.&%%&'00 słabego zdrowia czy ryzyko bezrobocia). Zarazem starość zalicza się do tych ryzyk, których wystąpienie zazwyczaj powoduje trwałe pogorszenie się sytuacji materialnej gospodarstwa domowego. Ryzyko starości jest jednym z tzw. ryzyk społecznych. Zwykle pod pojęciem ryzyka starości rozumie się ryzyko dożycia wieku emerytalnego. Paradoksalnie zagrożenie to jest ze wszech miar zdarzeniem pożądanym z osobowego, jednostkowego punktu widzenia. Osiągnięcie wieku emerytalnego z reguły pociąga za sobą zaprzestanie pracy zarobkowej i przejście na emeryturę. Zakończenie aktywności zawodowej, oznacza dla gospodarstwa domowego danej osoby wymierna stratę w zasobach finansowych, równą utracie jej dochodów z pracy. Ryzyko osiągnięcia starości przez jednego lub kilku członków jest ryzykiem gospodarstwa domowego jako podstawowej jednostki ekonomicznej osób wspólnie zamieszkujących i wspólnie gospodarujących. W teorii ubezpieczeń wymienia się zwykle dwie formy ryzyka starości [Szumlicz, 2002]: - ryzyko osiągnięcia wieku emerytalnego; 361

8 - ryzyko długowieczności (związane z przekroczeniem wieku przeciętnego dalszego trwania życia dla danej płci, tj. z możliwością zbyt długiego życia). Istota zabezpieczenia emerytalnego polega na konieczności gromadzenia w okresie aktywności zawodowej odpowiednich oszczędności (odprowadzanych w postaci składek do zakładu ubezpieczeń), które dostarczyłyby środków materialnych po zaprzestaniu pracy w postaci świadczeń emerytalnych [Mackiewcz- Golnik, 1999]. Na temat starości jako ryzyka w zabezpieczeniu społecznym pisał J. Piotrowski [1966: 121]: Mimo że proces starzenia się nie przebiega u wszystkich jednakowo, to w systemach zabezpieczenia społecznego określa się zawsze wiek starczy, którego przekroczenie stanowi zdarzenie (ryzyko) uprawniające do świadczeń, jeżeli oczywiście spełnione są inne warunki. Takie określenie ryzyka ma wiele zalet, przede wszystkim zaś to, że uprawnieni do świadczeń wiedzą, od kiedy mogą się ich spodziewać i kiedy będą mogli przerwać pracę; daje także niezbędną orientację w polityce zatrudnienia, ułatwia kalkulację kosztów świadczeń, uprasza procedurę ich przyznawania. Ryzyko starości utożsamiane z ryzykiem emerytalnym, przez co rozumie się możliwość nieuzyskiwania środków wystarczających na sfinansowanie indywidualnego zapotrzebowania po przejściu na emeryturę. Podstawowa obawa związana z osiągnięciem wieku emerytalnego wyrażana zarówno przez osoby młode, jak i starsze to właśnie niedostatek środków występujący wówczas, gdy starzenie się organizmu zmniejsza zdolność do wykonywania pracy zarobkowej [Łyskawa, 2004]. Ryzyko emerytalne, ryzyko starości jest bowiem powiązane z brakiem pracy, aktywności zawodowej oraz zdolności do jej efektywnego wykonywania. Starość należy rozważać zarówno w sensie demograficznym (w oparciu o kryterium wieku, czyli wiek kalendarzowy), lecz także w aspekcie ekonomicznym, społecznym, socjologicznym, psychologicznym. Warto zatrzymać się zwłaszcza na pojęciu starości ekonomicznej. Interesująca, choć nie bezdyskusyjna, jest teza brzmiąca, że jeżeli człowiek stary to człowiek wyłączony ze względu na wiek z aktywności zawodowej, to nieaktywny zawodowo, bez względu na wiek, jest również stary, lecz w innym rozumieniu [Balcerowicz-Szkutnik, 2005]. Tak rozumiane pojęcie starości ekonomicznej można odnieść do osób biernych zawodowo nie tylko z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego, lecz które z przyczyn od siebie często niezależnych (ekonomicznych lub politycznych) zaprzestały pracy i przeszły na wcześniejszą emeryturę. Starość ekonomiczna w tym rozumieniu oznacza wcześniejsze pobieranie świadczeń, które i tak byłyby należne, ale dopiero po osiągnięciu wieku emerytalnego. Starość czy raczej starzenie się ekonomiczne jest widoczne w obniżającej się średniej wieku osób pobierających po raz pierwszy świadczenia emerytalne. Skłonność do wczesnego odchodzenia na emeryturę oznacza dla systemu ubezpieczeń systematyczne zwiększanie się liczby świadczeniobiorców. Proces ten dokonuje się przy jednoczesnym zmniejszaniu się liczby aktualnych i spodziewanych płatników składek do wspólnego funduszu emerytalnego [Prognoza, 2005]. Starość 0 2*# /,# %&0!*"#-! #!*!"#!*)% ekonomiczną można zatem traktować jako istotną kategorię ryzyka w ubezpieczeniach społecznych w kontekście analiz aktuarialnych, zwłaszcza przy szacowaniu składek ubezpieczeniowych. Nowe podejście do tej fazy życia w aspekcie społecznym i ekonomicznym powinno zmierzać do: - opóźnienia starzenia się, podtrzymywania możliwie jak najdłużej aktywności w różnych sferach życia (w tym w sferze zawodowej); - upowszechniania prozdrowotnego stylu życia sprzyjającego zdrowiu funkcjonalnemu; - realizacji aktywności nie tylko w kręgu rodzinnym, ale także szerszej aktywności obywatelskiej, uczestnictwo w życiu społecznym; - od bezproduktywności i wczesnego wycofywania się z rynku pracy do dłużej trwającej aktywności zawodowej. Mówi się obecnie o potrzebie waloryzacji fazy starości, która powinna polegać na nadaniu starości, dzięki reorganizacji życia społecznego, nowych lub odnowionych wartości. Taką odnowioną raczej niż nową wartością jest praca, aktywność zawodowa. Inną wartością jest niezależność ekonomiczna, rozumiana jako dysponowanie własnymi źródłami dochodów, zaspokajanie własnych potrzeb na poziomie zapewniającym bezpieczeństwo zdrowotne, socjalne i uczestnictwo w życiu społecznym. Niezależność ekonomiczną w starości można osiągnąć różnymi źródłami dochodów, w tym zabezpieczeniem emerytalnym-rentowym, ale także kontynuowaniem pracy. W społecznej świadomości utarło się jednak 362

9 przekonanie, że możliwość relatywnie szybkiego odejścia z pracy i utrzymywania się ze świadczeń społecznych jest należącym się osobom starszym przywilejem, z którego nie są skłonne rezygnować nawet wtedy, gdy ryzykują uzyskanie niższego świadczenia [Rysz-Kowalczyk, Szatur-Jaworska, 2002]. Niezależność ekonomiczna starszej generacji jest obecnie faktem. Własne źródło dochodów, w postaci głównie różnych świadczeń społecznych (emerytury, renty), posiada około 96% osób w wieku poprodukcyjnym. Rodzi się pytanie, czy tak szeroki zakres przedmiotowy zabezpieczenia społecznego będzie dostępny także dla przyszłego pokolenia ludzi starszych? Pojęcie cyklu życia pozwala na analizę i ocenę społecznej rzeczywistości poprzez pryzmat ludzkich potrzeb. Zakładamy na gruncie polityki społecznej, że istnieją nierówności społeczne rozróżniające dostęp jednostek i grup do pożądanych przez nie wzorów przebiegu życia, w tym zabezpieczenia starości. Perspektywa cyklu życia zakłada, że istnieje pewna stała sekwencja faz, przez które przechodzi każdy człowiek od urodzenia do śmierci; fazy życia osadzone