Transkrypt

1 POSTÊPY BIOLOGII DOMENY KOMÓRKI SPOKREWNIONE Z FIBRYNOGENEM TOM NR 3 ( ) W RÓ NICOWANIU I MIGRACJI KOMÓREK NOWOTWOROWYCH ROLA DOMEN SPOKREWNIONYCH Z FIBRYNOGENEM W RÓ NICOWANIU I MIGRACJI KOMÓREK NOWOTWOROWYCH THE ROLE OF FIBRINOGEN-LIKE DOMAINS IN DIFFERENTIATION AND MIGRATION OF NEOPLASTIC CELLS Micha³ B³a ej PONCZEK Kateda Biochemii Ogólnej, Uniwesytet ódzki Steszczenie: C-koñcowe sekwencje aminokwasowe, homologiczne do C-koñców ³añcuchów fibynogenu, ³¹cznie z tymi ³añcuchami zebane zosta³y w odzinê domen FRED. Domeny FRED zaanga owane s¹ w inteakcje miêdzy bia³kami, np. w fibynogenie i angiopoetynach, lub wi¹ ¹ siê z wêglowodanami, np. w fikolinach ssaków. Domena FRED ozpowszechni³a siê w wymienionych bia³kach na skutek duplikacji i tasowania egzonów w pzebiegu ewolucji zwiez¹t wielokomókowych. W DNA cz³owieka znajduje siê 24 genów, w któych kodowana jest sekwencja chaakteystyczna dla domeny FRED. Funkcje poduktów niektóych z 24 genów, nadal nie s¹ znane. Pzebadane bia³ka, maj¹ce domenê FRED, spe³niaj¹ zó nicowane ole w oganizmie. Fibynogen odpowiada za kzepniêcie kwi, angiopoetyny eguluj¹ twozenie nowych naczyñ kwionoœnych, fiboleukina i fikoliny odgywaj¹ olê w odpowiedzi immunologicznej, a tenascyny poœednicz¹ w inteakcjach pomiêdzy komókami i maciez¹ zewn¹tzkomókow¹. Tym co wiêkszoœæ z nich ³¹czy, poza wspóln¹ C-koñcow¹ domen¹ FRED, jest udzia³ w ó nicowaniu i migacji komóek nowotwoowych. Wiele bia³ek FRED mo e staæ siê potencjalnym znacznikiem w diagnostyce nowotwoów. Nie mo na ównie wykluczyæ mo liwoœci zastosowania tych bia³ek w teapii pzeciwnowotwoowej. S³owa kluczowe: fibynogen, tenascyna, fikolina, fiboleukina, domeny spokewnione z fibynogenem, komóki nowotwoowe. Summay: C-teminals of amino acid sequences that ae homological to fibinogen chains, togethe belong to family of FRED domains. FRED domains ae engaged in potein potein inteactions, like in fibinogen and angiopoietins o bind cabohydate, like in mammal ficolins. FRED domain spead between mentioned poteins by gen duplications and exon shuffling duing evolution of multicellula animals. Thee ae 24 genes in human DNA in which chaacteistic fo FRED sequence is coded. Functions of many poducts of 24 genes still ae not known. Studied poteins, with FRED domain, play diffeent oles in oganism. Fibinogen is esponsible fo blood clotting, angiopoietins egulate new blood vessels fomation, fiboleukin and ficolins ae impotant in immune system esponse, and tenascines intemediate in cell and matix inteactions. The common featue, besides FRED domain, is paticipation in diffeentiation and migation of neoplastic cells. Many of FRED poteins may be potential makes of neoplasm diagnostics and application in theapies also can not be excluded.

2 540 M. B. PONCZEK Keywods: fibinogen, tenascin, ficolin, fiboleukin potein, fibinogen-elated domains, neoplastic cells. WSTÊP Fibynogen, kluczowa glikopoteina kzepniêcia kwi jest heteoheksameem zawieaj¹cym dwa zestawy tzech nieidentycznych ³añcuchów polipeptydowych A alfa, B beta i gamma, po³¹czonych ze sob¹ wi¹zaniami dwusiaczkowymi. C- koñco-we czêœci domen ³añcuchów A alfa-e, B beta i gamma fibynogenu zbudowane s¹ z oko³o 225 eszt aminokwasowych i ich funkcja polega na ozpoznawaniu i wi¹zaniu innych moleku³ [6, 13, 26]. Podobne domeny C-koñcowe wystêpuj¹ tak e w innych bia³kach i zalicza siê je do nadodziny FRED (ang. fibinogen elated domains). Domeny FRED zaanga owane s¹ w inteakcje miêdzy bia³kami, jak w fibynogenie i angiopoetynach, lub wi¹ ¹ siê z wêglowodanami, jak w fikolinach ssaków lub tachylektynie 5A bezkêgowców [4, 6, 13, 23, 47, 52]. Domeny FRED zawieaj¹ cztey zachowane ewolucyjnie cysteiny zaanga owane w twozenie dwóch mostków -S-S-. Stuktua domeny sk³ada siê z tzech oddzielnych egionów (yc. 1). Fagment N-koñcowy, nazywany egionem A, twozony jest pzez alfa helisê i beta katkê po³¹czone azem pzez piewsze wi¹zanie dwusiaczkowe. Dugi fagment lub egion B jest œodkow¹ czêœci¹ najwiêksz¹. Tzeci, zwany egionem P, twozy d³ugie obszay spialne (yc. 2) i zawiea dugie wi¹zanie dwusiaczkowe. Fagment ten jest najbadziej zó nicowany ewolucyjnie (yc. 3) i ma wiêkszoœæ miejsc wi¹ ¹cych ligandy oaz zwykle tak e eszty zaanga owane w wi¹zanie Ca 2+ [6, 13, 26]. Domena FRED ozpowszechni³a siê w wymienionych bia³kach na skutek duplikacji i tasowania koduj¹cego je DNA w pzebiegu ewolucji zwiez¹t wielokomókowych [14]. Za pomoc¹ dopasowania sekwencji i pzeszukania baz danych genomów z u yciem pogamu BLAST (ang. Basic Local Alignment Seach Tool) mo na pzeœledziæ wystêpowanie domen FRED u postszych oganizmów [2]. Pzynajmniej jedno bia³ko zawieaj¹ce domenê FRED wystêpuje ju u pzedtkankowców (Paazoa), gdy ekspesjê pojedynczego genu uda³o siê uzyskaæ u g¹bki Subeites domuncula [41]. Domena FRED jest zaledwie w 32% podobna do homologicznej czêœci ³añcucha gamma fibynogenu cz³owieka. Bia³ka odpowiadaj¹ce domenom FRED s¹ ju doœæ liczne u tak postych zwiez¹t, jak jamoch³ony (np. Nematostella RYCINA 1. Schematyczne pzedstawienie domeny FRED: C zachowane cysteiny twoz¹ce wi¹zania dwusiaczkowe; x pozosta³e eszty aminokwasowe; A, B, P egiony w obêbie domeny FIGURE. 1. Schematic epesentation of FRED domain: C conseved cysteines involved in disulphide bonds; x the othe amino acid esidues; A, B, P egions within the domain

