Warszawa, 29 marca 2018

Transkrypt

1 Warszawa, 29 marca 2018 Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Natalii Frankowskiej pt. Ucieleśnione poznanie: lokalizacja przestrzenna źródła dźwięku wpływa na ocenę treści komunikatu werbalnego Celem przedstawionej mi do recenzji pracy doktorskiej było wyjaśnienie sposobu w jaki ludzie odbierają i oceniają komunikaty dźwiękowe, które docierają do nich z różnych lokalizacji. W szczególności, celem Autorki było ustalenie determinantów wzmożonej uwagi dla komunikatów docierających do odbiorcy zza jego/jej pleców. Autorka przedstawia w pracy serię 10 badań eksperymentalnych (w tym trzech pilotażowych) wraz z ich metaanalizą. Autorka pracy weryfikuje dwie podstawowe hipotezy badawcze. Po pierwsze, że lokalizacja dźwięku wpływa na jego interpretację i ocenę, a w szczególności, że komunikaty nadawane zza pleców odbiorcy są oceniane jako bardziej negatywne niż te, które mają swoje źródło przed nim. Druga główna hipoteza zakłada, że wpływ lokalizacji źródła komunikaty będzie bardziej znaczący w przypadku komunikatów dotyczących odbiorcy. Praca zawiera trzy serie badań. W pierwszej, pilotażowej, Autorka analizowała percepcję głośności oraz płynność przetwarzania dźwięków w zależności od ich lokalizacji. Ponadto, przeprowadziła wstępne testy hipotezy o bardziej negatywnej ocenie komunikatów mających swoje źródło za plecami odbiorcy. W drugiej serii badań, Autorka weryfikowała znaczenie lokalizacji i treści komunikatów dla ich oceny. Manipulacje eksperymentalne dotyczyły zatem nie tylko lokalizacji źródła, ale również poziomu relewantności komunikatu dla odbiorcy. Trzecia seria badań poświęcona była precyzowaniu możliwych mechanizmów stojących za zróżnicowaniem oceny komunikatów w zależności od ich lokalizacji oraz treści. Postulowane przez Autorkę badań zmienne wyjaśniające to zróżnicowanie to poziom lęku wzbudzonego przez komunikaty oraz/lub automatyczne skojarzenia wiążące lokalizację źródła dźwięku z reakcją afektywną. Mgr Frankowska wyczerpująco prezentuje możliwe teoretyczne wyjaśnienia unegatywnienia ocen dla komunikatów z tyłu. Są nimi: płynność przetwarzania, posługiwanie się metaforami (Lakoff i Johnson), ucieleśnienie (brak kontroli nad źródłem komunikatu), psychoakustyka (słuch jako system alarmowy). Przedstawia poszczególne sposoby wyjaśniania efektu unegatywnienia ocen (włącznie z analizą procesów neuronalnych przetwarzania bodźców akustycznych). Zabrakło mi we wstępie analizowanej pracy bardziej krytycznej analizy tych teorii oraz ich ewaluacji w kontekście własnych badań. Rozdział dotyczący psychoakustyki ostatecznie sprowadza się do badań dotyczących różnych wariacji efektu coctail party, które uzasadniają przyjętą przez Autorkę tezę, że w przetwarzaniu bodźców słuchowych (selektywnej uwadze) sprzyja relewantność komunikatu dla odbiorcy. Nie do końca było dla mnie jasne czemu służą rozważania nad neuronalnymi podstawami przetwarzania dźwięków. Pomimo tych drobnych uwag część teoretyczna pracy stanowi więcej niż wystarczającą analizę istniejącej już wiedzy w kontekście stawianych przez Autorkę hipotez badawczych. Poniżej zamieszczam przegląd badań empirycznych raportowanych w rozprawie. Część Badawcza 1