są w prawidłowościach rozwoju biologicznego i psychicznego. Każde pokolenie odtwarza zatem tę samą sekwencję faz życia, lecz nie w ten sam sposób. Każde pokolenie funkcjonuje w innych realiach życia politycznego, społecznego i ekonomicznego. Dotyczy to również obowiązującego w danym czasie systemu ubezpieczeń społecznych. Obecna generacja emerytów otrzymuje świadczenia na zasadach obowiązujących przed wprowadzeniem reformy systemu emerytalnego w roku 1999, zaś pierwsze wypłaty świadczeń z nowego systemu pojawią dopiero w 2009 roku. Nowy system emerytalny nie może jeszcze zatem podlegać ocenie efektywności z punktu widzenia świadczeniobiorców, jakkolwiek wiele wskazuje na to, iż stopa zastąpienia (stosunek emerytury do ostatniego wynagrodzenia) nie przekroczy 50%. Można zakładać, że obawa przed spadkiem dochodów w okresie emerytalnym będzie sprzyjać w gromadzeniu własnych oszczędności na czas emerytury w ramach gospodarstw domowych. Cechą przyszłego systemu jest ograniczenie roli państwa w materialnym zabezpieczeniu starości do repartycyjnego I filara (ZUS). Do systemu wprowadzone zostały prywatne, komercyjne instytucje w formie otwartych funduszy emerytalnych (OFE) realizujących II filar. Potrzeba dbałości o dodatkowe środki na zabezpieczenie ryzyka własnej starości została nałożona również na samych ubezpieczonych; istnieje oczekiwanie, że osoby aktywne zawodowo obecnie będą oszczędzać na czas emerytury, zapewniając sobie w ten sposób III filar. Przyjrzyjmy się zatem, jaki zakres przyjmuje indywidualna przezorność gospodarstw domowych. Badaniem, którego wyniki pragniemy tu przywołać, jest badanie przeprowadzone przez GfK Polonia, którego tematem było oszczędzanie na czas emerytury. Badanie zostało przeprowadzone w listopadzie 2004 roku, a badaną zbiorowością była reprezentacja ludności Polski powyżej 15. roku życia. Zastosowano warstwowy, wielostopniowy dobór losowy, metodą badania był wywiad bezpośredni. Grupa badawcza liczyła 1000 osób. Jedno z pytań dotyczyło kwestii, na ile dla badanej osoby jest ważne, aby samodzielnie oszczędzać na dodatkową emeryturę. W ocenie ważności dodatkowego oszczędzania zastosowano skalę od 1do 5, gdzie 1 oznacza ma to dla mnie obecnie raczej drugorzędne znaczenie, zaś 5 jest to dla mnie obecnie bardzo ważne ). Tab. 1 pokazuje procentowy rozkład odpowiedzi na tak postawione pytanie z uwzględnieniem płci, wieku i wykształcenia. Tab. 1 Ocena ważności dodatkowego oszczędzania na okres emerytury w ramach III filara (w X) Na ile dla Pana(i) jest obecnie ważne, aby samodzielnie oszczędzać na dodatkową emeryturę Wyszczególnienie Liczba Razem Płeć mężczyzna kobieta Wiek lat lat lat lat lat 60 lat i więcej Wykształcenie podstawowe zas. zawodowe średnie wyższe Źródło: GfK Polonia, układ własny Jak wynika z powyższej tabeli, 1/3 badanych stwierdziła, że samodzielne dodatkowe oszczędzanie na okres emerytalny posiada dla nich drugorzędne znaczenie, jest mało ważne. Z kolei za bardzo ważne 363

10 oszczędzanie na czas emerytury uznało 10%. Charakterystyczne, że płeć nie różnicuje w sposób istotny odpowiedzi, natomiast różnicuje je wiek. Potrzeby oszczędzania nie dostrzegają osoby najmłodsze (15-19 lat) i najstarsze (50 i więcej lat). Wśród osób w wieku powyżej 60 lat tylko 1% uznaje oszczędzanie na czas emerytury za obecnie bardzo ważną dla nich kwestię; osoby te w większości otrzymują już bowiem świadczenia emerytalne zabezpieczające ich potrzeby materialne. Na uwagę zasługuje relatywnie duży odsetek osób w wieku lat w wieku największej aktywności zawodowej deklarującej ważność dodatkowego, indywidualnego oszczędzania na czas przyszłej emerytury. Czynnikiem różnicującym postawy względem oszczędzania jest również wykształcenie; wraz ze wzrostem wykształcenia rośnie świadomość potrzeby oszczędzania, podczas gdy wśród osób z wykształceniem podstawowym aż 50% nie dostrzega potrzeby oszczędzania na starość, wśród osób z wykształceniem wyższym niż podstawo-we odsetek ten waha się w granicach 26-30%. W świetle powyższych danych trudno byłoby stwierdzić że potrzeba dodatkowego zabezpieczania się na okres emerytalny jest powszechnie uświadamiana i realizowana. Współcześnie faza starości uległa znacznemu wydłużeniu, rozumiemy przez to wydłużanie się faktycznego okresu poprodukcyjnego. Swoistą granicą, progiem przejścia do okresu starości jest zaprzestanie aktywności, wyjście z rynku pracy. Ten rodzaj starości określa się niekiedy mianem starości ekonomicznej (w odróżnieniu do starości biologicznej). Wiadomo, że ci którzy są teraz w fazie starości, w porównaniu z poprzednimi pokoleniami przeżywają ją dłużej i to nie tylko ze względu na dłuższe trwanie życia (co jest pozytywne), ale także ze względy na to, że dzieje się w sferze pracy. Wielu przedwcześnie zdezaktywizowanych zawodowo szybciej przejmuje wzory zachowań charakterystyczne dla ludzi starych (co jest negatywne) [Rysz-Kowalczyk, Szatur- Jaworska, 2004]. Procesy demograficzne wywierają bardzo silny, bezpośredni wpływ na liczby emerytów i ubezpieczonych oddziałują zatem istotnie na sytuację finansową funduszu ubezpieczeń społecznych. Prognoza na nadchodzące dziesięciolecia do roku 2050 wykazuje, że istotnie zmieni się struktura wieku ludności. Wszystkie warianty prognozy wskazują, że liczba ludności w wielu poprodukcyjnym rośnie i w roku 2050 osiągnie poziom ponad dwukrotnie większy niż w roku W dającej się przewidzieć przyszłości udział ludności w wieku najpierw produkcyjnym rośnie do roku 2010, przy czym spada do poziomu ok. 50% w roku Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym zmniejszy się w przeciągu analizowanego okresu o 22,4%. Jedyna grupą wieku, której liczebność będzie systematycznie wzrastać, jest ludność w wieku poprodukcyjnym. Udział tego segmentu w całości populacji wzrośnie z 15% w 2002 roku do blisko 35% w 2050 roku (wzrost z 5,7 mln do 11,6 mln). Takie zmiany demograficzne spowodują niekorzystne zmiany w strukturze wieku populacji. Dalszy proces starzenia się naszego społeczeństwa spowoduje wzrost współczynnika obciążenia ekonomicznego. Liczba emerytów wzrośnie z 4 mln w roku 2005 do 5,7-6,9 mln w roku 2050 (w zależności od przyjętego wariantu). Najnowsza prognoza wpływów i wydatków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych sporządzona została na lata Model prognostyczny opracowany został zgodnie z metodami matematyki /0-("#! aktuarialnej. Prognoza wskazuje na systematyczny wzrost osób w wieku poprodukcyjnym z liczby 5,9 mln w 2006 roku do liczby 6,6 mln w roku 2011, a tym samym na zwiększone zapotrzebowanie na przyszłe świadczenia emerytalne. Oszczędzanie na poczet przyszłej emerytury jest równoważne ze zmniejszeniem bieżącej konsumpcji na rzecz polepszenia (wzbogacenia przyszłych świadczeń emerytalnych). W podsumowaniu można stwierdzić, że w Polsce oszczędzanie na poczet przyszłej emerytury jest jeszcze mało popularne. Różne prognozy i symulacje szacują przyszłą stopę zastąpienia na poziomie ok % (relacja pierwszej emerytury do ostatniego dochodu z pracy). Prognozowana, relatywnie niska stopa zastąpienia w nowym systemie emerytalnym obliguje zatem do podejmowania indywidualnych starań o podwyższenie przyszłej emerytury poprzez dodatkowe oszczędzanie w ramach gospodarstw domowych. Można założyć, że obawa przed wyraźnym spadkiem dochodów w okresie emerytalnym będzie sprzyjać gromadzeniu indywidualnych oszczędności w okresie aktywności zawodowej z przeznaczeniem na zabezpieczenie starości. 364