3 DOMENY SPOKREWNIONE Z FIBRYNOGENEM W RÓ NICOWANIU I MIGRACJI KOMÓREK NOWOTWOROWYCH 541 RYCINA 2. Poównanie stuktuy tójwymiaowej domeny FRED ³añcucha beta fibynogenu we fagmencie D (A), angiopoetyny 2 (B), fikoliny 1 (C), fikoliny 2 (D) opatej na koodynatach kystalogaficznych odpowiednio: 1fza, 1z3s, 1jhm i 2jg1 z bazy RCS PDB ( obazy uzyskane w pogamie Swiss-PdbViewe DeepView v4.0 ( FIGURE. 2. Compaison of thee dimensional stuctue of FRED domains fom fibinogen gamma chain (A); angiopoietin 2 (B), ficolin 1 (C), ficolin 2 (D) based on cystlogaphic coodinates espectively of 1fza, 1z3s, 1jhm and 2jg1 fom RCS PDB data base ( Images wee pepaed in Swiss-PdbViewe DeepView v4.0 pogam ( vectensis) [43]. Te ostatnie wykazuj¹ oko³o 41% podobieñstwa do domen wystêpuj¹cych w bia³kach cz³owieka. Geny koduj¹ce opisane bia³ka chaakteyzuj¹ siê post¹ jednodomenow¹ budow¹. Oby mog³y ukszta³towaæ siê badziej z³o one ³añcuchy polipeptydowe, chaakteystyczne np. dla ssaków, poza duplikacjami w obêbie genomu, dochodzi³o do tasowania eksonów, co umo liwi³o pozyskanie pzez bia³ka dodatkowych domen [40]. Poza wymienionymi ju fibynogenem, angiopoetynami i fikolinami innymi znanymi bia³kami ssaków, któe zawieaj¹ domeny FRED, s¹ tenascyny, fiboleukina oaz szeeg bia³ek okeœlanych jako fibynogeno- lub angiopoetynopodobnych (ang.

4 542 M. B. PONCZEK RYCINA 3. Dopasowanie sekwencji aminokwasowych domen FRED ³añcucha beta fibynogenu (FGB), angiopoetyny 2 (ANGPT2), fikoliny 1 (FCN1), fikoliny 2 (FCN2). Alfa helisa h (helix), beta katka s (stand), obszay spialne c (coil) FIGURE 3. Amino acid alignment of FRED domains of fibinogen gamma chain (FGB); angiopoietin 2 (ANGPT2), ficolin 1 (FCN1), ficolin 2 (FCN2). Alpha helix h, beta stand s, coil c fibinogen-like, angiopoietin-like). Wiele z nich mo e mieæ istotny wp³yw na poszczególne etapy pogesji nowotwoów. Geny cz³owieka koduj¹ce bia³ka z domenami FRED pzedstawione s¹ w tabeli 1. ROLA DOMEN FRED W CHOROBACH NOWOTWOROWYCH Fibynogen C-koñcowe FRED ³añcuchów B beta i gamma buduj¹ odpowiednio domeny beta C i gamma C dwóch teminalnych fagmentów D cz¹steczki fibynogenu (yc. 4). N-koñce dwóch tójek wymienionych ³añcuchów zbiegaj¹ siê w centalnej czêœci ca³ej cz¹steczki twoz¹c fagment E [26]. añcuch A alfa w postaci izofomy II nie ma domeny FRED i jest powszechny w wiêkszoœciowej puli fibynogenu cz³owieka o masie 340 kda. Zawacaj¹c we fagmentach D ³añcuchy A alfa zmiezaj¹ w kieunku fagmentu E, w pobli u któego twoz¹ niepofa³dowane domeny alfa C [13]. Obok izofomy II wystêpuje izofoma I ³añcucha A alfa-e, któa

5 DOMENY SPOKREWNIONE Z FIBRYNOGENEM W RÓ NICOWANIU I MIGRACJI KOMÓREK NOWOTWOROWYCH 543 wystêpuje w puli fibynogenu 420 kda stanowi¹cego oko³o 4% ca³kowitego fibynogenu [16, 17]. Obie fomy powstaj¹ w wyniku altenatywnego splicingu wspólnego genu dla ³añcucha A alfa. Izofomê I cechuje posiadanie domeny FRED homologicznej do domen ³añcuchów B beta i gamma (aec), jednak e jest ona pzesuniêta w stosunku do poddomen beta-c i gamma-c i podobnie jak w pzypadku TABELA 1. Geny bia³ek cz³owieka zawieaj¹ce domeny FRED waz z lokalizacj¹ na c homosomach ( f fowad, - evese) TABLE 1. Human genes of poteins with FRED domains with chomosomal localizatio n ( f fowad, - evese) N Symbol N azwa poduktu bia³kowego Ch. Lokalizacj a na chomosomie 1 ANGPTL7 Angiopoetynopodobne FCN3 Fikolina ANGPTL3 Angiopoetynopodobne TNN Tenascyna N TNR Tenascyna R (estyktyna) ANGPTL1 Angiopoetynopodobne FGB Fibynogen Bbeta FGA Fibynogen Aalfa-E i A alfa FGG Fibynogen gamma TNX Tenascyna X FGL2 Fiboleukina (fibynogenopodobne 2) ANGPT2 Angiopoetyna FGL1 Fibynogenopodobne ANGPT1 Angiopoetyna TNC Tenascyna C ANGPTL2 Angiopoetynopodobne FIBCD1 ang. Fibinogen C domain contening FCN2 Fikolina 2 (hukolina) FCN1 Fikolina ANGPTL5 Angiopoetynopodobne MFAP4 ang. Micofibilla-associated potein ANGPTL4 Angiopoetynopodobne ANGPTL6 Angiopoetynopodobne ANGPT4 Angiopoetyna Niæ DNA f f f f f izofomy II znajduje siê w pobli u fagmentu E [16]. añcuchy B beta i gamma kodowane s¹ pzez odêbne geny. Wszystkie geny tzech ³añcuchów fibynogenu zlokalizowane s¹ tu ko³o siebie na chomosomie 4 u cz³owieka, pzy czym gen dla ³añcucha B beta znajduje siê na nici DNA pzeciwnej w stosunku do popzednich dwóch genów [6]. Wskazuje to na pawdopodobn¹ inwesjê tego genu wzglêdem pozosta³ych, pod dwóch duplikacjach lokalnych powadz¹cych do wyodêbnienia 3 odêbnych genów ze wspólnego hipotetycznego pzodka. Insecje w ³añcuchu A alfa dopowadzi³y dodatkowo do pzesuniêcia domeny FRED wzglêdem homologicznych domen ³añcuchów B beta i gamma [14]. añcuchy A alfa i B beta na N-koñcach maj¹ kótkie peptydy, odpowiednio A i B, któe po pzeciêciu pzez tombinê miêdzy aginin¹ a glicyn¹ zostaj¹ uwolnione i ods³aniaj¹ miejsca we fagmencie E komplementane do miejsc w domenach FRED. Powstaj¹ce po uwolnieniu fibynopeptydów monomey fibyny polimeyzuj¹ twoz¹c najpiew potofibyle, a