2 W badaniach pilotażowych 1-3 mgr Frankowska testowała hipotezy o zróżnicowaniu oceny dźwięków w zależności od lokalizacji ich źródła oraz ocenie zdolności różnicowania głośności dźwięków zlokalizowanych z przodu i z tyłu odbiorcy. Wyniki pokazały, że lokalizacja źródła dźwięku nie różnicuje ich ocen afektywnych (jedyna różnica dla dźwięków o częstotliwości 2000 Hz), oraz że nie wpływa ona na umiejętność różnicowania ich poziomu głośności. Ponadto, celem było również sprawdzenie czy łatwość (płynność) przetwarzania bodźców werbalnych oraz poziom ich zapamiętania zależą od lokalizacji ich źródła. Okazało się, że ani płynność ani pamięć nie były zależne od lokalizacji dźwięków. Wstępnie weryfikowano również główną hipotezę, że komunikaty głosowe zza pleców są ocenianie jako bardziej negatywne niż te, które mają swoje źródło przed odbiorcą. Hipoteza ta została potwierdzona a Autorka kompetentnie przeanalizowała możliwe ograniczenia przeprowadzonego eksperymentu, które w dużej mierze wyeliminowała w kolejnych badaniach. Właściwe badania eksperymentalne dotyczyły potencjalnego wpływu stopnia zaangażowania odbiorcy na efekt unegatywnienia ocen komunikatów nadawanych za jego plecami oraz potencjalnych mechanizmów psychologicznych będących podstawą efektu unegatywnienia ocen. Badanie 4 W badaniu tym testowano hipotezę o roli relewantności komunikatów w ich ocenach. Zastosowano bardzo podobną procedurę jak w badaniu 3. Manipulacja polegała na poinformowaniu badanych, że chińskie wypowiedzi dotyczyły polskich (grupa własna) lub chińskich (grupa obca) studentów. Celem tej manipulacji był wzbudzenie zaangażowania badanych w przetwarzanie wypowiedzi. Wyniki potwierdziły, że poziom zaangażowania różnicuje ocenę komunikatów, ale tylko tych, które dobiegały zza pleców badanych. W takiej sytuacji bardziej negatywnie oceniano komunikaty dotyczące grupy własnej. Ustalono również, że bardziej komunikaty nadawane zza pleców różnicują pamiętane pozytywne i negatywne komunikaty. Takiej zależności nie wykryto dla komunikatów nadawanych z przodu. Efekt unegatywnienia komunikatu zza pleców dotyczył przede wszystkim grupy własnej, czyli zależał od poziomu zaangażowania w przetwarzanie. Wyniki były zgodne z tezą faworyzowania grupy własnej względem innych. Badanie 5 W tym badaniu sprawdzano replikowalność uzyskanych wcześniej wyników na materiale w języku polskim. Badani oceniali walencję przymiotników określających pozytywne i negatywne cechy osobowości, które prezentowane były z przodu lub zza pleców. Wykorzystano do tego zadanie kategoryzacyjne, a miarą był czas reakcji. Analiza wyników wykazała przede wszystkim interesujące efekty interakcji lokalizacji źródła i walencji komunikatu, na który wpływ miało również to, kogo komunikat dotyczył. Efekty te wykryto właściwie tylko dla komunikatów dotyczących osoby badanej. Autorka interpretuje wyniki w kategoriach spójności treści i lokalizacji z oczekiwaniami, oraz płynności przetwarzania. Nie do końca jednak wiadomo, na ile te dwie interpretacje są odmienne. Przydałaby się w tym miejscu pogłębiona analiza ze wskazaniami sposobów ewentualnego rozdzielenia wskazywanych mechanizmów odpowiadających za uzyskane efekty. Badanie 6 W kolejnym badaniu Autorka ponownie testowała główną hipotezę o unegatywnieniu informacji dochodzącej zza pleców, ale tym razem postanowiła wzmocnić zaangażowanie 2

3 odbiorców poprzez zwiększenie istotności prezentowanych informacji (wynik fikcyjnego testu inteligencji społecznej). Dodatkowo, testowano generalizację tego unegatywnienia na inne, prócz ocena komunikatu, aspekty oceny. Potwierdzono efekt unegatywnienia informacji zza pleców, tzn. badani niżej oceniali własną satysfakcję z tego komunikatu, podobnie jak trafność testu pomiarowego. Niższe zadowolenie z uzyskanego wyniku było mediowane przez oceny trafności testu. Badani raportowali również niższy poziom samooceny kiedy komunikat nadawany był zza ich pleców. Dyskusja dotycząca obniżenia samooceny po wysłuchaniu komunikatu zza pleców powinna chyba być obszerniejsza i bardziej precyzyjnie identyfikować hipotetyczne mechanizmy tego zjawiska. Badanie 7 W badaniu mierzono ocenę prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnych komunikatów w zależności od ich lokalizacji oraz zaangażowania. Uzasadnienie hipotezy wydaje mi się nie do końca przekonywujące i trzeba traktować ją raczej jako eksplorację. Ponadto, nie do końca jest jasne, dlaczego wykazana wcześniej tendencja do unegatywnienia komunikatów zza pleców miałaby wpływać na ocenę ich prawdopodobieństwa. W trakcie lektury tego badania nasunęło mi się również pytanie natury technicznej: w jaki sposób badanie kobiety zapisywały odpowiedzi, skoro miały mieć zamknięte/przysłonięte oczy? Zakładam, że było to możliwe, jednak nie jest to wyjaśnione/opisane w pracy. Wykazano interesującą interakcję lokalizacji i podmiotu komunikatu dla ocen prawdopodobieństwa. Okazało się, że wyższe prawdopodobieństwo negatywnych zdarzeń dla własnej osoby przypisywano, kiedy ich opis dobiegał zza pleców. Interpretacja tego wyniki na rzecz hipotezy o unegatywnieniu komunikatów nadawanych z tyłu opiera się na założeniu, że im bardziej negatywna ocena przyszłych wydarzeń, tym wyższa ocena ich prawdopodobieństwa. To założenie należałoby potwierdzić w literaturze i/lub sprawdzić empirycznie. Badania 8-10 Badania te poświęcone były identyfikacji możliwych mechanizmów efektu unegatywnienia pokazanego we wcześniejszych eksperymentach. W Badaniu 8 podjęto próbę identyfikacji mediatorów tego efektu: lęku jako stanu (okazał się nieistotny dla mierzonych efektów) oraz skojarzenia komunikatów zza pleców z negatywnością. W tym badaniu manipulacja zaangażowaniem badanych (przynależność lektora do grupy własnej / obcej) nie miała wpływu na zmienne zależne pewnie dlatego, że była zbyt słaba. Jeśli chodzi o ocenę wrażenia na temat lektora, to Autorka pisze, że było ono gorsze kiedy komunikat nadawanych była zza pleców. Nie widać tego jednak na średnich zakładam, że jest to błąd pisarski i takie różnice naprawdę istniały. Chociaż nie wskazuje na to powtórzenie tych samych średnich w tabeli różnica między nimi wynosi Podobny efekt unegatywnienia wykazano dla pozostałych zmiennych. W Badaniu 8 mierzono również dostępność poznawczą treści pozytywnych i negatywnych za pomocą testu uzupełnień badani uzupełniali brakujące litery w słowach w taki sposób, że mogły powstać z nich słowa pozytywne lub negatywne. Zamieszczona w pracy analiza wyników wyraźnie pokazuje większą dostępność treści negatywnych w warunku nadawania komunikatów zza pleców. Jednak ten test nie jest do końca jasno opisany w tym sensie, że nie wiadomo, czy badani mogli odnajdywać trzecią drogę, tzn. uzupełniać słowa w taki sposób, że powstawałyby słowa neutralne (ewentualnie ambiwalentne). Jeśli tak, to wymiar pozytywności i negatywności powinien być analizowany osobno. Znacznie łatwiejsze do interpretacji byłyby wyniki z testu poprzedzania afektywnego (affective priming task). 3

4 Celem Badania 9 była replikacja uzyskanych wcześniej efektów, ale tym razem przy wykorzystaniu innej miary lęku a mianowicie pobudzenia fizjologicznego. Oczywiście poziom pobudzenia mierzony GSR zmienia się w zależności od odczuwanego poziomu lęku, ale nie tylko. Zatem interpretowanie tego pomiaru jako miary lęku wymagałoby dokładniejszego uzasadnienia. W Badaniu 9 nie wykazano efektu unegatywnienia ocen dla komunikatów nadawanych zza pleców. Wykazano za to, że komunikaty zza pleców wywoływały wyższe pobudzenie niż komunikaty z przodu. Niezwykle interesujący okazał się pomysł przedstawiony w Badaniu 10. Weryfikowało ono hipotezę zakładającą, że zmysł słuchu jest systemem alarmowym. Hipoteza ta dotyczyła wpływu poziomu kontroli na efekt unegatywnienia. Interesująca manipulacja poczuciem kontroli nie przyniosła jednak spodziewanych