11 Niewątpliwie istnieje związek między rodzajem systemu emerytalnego a oszczędzaniem w gospodarstwach domowych. Badania wykazują, iż potrzeba bezpieczeństwa w okresie starości bywa ważniejsza od zaspokojenia bieżących potrzeb oraz że duży jest zakres braku poczucia bezpieczeństwa związanego z okresem emerytalnym [Rószkiewicz, 2003]. Troska o materialne zabezpieczenie starości jest nie tylko pochodną zmian zachodzących w systemie zabezpieczenia społecznego, lecz także innego obecnie postrzegania starości jako normalnego oczekiwanego etapu życia. Systematycznie bowiem wydłuża się życie ludzkie; coraz większa liczba ludzi dożywa starości i coraz dłużej żyje po jej przekroczeniu. Realna możliwość dożycia starości i szansa przeżywania jej jako kolejnego, normalnego etapu życia powinna rodzić świadomość potrzeby dodatkowego zabezpieczenia się materialnego na tę wydłużająca się fazę cyklu życiowego. Ograniczenie opiekuńczej i asekuracyjnej roli państwa, kształt przeprowadzonej reformy systemu ubezpieczeń społecznych sprawiły, że coraz mocniej podnoszona być #! - musi potrzeba dodatkowego finansowego zabezpieczenia na okres emerytalny, przezorności indywidualnej i własnych indywidualnych planów oszczędzania na okres starości. społeczna i ubezpieczenia, H. Worach-Kardas (red.), WSHE, Łódź, Rysz-Kowalczyk, B. Szatur-Jaworska, 2004, Polityka społeczna wobec cyklu życia. Faza starości [w] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia. Wyd. UŁ, Łódź Szumlicz T., 2002, Ubezpieczenia emerytalne w Unii Europejskiej, [w:] Ubezpieczenia w Unii Europejskiej, J. Monkiewicz (red.), Poltext, Warszawa Worach-Kardas H., 2003, Ubezpieczenia społeczne a ubezpieczenia na życie w aspekcie świadczeń emerytalnych, [w:] K. Jajuga, W. Ronka-Chmielowiec (red), Inwestycje finansowe i ubezpieczenia tendencje światowe a polski rynek. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Nr 991, Wrocław Balcerowicz-Szkutnik M., 2005, Demograficzne aspekty ryzyka w ubezpieczeniach społecznych. Uwarunkowania i analiza demoekonometryczna, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice, Łyskawa K., 2004, Starość a ryzyko w systemie zabezpieczenia emerytalnego, [w:] Ubezpieczenia społeczne; na życie, Stan i perspektywy, H. Worach-Kardas (red), WSHE w Łodzi, Łódź, Mackiewicz-Golnik L., 1999, Redystrybucja składki w zreformowanym modelu ubezpieczeń społecznych, [w:] II i III filar Ubezpieczeń Emerytalnych. Demograficzne i społeczne uwarunkowania ubezpieczeń, A. Rączaszek (red.), Katowice Piotrowski J., 1966, Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody, Warszawa Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na lata , Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Departament Statystyki, Warszawa 2003, s. 5 Rószkiewicz M., Janiga A., 2005, Wpływ czynników subiektywnych na tworzenie oszczędności i postawy względem oszczędzania gospodarstwa domowych z uwzględnieniem motywu cyklu życia, [w:] Polityka 365

12 !"#! Zachodzące w ostatnich latach przemiany systemowe w polskiej gospodarce dotyczą także rynku ubezpieczeniowego. Zmiany te zachodzą zarówno na poziomie makro-, jak i na poziomie mikroekonomicznym, tj. na poziomie towarzystw ubezpieczeniowych i ich klientów. Zakłady ubezpieczeniowe coraz częściej adresują swoją ofertę nie do pojedynczych osób, a do całego gospodarstwa domowego. Badania prowadzone w odniesieniu do szeroko rozumianego rynku ubezpieczeniowego wskazują na jego dalszy rozwój. Jak pokazują prognozy, zwiększenie popytu na ubezpieczenia majątkowe i osobowe w gospodarstwach domowych będzie następowało na skutek zmian ich dochodów, zmniejszania się liczby osób pobierających świadczenia społeczne i liczby osób użytkujących gospodarstwo rolne, zwiększania się liczby osób pracujących na własny rachunek a także zmian przynależności do określonej grupy społecznoekonomicznej [Lisowski, 2003]. Gospodarstwa domowe stanowią obecnie liczną grupę klientów towarzystw ubezpieczeniowych. W roku 2004 w porównaniu z rokiem 1998 liczba gospodarstw domowych korzystających z różnych form dobrowolnego ubezpieczenia na życie była wyższa o ponad 9 tysięcy, co daje blisko 2,5-krotny wzrost posiadaczy polis w ciągu 6 lat [Dembowska, 2005: 134]. Problem opisu poziomu życia gospodarstw domowy szczegółowo podejmowany jest w cyklicznych badaniach GUS w Badaniach budżetu gospodarstw domowych. Jednym z ciekawszych obszarów badawczych tej instytucji badanie modułowe na temat Ubezpieczenia osobowe i majątkowe w gospodarstwach domowych, przeprowadzone dwukrotnie: w roku 1998 oraz w roku Celem badań było m.in. uzyskanie informacji na temat znajomości zakładów i instytucji ubezpieczeniowych, korzystania Barbara Dembowska Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi Słowa kluczowe: ubezpieczenia gospodarcze, gospodarstwo domowe, wydatki gospodarstw domowych przez gospodarstwa z różnych form ubezpieczeń oraz przyczyn zawierania ubezpieczeń i czynników ograniczających korzystanie z nich. Za pewną wadę tego opracowania można przyjąć łączne opracowanie dla gospodarstw domowych emerytów i rencistów. Nie daje bowiem obrazu co do zakresu korzystania z usług ubezpieczeniowych oddzielnie w gospodarstwach domowych seniorów i rencistów. Z punktu widzenia strony podażowej rynku ubezpieczeń, zwłaszcza w odniesieniu do zakładów ubezpieczeń prowadzących działalność w ramach ubezpieczeń życiowych, wydawać się może bezzasadne badanie emeryckich gospodarstw domowych. Faktycznie, w ogólnych warunkach ubezpieczeń, stanowiących podstawowy dokument dołączany do umowy ubezpieczenia, wyłączeniu podlega ubezpieczenie osób w wieku emerytalnym, tj powyżej 60/65 lat. Seniorzy korzystają już bowiem ze świadczeń, które nabyli w toku trwania umowy ubezpieczeniowej. Zazwyczaj moment przejścia na emeryturę, lub ukończenie określonego wieku, kończy okres obowiązywania umowy i następuje wypłata świadczenia w formie jednorazowej wypłaty, bądź renty płatnej cyklicznie w zależności od rodzaju zawartej umowy. Należy zauważyć, że idea ta pozostaje w pewnej sprzeczności z medyczno-demograficznego punktu widzenia, tj. z tendencją do wydłużania aktywności seniorów i utrzymywania ich w jak najlepszej kondycji zdrowotnej. Nie oznacza to jednak faktu całkowitego wykluczenia seniorów. Nadal mogą oni pozostawać klientami zakładów ubezpieczeniowych, jednakże w ramach ubezpieczeń majątkowych i pozostałych osobowych. W związku z powyższym, celem niniejszej pracy jest analiza wydatków na ubezpieczenie w gospodarstwach domowych emerytów oraz określenie struktury tych. Ponadto w pracy podjęto próbę wskazania zakresu korzystania z ubezpieczeń przez gospodarstwa domowe emerytów w Polsce. 366