6 544 M. B. PONCZEK RYCINA 4. Poównanie multimetycznych stuktu twozonych pzez ³añcuchy polipeptydowe bia³ek z domenami FRED: fibynogen (A), fikolina 3 (B), angiopoetyna 1 (C), tenascyny (D), aec, bc, gc domeny FRED, fagmenty fibynogenu: D i E, FpA fibynopeptyd A, FpB fibynopeptyd B, N centalna czêœæ cz¹steczki tenascyny, PR cienki segment poksymalny, DS guby segment dystalny, T skzy owanie T FIGURE 4. The compaison of multimeic stuctues ceated by chains o poteins with FRED domains (A), ficolin 3 (B), angiopoietin 1 (C), tenascin (D), aec, bc, gc, C FRED domains, fibinogen fagments: D, E, FpA fibinopeptide A, FpB fibinopeptide B, N a cental knob of tenascin molecule, PR a thin poximal segment, D a thick distal segment, T T-junction nastêpnie sieæ w³óknika. G³ówny enzym fibynolizy plazmina degaduje w³óknik do koñcowych poduktów, takich jak: fagment D o masie oko³o 90 kda, fagment E o masie oko³o 60 kda oaz polipeptydy. Jeœli w³óknik zostanie poddany dzia³aniu czynnika XIIIa, twoz¹ siê wi¹zania kowalencyjne w obêbie ³añcuchów alfa i gamma pomiêdzy fagmentami D ó nych monomeów fibyny. Po degadacji plazminowej w³óknika stabilizowanego zamiast fagmentu D powstaj¹ fagmenty D-D (dimey D) [6]. Choobom nowotwoowym badzo czêsto towazyszy nadmiena aktywacja pocesów kzepniêcia i fibynolizy. Zjawisko to jest integalnym mechanizmem ozwoju nowotwoów, twozenia naczyñ w obêbie guza oaz pzezutów, a nie tylko powik³aniem wystêpuj¹cym w choobie. Ju we wczesnych etapach ozwoju nowotwou dochodzi do twozenia miejscowych z³ogów fibyny. Pozanaczyniowe

7 DOMENY SPOKREWNIONE Z FIBRYNOGENEM W RÓ NICOWANIU I MIGRACJI KOMÓREK NOWOTWOROWYCH 545 z³ogi fibyny powstaj¹ na skutek zwiêkszonego pzechodzenia fibynogenu i innych bia³ek hemostazy z osocza do pzestzeni pozanaczyniowej oaz miejscowej aktywacji kzepniêcia pzez wydzielany pzez guz czynnik tkankowy (TF) i pokoagulant nowotwoowy. Wokó³ nowotwou twozy siê el w³óknika, podobnie jak podczas gojenia any. Pojawia siê w ten sposób tymczasowe pod³o e dla miguj¹cych makofagów, fiboblastów i komóek œódb³onka. Jest ono miejscem powstawania nowych naczyñ kwionoœnych, w któym kluczow¹ olê odgywa aktywacja fibynolizy. Podukty ozpadu fibynogenu i fibyny s¹ czynnikiem mitogennym dla komóek œódb³onka [46]. U pacjentek choych na aka piesi stwiedzono zwiêkszenie stê enia D-D. Zwiêkszony poziom D-D zosta³ tak e wykyty w pzypadku innych nowotwoów: p³uca, piesi, jelita gubego, jajnika. W nowotwoach piesi poziom dimeu D koeluje ze stopniem zaawansowania chooby i liczb¹ pzezutów [31]. Zwi¹zek ten mo e wynikaæ z aktywacji fibynolizy w takcie ozwoju metastazy, ale nie mo na wykluczyæ bezpoœedniej oli dimeów D. Wykazano, e domena gamma C fibynogenu 1 hamowa³a wzost guzów, ozost naczyñ w³osowatych i pzezuty w modelu aka piesi Met-1 in vito [1]. Angiopoetyny Angiopoetyny to gupa bia³ek zbudowanych z ³añcuchów polipeptydowych sk³adaj¹cych siê z N-koñcowego odcinka spialnego i C-koñcowej domeny FRED [22, 23]. Angiopoetyny s¹ czynnikami wzostu swoistymi dla komóek œódb³onka podobnie jak VEGF. Angiopoetyny oaz VEGF dzia³aj¹ w sposób skoodynowany i uzupe³niaj¹ siê w ozwoju naczyñ kwionoœnych. Receptoy wzostu tych czynników: Tie-1 i Tie-2 znajduj¹ siê tylko na komókach œódb³onka i niektóych komókach pogenitoowych. Znane s¹ tzy typy angiopoetyn (Ang-1, Ang-2, Ang-3), wi¹ ¹ce siê z eceptoem Tie-2, z któych najlepiej poznano Ang-1 i Ang-2. Angiopoetyny i ich ecepto Tie-2 pe³ni¹ wa n¹ funkcjê w fomowaniu i utzymaniu ³o yska naczyniowego. Ligandy dla eceptoa Tie-1 pozostaj¹ nadal nieznane [51]. Ang-1 i Ang-2 wykazuj¹ zwykle pzeciwstawne dzia³anie w stosunku do eceptoa Tie-2. Oba ligandy wydaj¹ siê wi¹zaæ w tym samym miejscu eceptoa, za co odpowiedzialne s¹ domeny FRED. Odmiennoœæ dzia³ania obu wesji wynikaæ mo e z ó nej tendencji ³añcuchów Ang-1 i Ang-2 do ³¹czenia siê w stuktuy czwatozêdowe. Ang-1 zwykle twozy oligomey z³o one z dwóch do szeœciu identycznych ³añcuchów polipeptydowych kodowanych pzez gen ANGPT1 (tab. 1), ale mo liwe s¹ tak e multimety z³o one z wiêkszej liczby ³añcuchów (yc. 4). Ang-2 twozy g³ównie dimey ³añcuchów kodowanych pzez gen ANGPT2, choæ istniej¹ doniesienia, e mo e twozyæ tak e wiêksze kompleksy [24]. Oba geny zlokalizowane s¹ blisko siebie na chomosomie 8 u cz³owieka i wykazuj¹ 62% podobieñstwa w obêbie sekwencji aminokwasowej. Ró nice w sekwencji N-koñcowej powadz¹ do fomowania homooligomeów (Ang-1) lub homodimeów (Ang-2) i ta 1 Odpowiada ona domenie FRED ³añcucha gamma i jest czêœci¹ fagmentu D.