rezultatów. Tym nie mniej, zachęcałbym do kontynuowania starań weryfikacji hipotezy kontroli, ponieważ stanowi bardzo realna alternatywę dla wyjaśniania efektu unegatywnienia. Nie zaobserwowano też efektu unegatywnienia ocen cech osobowości dla komunikatów eksponowanych zza pleców. Metaanaliza Autorka kompetentnie i wyczerpująco przeprowadziła metaanalizę uzyskanych we wszystkich eksperymentach danych. Wykazała w niej silny efekt unegatywnienia ocen w zależności od źródła komunikatu oraz słabszy efekt dla poziomu zaangażowania odbiorcy, a także efekt mniejszej dostępności treści pozytywnych dla komunikatów zza pleców. Podsumowanie W przeprowadzonych badaniach Autorka bezsprzecznie wykazała efekt unegatywnienia ocen komunikatów emitowanych zza pleców osób badanych. Ponadto, wyniki badań wskazują na rolę zaangażowania w tym sensie, że najsilniejsze efekty unegatywnienia występowały w sytuacjach, w których komunikaty dotyczyły osób badanych osobiście. Ten drugi wynik potwierdził się szczególnie wyraźnie w kontekście identyfikacji narodowej. Kolejnym ważnym wynikiem jest mniejsza dostępność treści pozytywnych dla komunikatów prezentowanych z tyłu. Autorka wyczerpująco analizuje możliwe mechanizmy powstawania efektu unegatywnienia ocen komunikatów, które nadawane są zza pleców. W swoich analizach skłania się ku interpretacji opartej na mechanizmie opartym na negatywnych skojarzeniach, raczej niż na zagrożeniu. Według tego wyjaśnienia, komunikaty nadawane z tyłu wywołują negatywne skojarzenia i dlatego oceniane są niżej (na wielu wymiarach) niż komunikaty nadawane z przodu. Muszę przyznać, że nie do końca przekonuje mnie ta ogólna interpretacja przedstawionych wyników. Po pierwsze, nie jestem przekonany, czy chodzi tutaj o efekt unegatywnienia ocen komunikatów nadawanych zza pleców czy raczej o upozytywnienie komunikatów nadawanych z przodu. Krótko mówiąc chodzi o warunek kontrolny. Stwierdzenie unegatywnienia wymagałoby skonstruowania adekwatnego warunku kontrolnego, który stanowiłby punkt odniesienia dla ewentualnej różnicy w ocenach. Wykazanie zmiany ocen in minus względem tego warunku dla komunikatów nadawanych zza pleców, oraz in plus dla zlokalizowanych z przodu byłoby zdecydowanie bardziej przekonujące. Konkluzja Przedstawiona rozprawa doktorska spełnia moim zdaniem wszystkie wymagania stawiane tego rodzaju pracom. Autorka stawia oryginalne hipotezy badawcze i uzasadnia je więcej niż wyczerpującym przeglądem istniejących już prac naukowych. Testuje te hipotezy w 4

5 badaniach, w których trudno dopatrzeć się błędów metodologicznych oraz krytycznie analizuje wyniki zdając sobie sprawę z ograniczeń metodologicznych. Na uwagę zasługuje przede wszystkim niemal tytaniczna praca wykonana przez Autorkę. Przeprowadzenie 10 badań systematycznie testujących niewielką liczbę hipotez wzbudza szczere uznanie. Dodatkową, ale nie mniej ważną, kwestią jest sposób w jaki Autorka konstruuje tę serię badań. Systematyczność, posługiwanie się metodą małych kroków, jest w mojej opinii najwłaściwszym sposobem docierania do prawdy. Nie ma on wiele wspólnego z niesamowitymi odkryciami w psychologii realizowanymi w kilku (w wielu przypadkach w jednym) badaniu, które robią szybką karierę, a które po weryfikacji (replikacji) okazują się nie być aż tak niesamowite jakby się wydawało. Podejście naukowe reprezentowane przez Autorkę jest mi uważam za właściwsze, a potencjalny wkład w rozwój nauki za istotniejszy. Z powyższych względów i z ogromnym przekonaniem wnioskuję o dopuszczenie Doktorantki do dalszych części przewodu doktorskiego i wnioskuję o nadanie jej stopnia doktora ze wszystkimi możliwymi wyróżnieniami. Z poważaniem, dr hab. Robert Balas 5