13 W pracy wykorzystano dane liczbowe pochodzące $ '#(!,'#* "! z badania budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w roku 2001 i 2004 [GUS, 2002, 2005], wyniki badań udostępnione przez instytucję badawczą Gfk Polonia [2004, 2005] oraz wyniki badań własnych. Polski powyżej 15. roku życia. Drugie z wymienionych (%*+!(!% % &#"-! #!*!"#'00 *+ badań zrealizowane zostało w dniach 3-7 listopada 2005 r. poprzez metodę wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem laptopów i jest reprezentatywne dla ludności polski powyżej 14. roku życia. Gospodarstwo domowe emerytów rozumiane jest jako gospodarstwo, którego wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest emerytura, co jest zgodne z definicję zaproponowaną w badaniach budżetów gospodarstw domowych [GUS, 2005]. Informacje dotyczące sytuacji materialnej analizowanych gospodarstw, a w szczególności dane dotyczące wydatków na ubezpieczenie pochodzą z reprezentacyjnego badania gospodarstw domowych przeprowadzonych przez GUS w 2004 r. Analizie poddano 7762 budżety gospodarstw domowych emerytów. Gospodarstwa te tworzyło łącznie osoby. Przeciętnie na badane gospodarstwo składały się 2,2 osoby. Zakres korzystania z różnych form ubezpieczeń przez gospodarstwa emerytów zaprezentowany został z wykorzystaniem wyników badań własnych oraz informacji otrzymanych od Gfk Polonia. Badanie empiryczne Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania zabezpieczenia finansowego członków gospodarstw domowych w różnych fazach cyklu życia przeprowadzone zostało w IV kwartale 2005r. wśród dorosłych członków gospodarstw domowych w ramach projektu badawczego WSHE w Łodzi nr 3/I/05. Miało ono charakter wyłącznie pilotażowy i przeprowadzone zostało z wykorzystaniem specjalnie przygotowanego kwestionariusza pt. Formy materialnego zabezpieczania gospodarstw domowych na próbie 133 gospodarstw domowych. Celem badania była diagnoza poziomu świadomości ubezpieczeniowej członków gospodarstw domowych oraz znajomość zasad funkcjonowania polskiego rynku usług finansowych, a w szczególności usług ubezpieczeniowych. Problem korzystania z różnych form ubezpieczeń w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów podjęty został w badaniach Oszczędzanie na czas emerytury oraz Insurance Market Data Service zrealizowanych przez Instytut Badawczy Gfk Polonia. Pierwsze badanie przeprowadzone zostało w dniach 4-9 listopada 2004 r. za pomocą metody wywiadu bezpośredniego i jest reprezentatywne dla ludności W niniejszej pracy podjęta została analiza tylko niektórych elementów uwzględnionych w badaniu budżetów gospodarstw domowych dla roku W badaniu tym wyszczególnione zostały wydatki na określone kategorie ubezpieczeń, tj. ubezpieczenia związane z mieszkaniem, związane ze zdrowiem, z transportem oraz pozostałe ubezpieczenia. Przez ubezpieczenia związane z mieszkaniem rozumiane są ubezpieczenia mieszkania, głównie jego wyposażenia oraz ubezpieczenia budynków. Ubezpieczenia związane ze zdrowiem stanowią ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków i chorobowe, zaś ubezpieczeniom związanym z transportem podlegają ubezpieczenia środków transportu, OC, AC, NW kierowców i pasażerów oraz ubezpieczenia turystyczne. Ubezpieczenia pozostałe obejmują ubezpieczenia: od odpowiedzialności cywilnej, od szkód wyrządzonych innym osobom, ich życiu, zdrowiu lub mieniu, ubezpieczenie garażu, działki i pozostałe. Najwyższe wydatki w gospodarstwach domowych emerytów stanowiły wydatki związane z transportem (69%). Ponad trzykrotnie mniej gospodarstwa domowe wydawały na ubezpieczenia związane z mieszkaniem (19%). Tylko 12% wydatków na ubezpieczenia stanowiły wydatki związane ze zdrowiem i 1% wydatki na pozostałe ubezpieczenia. Wydatki na ubezpieczenia zmieniają się w zależności od liczby osób tworzących gospodarstwo domowe (rys. 1). Największe wydatki na ubezpieczenia transportowe, blisko 10 zł, ponosiły gospodarstwa domowe dwuosobowe. Kwota ta zmniejszała się wraz ze zwiększaniem się liczby osób w gospodarstwie domowym, przy czym utrzymywała się na porównywalnym poziomie w gospodarstwach domowych 1-i 4-osobowych. Należy podkreślić, że w gospodarstwach 6- i więcej osobowych wydatki na ubezpieczenie transportowe były wyższe niż w pięcioosobowych, co mogło być związane z tworzeniem się gospodarstw wielopokoleniowych, a tym samym posiadaniem większej liczby pojazdów. 367

14 Rys. 1 Wydatki na poszczególne kategorie ubezpieczeń w gospodarstwach domowych emerytów według liczby osób w 2004 r. (w zł) w złotych związane z mieszkaniem związane ze zdrowiem związane z transportem 2 0 ogółem 1-osobowe 2-osobowe 3-osobowe 4-osobowe 5-osobowe 6 i więcejosobowe typ gospodarstwa domowego Źródło: Opracowanie własne w oparciu o GUS, 2005, Tabl.11, 12, s Wydatki związane ze zdrowiem utrzymywały się na porównywalnym poziomie w analizowanych gospodarstwach domowych i wyniosły one około 1 zł. Nieznacznie wyższe wydatki ponosiły gospodarstwa 4- i 5-osobowe, ale także nie przekroczyły one 2 zł. Również wydatki na ubezpieczenia związane z mieszkaniem nie stanowiły znacznego obciążenia budżetów emeryckich gospodarstw domowych i kształtowały się na poziomie nie przekraczającym 2 zł.. Najwyższe wydatki na ubezpieczenie mieszkań ponosiły gospodarstwa domowe 1- i 2-osobowe, zaś najniższe gospodarstwa 5-odobowe. Kolejnym etapem analizy było określenie udziału wydatków na ubezpieczenie w wydatkach ogółem emeryckich gospodarstw domowych (tab. 1). Tab. 1 Udział wydatków na ubezpieczenia w wydatkach ogółem w gospodarstwach emerytów w 2004 r. (w %) Mieszkanie Zdrowie Transport Pozostałe Razem Ogółem 18,44 11,42 68,94 1,22 100,0 1-osobowe 30,98 13,86 54,60 0,58 100,0 2-osobowe 16,07 7,29 75,78 0,87 100,0 3-osobowe 12,25 11,31 74,44 2,02 100,0 4-osobowe 19,36 20,82 59,95 0,00 100,0 5-osobowe 16,80 41,87 41,32 0,00 100, ,09 26,11 47,04 0,00 100,0 Źródło: Opracowanie własne w oparciu o GUS, 2005, Tabl.11, s.68 Wydatki na ubezpieczenia związane z transportem, stanowiące największe obciążenie dla budżetów gospodarstw domowych emerytów, były najwyższe w gospodarstwach 