8 546 M. B. PONCZEK odmiennoœæ odpowiada pawdopodobnie za antagonistyczne dzia³anie Ang-2 w stosunku do Ang-1 [27]. Zwi¹zanie angiopoetyny 1 pzez ecepto Tie-2 powadzi do jego aktywacji pzez autofosfoylacjê eszt tyozylowych [24]. Ang-1 jest w ten sposób zaanga owana w ozwój œódb³onka, dzia³aj¹c póÿniej i niezale nie od VEGF. VEGF pzez ecepto Flk-1 pomuje polifeacjê i ó nicowanie komóek œódb³onka oaz twozenie niedojza³ych naczyñ. Ang-1 natomiast pzez ecepto Tie-2 powoduje pzebudowê m³odych naczyñ oaz utzymuje i stabilizuje dojza³e naczynia, pomuj¹c inteakcjê pomiêdzy komókami œódb³onka a otaczaj¹c¹ maciez¹ pozakomókow¹. Poœednictwo Ang-1 w dojzewaniu naczyñ kwionoœnych mo e mieæ znaczenie teapeutyczne w specyficznym hamowaniu unaczynienia nowotwoów. Angiopoetyna 1 ulega ekspesji g³ównie w fiboblastach, peycytach i komókach miêœni g³adkich, na komóki œódb³onka dzia³a w sposób paakynny, a egulacja ekspesji odbywa siê z udzia³em HIF-a i VEGF [27]. Angiopoetyna 2 jest antagonist¹ Ang-1 i wi¹ ¹c siê z eceptoem Tie-2 pzeciwdzia³a twozeniu naczyñ kwionoœnych pobudzanych pzez angiopoetynê 1. Pzy baku VEGF, Ang-2 mo e indukowaæ apoptozê komóek œódb³onka powadz¹c do zmniejszenia unaczynienia. W obecnoœci VEGF mo e u³atwiaæ migacjê i polifeacjê komóek œódb³onka. U doos³ych ekspesjê Ang-2 stwiedza siê w miejscach pzebudowy naczyñ, gdzie, jak siê uwa a, blokuje ona stabilizuj¹c¹ olê Ang-1. Okazuje siê, e efekt dzia³ania Ang-2 jest zale ny od odzaju komóek. O ile w komókach œódb³onka dzia³a aczej jako antagonista eceptoa Tie-2, to w innych typach komóek, np. fiboblastach jako jego indukto [32]. Co wiêcej wykazano, e d³ugotwa³a stymulacja ligandem Ang-2 mo e powadziæ do fosfoylacji eceptoa Tie-2 nawet w komókach œódb³onka [49]. Zatem Ang-2 w zale noœci od waunków mo e byæ antagonist¹ lub agonist¹ eceptoa Tie-2. Wyniki badañ zaówno in vito, jak i klinicznych co do oli Ang-1 i Ang-2 w egulacji angiogenezy nowotwoowej s¹ niejednoznaczne. Badania ekspeymentalne wykaza³y, e Ang-1 mo e byæ zaówno czynnikiem poangiogennym, jak i anty-angiogennym [27]. Wszczepienie myszom komóek (HeLa) ludzkiego aka szyjki macicy tansfekowanych Ang-1 pomowa³o wzost guza, popzez indukcjê angiogenezy nowotwoowej i zahamowanie apoptozy komóek nowotwoowych. Z kolei w innych badaniach wykazano, e nadekspesja Ang-1 w komókach aka p³askonab³onkowego A431 powadzi³a do inhibicji wzostu guza. Co wiêcej, wszczepienie do w¹toby myszy komóek aka jelita gubego (HT29) tansfekowanych Ang-1 powodowa³o, e wielkoœæ guza, liczba naczyñ kwionoœnych i polifeuj¹cych komóek nowotwoowych by³y mniejsze ni w gupie kontolnej. Jeszcze inne badania wykaza³y, e guz, któy ozwin¹³ siê po wszczepieniu komóek HT29 z Ang-2 by³ wiêkszy ni guz z Ang-1 i wiêksza by³a ównie liczba naczyñ kwionoœnych [27]. Spzeczne okaza³y siê tak e wyniki badañ dotycz¹cych Ang-2. Egzogennie wywo³ana nadekspesja Ang-2 hamowa³a wzost i pzezutowanie komóek nowotwoowych LLC (ang. Lewis lung cacinoma) i TA3 (ang. muine mammay cacinoma). Nadekspesja Ang-2 powadzi³a tak e do masywnej egesji naczyñ (nawet bez zahamowania VEGF), aktywacji apoptozy i zahamowania wzostu guza [9]. Z dugiej stony sugeowano, e ekspesja Ang2 mo e byæ istotna dla

9 DOMENY SPOKREWNIONE Z FIBRYNOGENEM W RÓ NICOWANIU I MIGRACJI KOMÓREK NOWOTWOROWYCH 547 emodelowania naczyñ kwionoœnych w aku w¹tobowokomókowym zezwalaj¹c na stymulacjê odpowiedzi naczyniowej pzez dodatkowe induktoy angiogenezy [35]. Co wiêcej, zablokowanie Ang-2 za pomoc¹ pzeciwcia³ powadzi³o do zahamowania polifeacji komóek œódb³onka i wzostu guza u myszy [27]. Byæ mo e pzyczyn¹ tak ozbie nych wyników badañ jest ó ny poziom ekspesji angiopoetyn i stan oligomeyzacji, a tak e stosunek Ang-1 do Ang-2 w uk³adach ekspeymentalnych. Sugeuje siê, e zabuzenie ównowagi miêdzy Ang-1 a Ang-2, na kozyœæ Ang-2, mo e skutkowaæ nasileniem angiogenezy nowotwoowej i wzostem guza [27]. W badaniach klinicznych zwykle wykazywano ekspesjê angiopoetyn w komókach nowotwoowych glejaka, zwojaka zaodkowego wspó³czulnego, w¹toby i aka jelita gubego [12, 27, 36, 44], a tak e zwiêkszone ich stê enie w osoczu kwi w aku piesi, postaty i p³uca [27, 38, 39]. Zwiêkszon¹ ekspesjê Ang-2 stwiedzono w komókach nowo utwozonych naczyñ wielu guzów nowotwoowych [27]. Wykazano zwi¹zek pomiêdzy ekspesj¹ i stê eniem Ang-2 a pogesj¹ chooby nowotwoowej w aku piesi, postaty, jelita gubego, w glejaku i w zwojaku wspó³czulnym [22, 25, 27, 29, 36]. Stwiedzono tak e zwi¹zek z czasem pze ycia bezobjawowego i ca³kowitego w aku piesi, postaty i p³uca [27, 29, 39]. Osoczow¹ Ang-2 ozwa a siê jako kliniczny znacznik aka p³uc [39], a Ang-1 za potencjalny znacznik