2- i 3-osobowych, zaś najniższe w gospodarstwach powyżej 5 osób. Ponad 50% udział wydatków na ubezpieczenia transportowe w wydatkach ogółem poniosły gospodarstwa 1- i 4-osobowe. Najwyższe wydatki na ubezpieczenia związane z mieszkaniem odnotowano w gospodarstwach 1- i 4- osobowych, zaś najniższe w 2- i 3-osobowych. Wydatki związane ze zdrowiem stanowiły najważniejszą kategorię wydatków ubezpieczeniowych dla gospodarstw domowych 5-osobowych (prawie 42% wydatków na ubezpieczenie ogółem). Połowę mniej środków finansowych (20,82%) przeznaczały na ubezpieczenia zdrowotne gospodarstwa domowe 4-osobowe. Najniższy udział wydatków na ubezpieczenia związane ze zdrowiem odnotowano w gospodarstwach 2- i 3-osobowych. Pozostałe wydatki na ubezpieczenie stanowiły niewielki udział w wydatkach na ubezpieczenie ogółem. Udział tych wydatków wzrastał wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie domowym i był najwyższy w gospodarstwach domowych 3- osobowych. Wydatków tych nie odnotowano w gospodarstwach domowych, które tworzyły 4 i więcej osób. 368

15 !(!% #!"*#0 &!0& %0 "# -! #!*!! Jednym z elementów badań przeprowadzonych w 2005 r. przez Instytut Badawczy Gfk Polonia było określenie rodzaju zawartych umów ubezpieczeniowych. Emeryci i renciści najczęściej korzystali z ubezpieczeń osobowych, czyli ubezpieczeń wypadku i choroby, które to ubezpieczenia mogą występować samodzielnie lub w powiązaniu z ubezpieczeniami majątkowymi, np. komunikacyjnymi. Blisko 23% badanych emerytów i rencistów posiadało polisę ubezpieczenia na życie, przy czym było to głównie ubezpieczenie na życie bez elementu inwestycyjnego. Dużym zainteresowaniem cieszyły się także ubezpieczenia mieszkań, zawarte przez 19% badanych. Przede wszystkim były to ubezpieczenia mieszkań od zdarzeń losowych, w szczególności od ognia oraz ubezpieczenia od kradzieży. Niektórzy ankietowani deklarowali posiadanie umowy ubezpieczenia od ognia budynków w gospodarstwie rolnym. Około 12% badanych deklarowało posiadanie ubezpieczenia majątkowego lub odpowiedzialności cywilnej. Również 12% ankietowanych zgłosiło posiadanie ubezpieczenia pojazdów, przy czym w większości było to ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych (OC). Tylko 10 spośród 235 ankietowanych emerytów i rencistów zgłosiło posiadanie polisy Auto Casco (AC) pojazdów lądowych. Najmniejszym zainteresowaniem wśród emerytów i rencistów cieszyły się ubezpieczenia zdrowotne i wypadkowe (8%). Przede wszystkim były to polisy od następstw nieszczęśliwego wypadku (NNW), występujące często jako uzupełniające ubezpieczenie do AC lub OC. Ubezpieczenia od kosztów leczenia i chorobowe zawarte zostały tylko przez 4 badanych. Zakres korzystania z różnych form ubezpieczeń w gospodarstwach domowych osób w wieku emerytalnym był przedmiotem przeprowadzonego na w roku 2005 badania własnego. W ramach działu I ubezpieczeń, tj. ubezpieczeń na życie, wyodrębniono pięć grup ubezpieczeń; na życie, na życie, jeśli są związane z funduszem kapitałowym, posagowe i zaopatrzenia oraz grupowe. Wśród ubezpieczeń działu II, czyli ubezpieczeń majątkowych i pozostałych ubezpieczeń osobowych ograniczono się do najbardziej popularnych ubezpieczeń i wyróżniono ubezpieczenia: mieszkania lub domu, samochodu, z tytułu wykonywanego zawodu (OC) oraz następstw nieszczęśliwego wypadku (NNW). W omawianym badaniu do gospodarstw domowych emerytów zaklasyfikowano gospodarstwa, w których głowa gospodarstwa miała 55 lat i więcej. Tab. 2 Zakres korzystania z ubezpieczeń na życie w gospodarstwach domowych emerytów w 2005 r. Gospodarstwo domowe Ubezpieczenie na życie A B C D E F Jednoosobowe os.z członkiem w wieku przedszkolnym os. z członkiem w wieku szkolnym os. członkiem w kształcącym się i więcej osobowe z członkiem w wieku 25 lat i więcej Razem A Brak danych; B Nie posiada; C Na życie (na dożycie); D Na życie z funduszem kapitałowym; E Posagowe i zaopatrzenia; F Grupowe Źródło: Badania własne W badanych gospodarstwach domowych największą popularnością cieszyły się ubezpieczenia grupowe oraz na życie bez opcji inwestycyjnej (tab. 2). Najwięcej ubezpieczeń na życie odnotowano w gospodarstwach domowych jednoosobowych w wieku 25 lat i więcej z członkiem gospodarstwa domowego kształcącym się, tj. w wieku do 24. roku życia. Najmniejszą popularnością cieszyły się ubezpieczenia na życie z funduszem inwestycyjnym, co wynika z faktu, że są to ubezpieczenia długoterminowe, przynoszące zyski w długim okresie. Ponadto jest to produkt stosunkowo nowy, funkcjonujący na polskim rynku ubezpieczeniowym zaledwie kilkanaście lat, adresowany głównie do ludzi młodych i często traktowany jako dodatkowe zabezpieczenie okresu starości. Tylko w dwóch badanych gospodarstwach odnotowano posiadanie polisy posagowej. Większą popularnością w emeryckich gospodarstwach domowych cieszyły się ubezpieczenia majątkowe (tab. 3). Najczęściej emeryci zawierali polisy ubezpieczenia domu lub mieszkania oraz samochodu. Tylko 7 ankietowanych wskazało na posiadanie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej z racji wykonywanego zawodu. Najmniej polis posiadały gospodarstwa domowe jednoosobowe. Rozkład zawartych umów w gospodarstwach domowych dwuosobowych z członkiem w wieku przedszkolnym, czyli w wieku 0-6 lat był równomierny. W gospodarstwach domowych dwusobowych z członkiem w wieku szkolnym (7-19 lat) 369

16 korzystano głównie z ubezpieczeń mieszkania lub domu oraz samochodu. W gospodarstwa domowych dwuosobowych z członkiem kształcącym się (do 24 roku życia) zawierano ponadto ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków (NNW). Gospodarstwa domowe dwu- i więcej osobowe z członkiem w wieku 25 lat i więcej) częściej zawierano ubezpieczenia samochodu niż NNW czy ubezpieczenia mieszkania lub domu. Tab. 3 Zakres korzystania z ubezpieczeń na życie w gospodarstwach domowych emerytów Liczba osób w gospodarstwie Ubezpieczenie majątkowe i pozostałe osobowe 1 A B C D E F 2 z członkiem w wieku przedszkolnym z członkiem w wieku szkolnym z członkiem kształcącym się /0-("#! 2+ z członkiem w wieku 25 lat i więcej Razem Jednoosobowe A Brak danych; B Mieszkania, domu; C Samochodu; D Z tytułu wykonywanego zawodu; E NW; F Nie posiada Gospodarstwa domowe dążą do optymalnego zaspakajania swoich potrzeb, przy czym realizacja tych potrzeb zależy od posiadanych środków finansowych, a tym samym od osiąganych dochodów. Jak przedstawiono w niniejszej pracy, w gospodarstwach domowych emerytów, a także gospodarstwach domowych rencistów, potrzeba zabezpieczenia życia i zdrowia, a także posiadanego majątku, nie jest silnie rozwinięta. Można przypuszczać, że sytuacja taka jest nie tyle wynikiem niskiej świadomości w tej grupie społeczno-zawodowej, co brakiem możliwości finansowych. Jak pokazano w niniejszej pracy, najwyższe wydatki w gospodarstwach domowych emerytów stanowiły wydatki związane z transportem (69%). Ponad trzykrotnie mniejsze wydatki ponosiły gospodarstwa domowe na ubezpieczenia związane z mieszkaniem (19%), a ponad pięciokrotnie mniejsze na ubezpieczenia związane ze zdrowiem. Analiza wydatków na ubezpieczenia wskazuje na zróżnicowaną hierarchię potrzeb ubezpieczeniowych w zależności od liczby członków gospodarstw domowych. Ubezpieczenia transportowe są najważniejsze dla gospodarstw domowych 2- i 3- osobowych, ubezpieczenia związane z mieszkaniem dla gospodarstw domowych 1- i 4- osobowych. Ubezpieczenia związane ze zdrowiem cieszyły się największą popularnością w gospodarstwach domowych pięcioosobowych. Analiza zakresu korzystania z ubezpieczeń możliwa była łącznie dla w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów. W badanych gospodarstwach emerytów i rencistów można zauważyć, że najczęściej zawierane były ubezpieczenia osobowe. Blisko 23% badanych emerytów i rencistów posiadało polisę ubezpieczenia na życie. Dużym zainteresowaniem cieszyły się także ubezpieczenia mieszkań (19%). Około 12% badanych deklarowało posiadanie ubezpieczenia majątkowego lub odpowiedzialności cywilnej. Również 12% ankietowanych zgłosiło #! - posiadanie ubezpieczenia pojazdów. Najmniejszym zainteresowaniem wśród emerytów i rencistów cieszyły się ubezpieczenia zdrowotne i wypadkowe (8%). Dembowska B., 2005, Ubezpieczenia na życie w gospodarstwach domowych wybrane aspekty, [w:] Ronka- Chmielowiec W., Jajuga K. (red.) Inwestycje finansowe i ubezpieczenia tendencje światowe a polski rynek, t. 1, Wyd. AE, Wrocław, Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków, cz. 2, Gazeta Ubezpieczeniowa nr 45 (240)/2003 Gfk Polonia 2004, Oszczędzanie na czas emerytury Gfk Polonia 2005, Insurance Market Data Service GUS 2005, Budżety gospodarstw domowych w 2004 r., Warszawa Lisowski R., 2003, Prognozowanie rozwoju rynku ubezpieczeń majątkowych i osobowych na podstawie zmian w budżetach gospodarstw domowych, [w:] Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych II, Kraków, StatSoft Polska, Rudnicki L., 2000, Zachowanie konsumentów na rynku, PWE, Warszawa Ubezpieczenia osobowe i majątkowe w gospodarstwach domowych w 1998 r., GUS, Warszawa 1998 Ubezpieczenia osobowe i majątkowe w gospodarstwach domowych w 2004r., GUS, Warszawa

17 Marcin Kawiński Szkoła Główna Handlowa Słowa kluczowe: niedołęstwo starcze, system zabezpieczenia społecznego, ubezpieczania publiczne!,*"## "%*+5 Celem opracowania jest wskazanie możliwości zastosowania metody ubezpieczeniowej w finansowaniu skutków niedołęstwa starczego. Na wstępie zaproponowano strukturę całego systemu tworzonego przez państwo w oparciu o cechy ryzyka niedołęstwa starczego oraz cele polityki społecznej, jak również przedstawiono przykładową konstrukcję produktu ubezpieczeniowego. Następnie omówiono sposób użycia dostępnych danych oraz poczynionych założeń odnośnie bazy składkowej oraz wskaźnika szkodowości. Opracowanie kończy symulacja wysokości składki dla zaproponowanego rozwiązania w trzech wariantach. System dotyczy ubezpieczonych w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS). Do badań użyto danych pochodzących z kolejnych cykli badania Diagnoza Społeczna. Warunki i jakość życia Polaków z lat 2000, 2003 i 2005; Narodowego Spisu Powszechnego z dnia 20 maja 2002 roku; dane GUS na temat struktury demograficznej ludności (stan na XII 2004 roku) oraz dane Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) na temat liczby osób ubezpieczonych i uprawnionych do świadczenia emerytalnego, $ "0 -&*.0%0!(--,#* "%!&"#! 0 0 * "!'-! #!*!"# renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, wysokości podstawy wymiaru do naliczania składek emerytalnych i rentowych, oraz świadczeń emerytalnych i rentowych w roku Niedołęstwo starcze jest ryzykiem powszechnym, które dotyczy całej populacji, tj. z dużym prawdopodobieństwem może spotkać każdego. Celem publicznego ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego jest 5 Referat stanowi część pracy naukowej finansowanej ze środków Komitetu Badań Naukowych w latach jako projekt badawczy 1 H02C zapewnienie możliwie najszerszej grupie społeczeństwa świadczenia uwzględniającego stopień braku samodzielności. Postulat powszechności nie powinien stać w sprzeczności z wymogiem opłacania składek, aczkolwiek może w pewnym stopniu ograniczyć dostęp do świadczenia. W celu zminimalizowania tego efektu i zapewnienia odpowiedniej składki należałoby wprowadzić przymus ubezpieczeniowy. Potrzeba zapewnienia określonego zakresu opieki zakłada, że świadczenie powinno być uzależnione od potrzeb. Zasadniczo można wskazać, że koszty zapewnienia opieki bardziej można zróżnicować w ramach zakresu aniżeli standardu. Różnicowanie świadczeń w zależności od zakresu jest bardziej uzasadnione z punktu widzenia celu ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego, aniżeli różnicowanie standardu w zależności od wysokości wpłacanych składek, szczególnie w rozwiązaniach publicznych. Z tego powodu wysokość świadczenia powinna być uzależniona jedynie od stopnia niedołęstwa starczego przy określonym standardzie świadczeń/usług. Świadczenie adekwatne do potrzeb nie oznacza w pełni pokrywające deklarowane lub rzeczywiste potrzeby. Takie podejście zmniejsza realność ochrony ubezpieczeniowej, ale w początkowym etapie rozwoju systemów na wypadek niedołęstwa starczego niezwykle istotne jest wykształcenie indywidualnej świadomości i przezorności. Konieczność zapewnienia odpowiedniego poziomu finansowania, przy jednoczesnej dostępności tego ubezpieczenia dla wszystkich, bez względu na przychody, wymaga zastosowania składki stanowiącej określoną stałą część przychodów, takiej samej dla wszystkich. Rozwiązanie takie w istotny sposób redukuje ekwiwalentność. W celu ograniczenia poziomu redystrybucji można wprowadzić wzorem polskiego systemu emerytalnego i rentowego górną granicę podstawy wymiaru składki. Byłby to w takim razie system o zdefiniowanym świadczeniu, jednak o tyle 371