w pzewidywaniu pze ycia poopeacyjnego i eemisji u pacjentów na wczesnym etapie aka niedobnokomókowego p³uca [38]. W niektóych pzypadkach po zastosowanym leczeniu chooby nowotwoowej w osoczu zmniejsza³o siê stê enie angiopoetyn [7, 8]. Tenascyny Tenascyny to odzina wielodomenowych glikopotein maciezy zewn¹tzkomókowej, zbudowanych z licznych domen EGF (czynnika wzostu naskóka) i FN3 (fibonektyny typu tzeciego) oaz C-koñcowej domeny FRED. Te oligomeyczne bia³ka s¹ homoheksameami z³o onymi z dwóch homotimeów stabilizowanych pzez wi¹zania -S-S-. Dwie tójamienne po³ówki ³¹cz¹ siê w centalnej czêœci cz¹steczki. Ca³a stuktua zosta³a nazwana heksabanchionem ze wzglêdu na szeœæ d³ugich amion. Cech¹ chaakteystyczn¹ jest teminalny wêze³ domeny FRED na ka dym amieniu, guby segment dystalny, cienki segment poksymalny, skzy owanie T, gdzie tzy amiona ³¹cz¹ siê w time i wêze³ centalny, gdzie dwa timey ³¹cz¹ siê w heksamet (yc. 4). U cz³owieka znane s¹ cztey geny tenascyn: C, X, R i N [10, 11]. Geny koduj¹ce poszczególne typy ³añcuchów tenascyn ulegaj¹ ekspesji w ó nych etapach ycia p³odowego i popoodowego w ó nych tkankach, a w badzo oganiczonym stopniu w tkankach dojza³ych, ulegaj¹c ekspesji pzewa nie w ó noodnych nowotwoach. Bia³ka te mog¹ umo liwiaæ migacjê komóek nowotwoowych i nowotwozenie naczyñ pzyczyniaj¹c siê do wzostu guza. Zwiêkszon¹ ekspesjê tenascyn opisano w licznych schozeniach nowotwoowych, miêdzy innymi w akach p³askonab³onkowych jamy ustnej i gad³a, w guzach zêbopochodnych i zawi¹zkach zêbowych, w aku tzustki, aku piesi i aku szyjki macicy i w nowotwoach mózgu [15, 19].

10 548 M. B. PONCZEK Tenascyna-C (TNC) wystêpuje w oœodkowym uk³adzie newowym i uczestniczy w powadzeniu migacji neuonów oaz w ozwoju aksonów w czasie wzostu oganizmu. Jest wa na dla zapewnienia plastycznoœci po³¹czeñ synaptycznych i w egeneacji uk³adu newowego. W wiêkszoœci w pe³ni wykszta³conych naz¹dów bia³ko to nie wystêpuje lub jego iloœæ jest silnie zedukowana. Dopieo w pocesach, takich jak: gojenie an, egeneacja neuonów i innych komóek oaz w stanach patologicznych, takich jak: chooby naczyniowe, infekcje, czy nowotwozenie, dochodzi do znacznej ekspesji genów tego bia³ka. Obecnoœæ TNC stwiedza siê w wielu odzajach guzów mózgu i innych naz¹dów (tak e w aku piesi, ust, ktani, tkanki kostnej i chzêstnej), a poziom ekspesji jest skoelowany ze stopniem z³oœliwoœci nowotwoów mózgu. Im wiêkszy poziom akumulacji tego bia³ka, tym gosze okowania dla pacjenta. Zwiêkszona ekspesja tenascyny-c w tkance ³¹cznej otaczaj¹cej guzy, w anach i w tkankach objêtych stanem zapalnym mo e œwiadczyæ o oli w aktywacji i egulacji miêdzykomókowych szlaków sygnalizacyjnych, wp³ywaj¹c w ten sposób na mofologiê, wzost i migacjê komóek. TNC wystêpuj¹ca w maciezy zewn¹tzkomókowej guzów mo e byæ wydzielana pzez same komóki nowotwoowe lub te komóki guza jedynie indukuj¹ jej syntezê pzez komóki mezenchymy. añcuchy polipeptydowe buduj¹ce TNC mog¹ wystêpowaæ w wielu izofomach na skutek altenatywnego sk³adania piewotnego tanskyptu genu dla TNC. Wiêkszoœæ powadzonych badañ nie uwzglêdnia ó nic pomiêdzy altenatywnie sk³adanymi waiantami TNC. Pewne izofomy mog¹ byæ badziej powszechne w guzach nowotwoowych ni w nomalnych tkankach. Pzy uwzglêdnieniu zó nicowania, TNC mo e byæ wykozystana w pecyzyjnej diagnostyce nowotwoów mózgu i byæ mo e tak e jako cz¹steczka docelowa dla teapii pzeciwnowotwoowej [15, 42]. Tenascyna-X (TNX) poœedniczy w inteakcjach pomiêdzy komókami i maciez¹ zewn¹tzkomókow¹ w miêœniach, skóze i uk³adzie newowym. Hamuje migacje komóek i pzyspiesza twozenie w³ókien kolagenowych. Ulega ekspesji w skóze, miêœniach i stawach. Ekspesja bia³ka u doos³ych jest znacznie ni sza ni u m³odych osobników. Tenascyna-R (TNR) jest chaakteystyczna wy³¹cznie dla maciezy zewn¹tzkomókowej tkanki newowej. Odgywa olê w oddzia³ywaniach pomiêdzy ó nego odzaju komókami i sk³adnikami maciezy, co wp³ywa na zachowanie komóek popzez ich stabiln¹ adhezjê, ozpzestzenianie i ó nicowanie siê lub zahamowanie wzostu neuytów [19]. Tenascyna-N (TNN) zosta³a wykyta najpóÿniej i jest najs³abiej poznana. Wiadomo, e mo e byæ zaanga owana w odost neuytów i migacjê komóek [50]. Fiboleukina Fiboleukina (FGL2), inaczej bia³ko podobne do fibynogenu 2 (ang. fibinogen like potein 2), sk³ada siê 439 aminokwasowych polipeptydów. añcuchy FGL2 fomuj¹ tetamey stabilizowane pzez mostki S-S. FGL2 wystêpuje w postaci zwi¹zanej z b³on¹ makofagów i komóek œódb³onka lub mo e byæ wydzielana w postaci ozpuszczalnej pzez limfocyty T typu CD4 i CD8. Bia³ko okaza³o siê byæ wa nym egulatoem nieswoistej i swoistej odpowiedzi immunologicznej [33].