18 nietypowy, że wysokość świadczenia uzależniona byłaby od stopnia niedołęstwa starczego, nie zaś od wpłaconych składek. Minimalny okres składkowy wydaje się być istotnym warunkiem nabycia prawa do świadczenia. Systemy publiczne, dość często są postrzegane jako niczyje, z tego względu istotne znaczenie może mieć tutaj zjawisko hazardu moralnego. Minimalny okres składkowy można zharmonizować z systemem emerytalnym w zakresie prawa do minimalnej emerytury. Można wyróżnić dwa kryteria istotne z punktu widzenia wyboru sposobu finansowania ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego, stopę zwrotu i wrażliwość na ingerencje, głównie polityczne. Stopa zwrotu w obecnych warunkach gospodarczych jest wyższa dla systemów kapitałowych, choć trudno w tym momencie przewidzieć przyszłe tendencje w tym zakresie. Ponadto niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z systemem repartycyjnym, czy kapitałowym należy zauważyć, że przy obciążeniu składkami również emerytów, wysokość tych składek byłaby częściowo uzależniona od wyników repartycyjnokapitałowego systemu emerytalnego. Ponieważ świadczenie w proponowanym rozwiązaniu jest uzależnione od stopnia niedołęstwa starczego, to zmiana w systemie opartym na repartycji składki byłaby odczuwalna natychmiastowo dla wszystkich, z kolei w systemie kapitałowym potencjalne zmiany mogłyby być niezauważone przez określony czas w przypadku naruszenia rezerw. Dodatkowym argumentem przemawiającym za systemem repartycyjnym jest możliwość natychmiastowego wprowadzenia tego rozwiązania. Ewentualny wzrost wydatków na finansowanie skutków niedołęstwa starczego związany ze starzeniem się społeczeństw byłby mniej odczuwalny niż w systemie emerytalnym, gdyby obowiązkiem opłacania składki byli objęci również emerytów i rencistów. Określenie miejsca ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego w systemie zabezpieczenia społecznego jest niezmiernie trudne z uwagi na jego dualizm (choroba i opieka). Stąd pojawiają się różnorodne propozycje umiejscowienia ryzyka niedołęstwa starczego w ramach systemu ochrony zdrowia, systemu emerytalnego, lub zupełnie oddzielnego systemu. Należy zauważyć, że stosunkowo najczęściej tworzy się oddzielny program [Brodsky i wsp., 2000: 9; OECD, 2005: 22-24]. Nie wyczerpuje to katalogu możliwych rozwiązań. W przypadku użycia metody ubezpieczeniowej do finansowania skutków niedołęstwa starczego, należy zauważyć, że świadczenie jest uzależnione od opłacanych składek. Dlatego ubezpieczenie to powinno funkcjonować w ramach systemu, gdzie możliwa będzie identyfikacja ubezpieczonego, długości okresu składkowego i wysokości wpłaconych składek. Ponadto świadczenie byłoby przyznawane głównie na podstawie badania lekarskiego, oraz okresowo weryfikowane. Uwzględniając powyższe założenia można rozważyć wykorzystanie systemu rentowego do obsługi ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego. Wybór systemu rentowego byłby szczególnie uzasadniony, gdyby wprowadzono również ubezpieczenie na wypadek niedołęstwa dla osób wieku produkcyjnym w większym stopniu niż obecnie finansujące koszty opieki (tj. w dużym stopniu uzależniając świadczenie lub usługę od stopnia niedołęstwa). Mogłoby się to zbiec w czasie z niezbędną reformą systemu rentowego w związku ze zmianami w systemie emerytalnym [Wiktorow, 2005: 15-17] Mając na względzie obecną strukturę zinstytucjonalizowanej opieki dla osób dotkniętych niedołęstwem starczym, można również zaproponować wariant systemu organizowanego przez administracje lokalną jako rozszerzenie funkcji związanych z zapewnieniem opieki społecznej. Takie rozwiązanie wpłynęłoby pozytywnie na bieżący monitoring wykorzystania świadczeń i usług. Należy jednak stwierdzić, że uzależnienie wypłaty świadczenia lub skorzystania z usługi od wcześniejszego opłacania składek wymusiłoby dostęp administracji lokalnej do bazy prowadzonej przez ZUS, oraz nałożyło obowiązki zakładu ubezpieczeń instytucji administracji państwa, która posiada odmienny cel funkcjonowania, służy wszystkim obywatelom. Dlatego w rozwiązaniu ubezpieczeniowym, mimo niezaprzeczalnych korzyści wynikających z bieżącej obsługi, administrację lokalną należałoby pominąć. Stworzenie w Polsce całkowicie nowego systemu opartego na rozwiązaniach ubezpieczeniowych wymaga stworzenia dostępu informacji na temat ubezpieczonych gromadzonych w ZUS 6. Ponadto taki system powinien mógłby w zależności od potrzeb i możliwości przejąć domy opieki społecznej oraz Zakłady Opieki Długoterminowej i Zakłady Opiekuńczo-Lecznicze. Alternatywną byłoby stworze- 6 Tworzenie nowego systemu informatycznego od podstaw w obecnych warunkach jest bezzasadne. 372

19 nie odrębnych dodatkowych jednostek. Z przyczyn organizacyjnych taki system powinien podlegać ZUS lub jego agendzie. Wybór miejsca ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego w systemie zabezpieczenia społecznego jest również istotny z punktu widzenia korzyści z przyjęcia określonego charakteru świadczenia, tj. wypłaty gotówkowej lub wykonania/zapewnienia usługi. Wykonanie/zapewnienie usług opiekuńczych dla osób dotkniętych skutkami niedołęstwa starczego wymaga utrzymywania odpowiednio ustrukturyzowanej pod względem zakresu, rozłożenia geograficznego i liczebności siatki instytucji publicznych lub kontraktowania odpowiedniej liczby usług w układzie przestrzennym i rodzajowym. Wymaga to koordynacji na dość szczegółowym poziomie, natomiast elastyczność instytucji publicznych jest stosunkowo niewielka. Choć należy przyznać, że koszty pojedynczych instytucji publicznych mogą być niższe aniżeli rozwiązań komercyjnych, to jednak zapewnienie pełnego pokrycia potrzeb na opiekę, związaną ze skutkami niedołęstwa starczego przez instytucje publiczne, może się okazać nieracjonalne. Dlatego wykonanie usług w instytucjach publicznych powinno być utrzymane na poziomie, który pozwala wpływać na poziom cen za usługi na niewygórowanym poziomie. Kontraktowanie usług jest łatwiejsze od wykonywania usług, chociaż tutaj również mogą wystąpić problemy związane z zakresem, rozłożeniem geograficznym i liczebnością siatki akredytowanych instytucji. Coraz wyraźniejsza jest tendencja do zapewniania określonej jakości, stąd akredytacja wydaje się by istotnym warunkiem korzystania w ramach systemu publicznego z usług instytucji prywatnych [Ikegami i wsp., 2002: ]. Akredytacja instytucji prywatnych jest o tyle istotna, że utrzymanie odpowiedniego poziomu usług wiąże się z kosztami, obniżającymi rentowność działalności. Problem ten nie powinien występować w instytucjach publicznych, w których państwo określa sposób i zasady świadczenia usług. System akredytacji może też dotyczyć instytucji publicznych w celu zapewnienia przejrzystości sytuacji na rynku usług. Problem, jaki może się pojawić w przypadku świadczenia usług przez instytucje prywatne oraz w zależności od sposobu rozliczeń w pewnym stopniu przez instytucje publiczne, to mnożenie usług bez wyraźnej potrzeby lub preferowanie ośrodków o wysokich stawkach z uwagi na wyższy stopień referencyjny. Środkiem zaradczym mogą być jasne i precyzyjne kryteria korzystania z określonego koszyka świadczeń. Świadczenia gotówkowe są prostsze w dystrybucji, poza tym do pewnego stopnia łatwiej poddają się kontroli. Zastrzeżenia związane z problemami w decydowaniu przez osoby dotknięte niedołęstwem starczym o wyborze osób sprawujących opiekę nie znalazły potwierdzenia w badaniach empirycznych [OECD, 2005: 60]. Dodatkowo można tutaj wprowadzić system akredytacji dla osób sprawujących opiekę. Akredytacja może dotyczyć również najbliższych i członków rodziny sprawujących opiekę. Jest to związane z faktem, że wiele czynności, jakie wykonuje się przy osobie dotkniętej niedołęstwem starczym, wymaga wiedzy i umiejętności z zakresu pielęgniarstwa. Podsumowując sposób zorganizowania publicznego ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego, należy wskazać dwa rozwiązania, które wydają się być odpowiednie w polskiej sytuacji, tj. włączenie ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego do systemu rentowego, lub utworzenie oddzielnego publicznego systemu ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego. Jednak podstawowe znaczenie dla skuteczności i efektywności będzie miało stworzenie jednego systemu koordynującego lub skupiającego niezbędne %!