11 DOMENY SPOKREWNIONE Z FIBRYNOGENEM W RÓ NICOWANIU I MIGRACJI KOMÓREK NOWOTWOROWYCH 549 Fiboleukina zwi¹zana z b³on¹ wykazuje zdolnoœæ aktywacji fibynogenu do fibyny, co powadzi do zakzepicy naczyniowej i stanu zapalnego w obêbie dotkniêtych tkanek [18], w ten sposób wp³ywaj¹c na patogenezê wiusowego zapalenia w¹toby [45]. Z dugiej stony ozpuszczalna foma bia³ka, wydzielana pzez limfocyty T, odgywa olê w negatywnej egulacji odpowiedzi immunologicznej. Fiboleukina w tej fomie ma zdolnoœæ hamowania polifeacji limfocytów T stymulowanych alloantygenem. Dodatkowo, ozpuszczalna fiboleukina mo e hamowaæ dojzewanie komóek dendytycznych, pzez zapobieganie pzeniesieniu czynnika NFkB do j¹da komókowego i w konsekwencji ekspesji czynników CD80 i g³ównego kompleksu zgodnoœci tkankowej klasy II [20]. Za aktywnoœæ hamowania odpowiedzi immunologicznej odpowiada domena FRED, gdy w³aœciwoœci immunosupesyjne s¹ znoszone pzez pzeciwcia³a monoklonalne skieowane pzeciwko w³aœnie tej domenie [33]. Fiboleukina odgywaj¹c olê w patogenezie wiusowego zapalenia w¹toby, jest potencjalnym znacznikiem nowotwoów w¹toby, tym badziej e podwy szon¹ ekspesjê tego bia³ka wykyto w aku w¹tobowokomókowym cz³owieka [47]. Fikoliny Bia³ka z odziny fikolin chaakteyzuj¹ siê obecnoœci¹ fagmentu kolagenopodobnego pomiêdzy N-koñcowym peptydem wiod¹cym a C-koñcow¹ domen¹ FRED. Pod tym wzglêdem pzypominaj¹ lektyny wi¹ ¹ce mannozê oaz sk³adnik C1q dope³niacza. Dwa lub tzy identyczne ³añcuchy fikolin twoz¹ stuktualn¹ podjednostkê bia³ka. Takie podjednostki mog¹ fomowaæ oligomeyczne stuktuy wy szego zêdu (yc. 4), dochodz¹ce nawet do 24 podjednostek [48]. U cz³owieka wystêpuj¹ tzy typy fikolin: fikolina 1 lub M (FCN1 lub FCNM), fikolina 2 lub L (FCN2 lub FCNL) i fikolina 3 lub H (FCN3 lub FCNH) [21]. Fikoliny cechuj¹ siê w³aœciwoœciami GlcNAc lektyn, poniewa maj¹ zdolnoœæ wi¹zania N-acetyloglukozaminy [30]. Zdolnoœæ do wi¹zania eszt cukowych nadaje bia³ku domena FRED i jest ona zale na od jonów wapnia [28]. Fikoliny bio¹ udzia³ w nieswoistej odpowiedzi odponoœciowej ozpoznaj¹c chaakteystyczne dla patogenów ugupowania wêglowodanowe. Rola fikolin polegaæ mo e na udziale w lektynowym szlaku aktywacji dope³niacza oaz opsonizacji i fagocytozie [34]. Wszystkie tzy fikoliny cz³owieka s¹ obecne w niewielkich iloœciach we kwi. FCN1 ulega ekspesji w monocytach/makofagach oaz w p³ucach, FCN2 w w¹toie, a FCN3 w w¹tobie i p³ucach [21]. Zwiêkszon¹ zawatoœæ fikolin stwiedzono w suowicy osób z akiem p³uc lub akiem jajników [3, 37]. PODSUMOWANIE Na podstawie analizy kompletnego ludzkiego genomu mo na stwiedziæ (na pzyk³ad za pomoc¹ pzegl¹daki genomów ENSEMBL e w DNA cz³owieka s¹ 24 geny, w któych kodowana jest sekwencja chaakteystyczna dla domeny FRED, znajduj¹ce siê w chomosomach 1, 4, 6, 7, 8, 9, 11, i 20 (tab.