&"#! 0 0 * "0 -&*. -,#* "!' -! #!*!"#" środki finansowe oraz instytucje zapewniające świadczenia w przypadku niedołęstwa starczego [OECD, 2005: 35]. Umiejscowienie tego systemu jest kwestią wtórną, co nie oznacza nieistotną. 0!,!&*.% Konstrukcja ubezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego, wydaje się być ważna zarówno w rozwiązaniach prywatnych jak i publicznych. Poszczególne elementy konstrukcyjne są wspólne dla wszystkich rozwiązań ubezpieczeniowych. Pierwszym z nich jest %&. Jednak z uwagi na kluczowe kryterium powszechności w publicznym ubezpieczeniu na wypadek niedołęstwa starczego nie będzie występować selekcja ryzyka. Wręcz przeciwnie, w celu zapewnienia dobrego rozproszenia ryzyka należy zastosować przymus ubezpieczeniowy. Przymus dotyczyłby wszystkich pracujących, bezrobotnych otrzymujących świadczenie z publicznego systemu, oraz emerytów i rencistów z tytułu niezdolności do pracy oraz pobierających renty rodzinne w wieku 50 lat i więcej 7. Przykład USA pokazuje [Grabowski, Gruber, 7 W wieku są to świadczenia dla wdów i wdowców. 373

20 *!"% 2005], że system obejmujący tylko najuboższych prowadzi do nadużyć i wypaczeń idei pomocy społecznej. %&jest przeprowadzana głównie dla zapewnienia ekwiwalentności, oraz uniknięcia zjawiska antyselekcji i hazardu moralnego. Im bardziej restrykcyjny proces underwritingu, w tym oceny ryzyka, tym niższe składki, ale również mniejsza powszechność wynikająca z redukcji antyselekcji [U.S. Department of Health and Human Services, 2000: 24]. Ocena ryzyka służy do stworzenia kryteriów różnicujących składkę. Takie determinanty jak styl życia, wiek i płeć mogą nie być jednak akceptowane społecznie, szczególnie w systemach publicznych. Wówczas stosowany jest brak zróżnicowania, tzn. taka sama kwota dla wszystkich lub procent płacy. Ten drugi sposób wydaje się jednak stać w sprzeczności z zależnością, która występuje w rzeczywistości Jeżeli uznać, że zarobki są skorelowane z wykształceniem, to badania przeprowadzone przez GUS Stan zdrowia ludności Polski w 1996 roku wskazują na korelację pomiędzy zachorowalnością na choroby przewlekłe i poziomem wykształcenia. Różnicowanie składki w sprzeczności z występującymi korelacjami wpływa negatywnie na ekwiwalentność relacji ryzyko-składkaświadczenie. Z uwagi na potrzebę zapewnienie standardowego świadczenia, niezależnie od zamożności, dlatego należy odstąpić od oceny ryzyka. Ponadto ocena taka byłaby utrudniona w przypadku osób aktywnych zawodowo, szczególnie młodych. Użycie tych samych kryteriów byłoby niemiarodajne, chociażby stan zdrowia (przeszły i obecny). Ocena ryzyka byłaby zasadna, gdyby miała wpłynąć na zróżnicowanie składki. Brak oceny ryzyka wpływa na zwiększenie kosztu ubezpieczenia. Składka może być płatna przez osoby aktywne zawodowo oraz te, które już zakończyły swoją aktywność zawodową. Składka opłacana w sposób ciągły dożywotnio pozwala utrzymać najmniejsze jednostkowe obciążenie, dzięki rozłożeniu kosztu ochrony w czasie. Wysokość takiej składki może podlegać zmianom w czasie. Z punktu widzenia ubezpieczonego można wskazać na kwestię ekwiwalentności składek i świadczeń, która może być zagrożona szczególnie w systemie o zdefiniowanym świadczeniu, biorącym w niewielkim, lub żadnym stopniu pod uwagę wysokość i okres opłacania składek. Składka ubezpieczeniowa w publicznym systemie, który ma zapewnić standardowe świadczenie niezależnie od ryzyka, jakie ze sobą niesie, powinna stanowić określoną kwotę lub procent przychodów. Z uwagi na fakt, że narastające rozwarstwienie statusu materialnego mogłoby doprowadzić do sytuacji, w której bezwzględnie określona składka w znaczący sposób pomniejszyłaby przychody gospodarstwa domowego, należy wprowadzić składkę płatną w sposób ciągły dożywotnio. Przymus ubezpieczenia wiązałby się z przymusem odprowadzania składek przez pracujących, bezrobotnych otrzymujących świadczenie z publicznego systemu, oraz emerytów i rencistów z tytułu niezdolności do pracy oraz pobierających renty rodzinne!)#"#*.*+"%-! w wieku 50 lat #!* i więcej. Udział biernych zawodowo w opłacaniu składki jest istotny w związku z procesem starzenia się społeczeństw 8. Składka dotycząca tylko pracujących, albo tylko emerytów i rencistów mogłaby spowodować znaczący wzrost kosztów pracy, albo spadek przychodów gospodarstw domowych.!"#!.określa, co podlega ochronie ubezpieczeniowej oraz w jakim okresie i zakresie ochrona ubezpieczeniowa obejmuje skutki ograniczenia w samodzielności i aktywności w zakresie podstawowych czynności dnia codziennego. Z uwagi na funkcję prewencyjną ochrona ubezpieczeniowa powinna również obejmować profilaktykę i rehabilitację, czyli czynności/działania/urządzenia zmniejszające skutki potencjalnych lub powstałych wypadków ubezpieczeniowych. Okres ochrony ubezpieczeniowej powinien obejmować okres dezaktywacji w normalnych warunkach, tj. zakładając standardowy/minimalny wiek emerytalny. Ochrona ubezpieczeniowa dotyczyłaby tylko osób, które ukończyły 65 lat. Oznacza to, że osoby korzystające z wcześniejszej emerytury do momentu osiągnięcia standardowego/minimalnego wieku emerytalny nie są objęte ochroną ubezpieczeniową do tego momentu z uwagi na obowiązujący okres wyczekiwania. W celu wyeliminowania zjawiska jazdy na gapę proponuje się wprowadzenie 15-letniego okresu wyczekiwania. Niedołęstwo starcze będzie uznawane za wypadek ubezpieczeniowy w sytuacji, gdy osoba objęta ochroną ubezpieczeniową 9 nie jest w ogóle w stanie samodzielnie lub bez pomocy wykonać określonego zakresu podstawowych czynności dnia codziennego. 8 Z uwagi na cel tego ubezpieczenia i jego publiczny charakter można rozważyć wyłączenie jej z podstawy opodatkowania. 9 Na przykład osiągnęła minimalny okresu składkowego oraz wymagany wiek. 374