12 550 M. B. PONCZEK 1) [5]. Bia³ka maj¹ce domenê FRED spe³niaj¹ zó nicowane funkcje w oganizmie. Fibynogen odpowiada za kzepniêcie kwi, angiopoetyny eguluj¹ twozenie nowych naczyñ kwionoœnych, fiboleukina i fikoliny odgywaj¹ olê w odpowiedzi immunologicznej, a tenascyny poœednicz¹ w inteakcjach pomiêdzy komókami i maciez¹ zewn¹tzkomókow¹. Funkcja poduktów niektóych z 24 genów, czêsto nadal nie jest znana. Tym co wiêkszoœæ z nich ³¹czy, poza wspóln¹ C-koñcow¹ domen¹ FRED, jest udzia³ w pogesji nowotwoów. Wiele bia³ek FRED mo e staæ siê potencjalnym znacznikiem w diagnostyce nowotwoów. Nie mo na ównie wykluczyæ mo liwoœci zastosowania tych bia³ek w teapii pzeciwnowotwoowej. Konieczne s¹ dalsze badania podstawowe i kliniczne bia³ek z domenami z odziny FRED, któe powinny pzyczyniæ siê do poszezenia wiedzy na ich temat i umo liwiæ paktyczne jej zastosowania. PIŒMIENNICTWO [1] AKAKURA N, HOOGLAND C, TAKADA YK, SAEGUSA J, YE X, LIU FT, CHEUNG AT, TAKADA Y. The COOH-teminal globula domain of fibinogen gamma chain suppesses angiogenesis and tumo gowth. Cance Res 2006; 66: [2] ALTSCHUL SF, GISH W, MILLER W, MYERS EW, LIPMAN DJ. Basic local alignment seach tool. J Mol Biol 1990; 215: [3] ANDERSEN JD, BOYLAN KL, XUE FS, ANDERSON LB, WITTHUHN BA, MARKOWSKI TW, HIG- GINS L, SKUBITZ AP. Identification of candidate biomakes in ovaian cance seum by depletion of highly abundant poteins and diffeential in-gel electophoesis. Electophoesis 2010; 31: [4] BARTON WA, TZVETKOVA-ROBEV D, MIRANDA EP, KOLEV MV, RAJASHANKAR KR, HIMANEN JP, NIKOLOV DB. Cystal stuctues of the Tie2 ecepto ectodomain and the angiopoietin-2-tie2 complex. Nat Stuct Mol Biol 2006; 13: [5] BIRNEY E, ANDREWS TD, BEVAN P et al. An oveview of ENSEMBL. Genome Res 2004; 14: [6] BLOMBÄCK B. Fibinogen and fibin poteins with complex oles in hemostasis and thombosis. Thomb Res 1996; 83: [7] CAINE GJ, RYAN P, LIP GY, BLANN AD. Significant decease in angiopoietin-1 and angiopoietin-2 afte adical postatectomy in postate cance patients. Cance Lett 2007; 251: [8] CAINE GJ, STONELAKE PS, LIP GY, BLANN AD. Changes in plasma vascula endothelial gowth facto, angiopoietins, and thei eceptos following sugey fo beast cance. Cance Lett 2007; 248: [9] CAO Y, SONVEAUX P, LIU S et al. Systemic oveexpession of angio-poietin-2 pomotes tumo micovessel egession and inhibits angiogenesis and tumo gowth. Cance Res 2007; 67: [10] CHIQUET-EHRISMANN R, CHIQUET M. Tenascins: egulation and putative functions duing pathological stess. J Pathol 2003; 200: [11] CHIQUET-EHRISMANN R. Tenascins. Int J Biochem Cell Biol 2004; 36: [12] CHUNG YC, HOU YC, CHANG CN, HSEU TH. Expession and pognostic significance of angiopoietin in coloectal cacinoma. J Sug Oncol 2006; 94: [13] DOOLITTLE RF, KOLLMAN JM. Natively unfolded egions of the vetebate fibinogen molecule. Poteins 2006; 63: [14] DOOLITTLE RF, SPRAGGON, G, EVERSE SJ. Evolution of vetebate fibin fomation and the pocess of its dissolution. Ciba Found Symp 1997; 212: [15] DRÊTKIEWICZ K, WYSZKO E, ROLLE K, NOWAK S, UKIEL R, BARCISZEWSKI J. Rola tenascyny-c w patogenezie. Neuoskop 2006; 7: [16] FU Y, GRIENINGER G. Fib420: a nomal human vaiant of fibinogen with two extended alpha chains. Poc Natl Acad Sci USA 1994; 91: [17] FU Y, WEISSBACH L, PLANT PW et al. Caboxy-teminal-extended vaiant of the human fibinogen alpha subunit: a novel exon confeing maked homology to beta and gamma subunits. Biochemisty 1992; 31:

13 DOMENY SPOKREWNIONE Z FIBRYNOGENEM W RÓ NICOWANIU I MIGRACJI KOMÓREK NOWOTWOROWYCH 551 [18] GHANEKAR A, MENDICINO M, LIU H et al. Endothelial induction of fgl2 contibutes to thombosis duing acute vascula xenogaft ejection. J Immunol 2004; 172: [19] GRODECKA J, KOBOS J, ZIELIÑSKA-KA MIERSKA B, MANOWSKA B. Ocena ekspesji bia³ek podœcieliska tenascyny i fibonektyny w tobielach i nowotwoach zêbopochodnych czêœci twazowej czaszki. Wsp Onkol 2009; 13: [20] HANCOCK WW, SZABA FM, BERGGREN KN et al. Intact type 1 immunity and immune-associated coagulative esponses in mice lacking IFN gamma-inducible fibinogen-like potein 2. Poc Natl Acad Sci USA 2004; 101: [21] HONORÉ C, RÆRVIG S, MUNTHE-FOG L, HUMMELSHÆJ T, MADSEN HO, BORREGAARD N, GARRED P. The innate patten ecognition molecule Ficolin-1 is seceted by monocytes/macophages and is ciculating in human plasma. Mol Immunol 2008; 45: [22] IMANISHI Y, HU B, JARZYNKA MJ, GUO P, ELISHAEV E, BAR-JOSEPH I, CHENG SY. Angiopoietin-2 stimulates beast cance metastasis though the alpha (5) beta (1) integin-mediated pathway. Cance Res 2007; 67: [23] KAIRIES N, BEISEL HG, FUENTES-PRIOR P et al. The 2.0-A cystal stuctue of tachylectin 5A povides evidence fo the common oigin of the innate immunity and the blood coagulation systems. Poc Natl Acad Sci USA 2001; 98: [24] KIM KT, CHOI HH, STEINMETZ MO et al. Oligomeization and multimeization ae citical fo angiopoietin-1 to bind and phosphoylate Tie2. J Biol Chem 2005; 280: [25] KOGA K, TODAKA T, MORIOKA M et al. Expession of angiopoietin-2 in human glioma cells and its ole fo angiogenesis. Cance Res 2001; 61: [26] KOLLMAN JM, PANDI L, SAWAYA MR, RILEY M, DOOLITTLE RF. Cystal stuctue of human fibinogen. Biochemisty 2009; 48: [27] KOPCZYÑSKA E, MAKAREWICZ R, TYRAKOWSKI T. Rola angiopoetyn 1 i 2 w egulacji angiogenezy nowotwoowej. Wsp Onkol 2007; 11: [28] KRARUP A, THIEL S, HANSEN A, FUJITA T, JENSENIUS JC. L-ficolin is a patten ecognition molecule specific fo acetyl goups. J Biol Chem 2004; 279: [29] LIND AJ, WIKSTROM P, GRANFORS T, EGEVAD L, STATTIN P, BERGH A. Angiopoietin-2 expession is elated to histological gade, vascula density, metastases, and outcome in postate cance. Postate 2005; 62: [30] LIU Y, ENDO Y, IWAKI D et al. Human M-ficolin is a secetoy potein that activates the lectin complement pathway. J Immunol 2005; 175: [31] OJKO A, ZAWILSKA K, GRODECKA-GAZDECKA S, KOMARNICKI M. Zabuzenia hemostazy a nasilenie pocesu neoangiogenezy u choych na aka piesi. Wsp Onkol 2006; 10: [32] MAISONPIERRE PC, SURI C, JONES PF et al. Angiopoietin-2, a natual antagonist fo Tie2 that disupts in vivo angiogenesis. Science 1997; 277: [33] MARAZZI S, BLUM S, HARTMANN R et al. Chaacteization of human fiboleukin, a fibinogen-like potein seceted by T lymphocytes. J Immunol 1998;161: [34] MATSUSHITA M, ENDO Y, TAIRA S, SATO Y, FUJITA T, ICHIKAWA N, NAKATA M, MIZUOCHI T. A novel human seum lectin with collagen- and fibinogen-like domains that functions as an opsonin. J Biol Chem 1996; 271: [35] MOON WS, RHYU KH, KANG MJ, LEE DG, YU HC, YEUM JH, KOH GY, TARNAWSKI AS. Oveexpession of VEGF and angiopoietin 2: a key to high vasculaity of hepatocellula cacinoma? Mod Pathol 2003; 16: [36] NAKAYAMA T, HATACHI G, WEN CHY, YOSHIZAKI A, YAMAZUMI K, NIINO D, SEKINE I. Expession and significance of Tie-1 and Tie-2 eceptos, and angiopoietins-1, 2 and 4 in coloectal adenocacinoma: Immunohistochemical analysis and coelation with clinicopathological factos. Wold J Gastoenteol 2005; 11: [37] OKANO T, KONDO T, KAKISAKA T et al. Plasma poteomics of lung cance by a linkage of multidimensional liquid chomatogaphy and two-dimensional diffeence gel electophoesis. Poteomics 2006; 6: [38] PARK JH, CHOI H, KIM YB et al. Seum angiopoietin-1 as a pognostic make in esected ealy stage lung cance. Lung Cance 2009; 66: [39] PARK JH, PARK KJ, KIM YS, SHEEN SS, LEE KS, LEE HN, OH YJ, HWANG SC. Seum angiopoietin- 2 as a clinical make fo lung cance. Chest 2007; 132: [40] PATTHY L. Genome evolution and the evolution of exon-shuffling a eview. Gene 1999; 238:

14 552 M. B. PONCZEK [41] PEROVIÆ-OTTSTADT S, ADELL T, PROKSCH P, WIENS M, KORZHEV M, GAMULIN V, MÜLLER IM, MÜLLER WE. A (1-->3)-beta-D-glucan ecognition potein fom the sponge Subeites domuncula. Mediated activation of fibinogen-like potein and epidemal gowth facto gene expession. Eu J Biochem 2004; 271: [42] PIESTRZENIEWICZ R, UKIEL R, NOWAK S, WYSZKO E, ROLLE K, NOWAK M, BARCISZEW- SKI J. Zastosowanie intefeencji RNA w leczeniu wznów wysoko z³oœliwych glejaków mózgu. Neuol Neuochi Pol 2008; 42: [43] PUTNAM NH, SRIVASTAVA M, HELLSTEN U et al. Sea anemone genome eveals ancestal eumetazoan gene epetoie and genomic oganization. Science 2007; 317: [44] REISS Y, MACHEIN MR, PLATE KH. The ole of angiogenesis duing angiogenesis in gliomas. Bain Pathol 2005; 15: [45] SHALEV I, WONG KM, FOERSTER K et al. The novel CD4+CD25+ egulatoy T cell effecto molecule fibinogen-like potein 2 contibutes to the outcome of muine fulminant vial hepatitis. Hepatology 2009; 49: [46] STATON CA, BROWN NJ, LEWIS CE. The ole of fibinogen and elated fagments in tumou angiogenesis and metastasis. Expet Opin Biol The 2003; 3: [47] SU K, CHEN F, YAN WM et al. Fibinogen-like potein 2/fiboleukin pothombinase contibutes to tumo hypecoagulability via IL-2 and IFN-gamma. Wold J Gastoenteol 2008; 14: [48] TANIO M, KONDO S, SUGIO S, KOHNO T. Tivalent ecognition unit of innate immunity system: cystal stuctue of timeic human M-ficolin fibinogen-like domain. J Biol Chem 2007; 282: [49] TEICHERT-KULISZEWSKA K, MAISONPIERRE PC, JONES N et al. Biological action of angiopoietin-2 in a fibin matix model of angiopoietin is associated with activation of Tie2. Cadiovasc Res 2001; 49: [50] TUCKER RP, DRABIKOWSKI K, HESS JF, FERRALLI J, CHIQUET-EHRISMANN R, ADAMS JC. Phylogenetic analysis of the tenascin gene family: evidence of oigin ealy in the chodate lineage. BMC Evol Biol 2006; 6: 60. [51] XU X, DOOLITTLE RF. Pesence of a vetebate fibinogen-like sequence in an echinodem. Poc Natl Acad Sci USA 1990; 87: [52] ZIELONKA T. Angiogeneza. Czêœæ II. Czynniki moduluj¹ce poces powstawania nowych naczyñ kwionoœnych. Alegia Astma Immunol 2004; 9: Redakto powadz¹cy M. Nowicki Otzymano: Pzyjêto: Micha³ B³a ej Ponczek Kateda Biochemii Ogólnej, Uniwesytet ódzki ul. Banacha 12/16, ódÿ mponczek@biol.uni.lodz.pl