Recenzja poprawionej wersji rozprawy doktorskiej mgr Pawła Mordasiewicza p.t. Wpływ procesów kontroli na zapominanie indukowane przypominaniem (RIF)

Transkrypt

1 dr hab. Michał Wierzchoń Instytut Psychologii Uniwersytet Jagielloński Recenzja poprawionej wersji rozprawy doktorskiej mgr Pawła Mordasiewicza p.t. Wpływ procesów kontroli na zapominanie indukowane przypominaniem (RIF) UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI W KRAKOWIE Wydział Filozoficzny Instytut Psychologii Rozprawa doktorska magistra Pawła Mordasiewicza stawia sobie na celu określenie mechanizmów poznawczych i afektywnych odpowiedzialnych za występowanie efektu zapominania indukowanego przypominaniem (retrieval induced forgetting, RIF). Zadanie służące wywoływaniu RIF było wykorzystywane w badaniach mechanizmów pamięci, ale również np. badaniach poświęconych pamięci świadków, pamięci epizodycznej, zaburzeń poznawczych, nabywania drugiego języka, i wielu innych. W części teoretycznej pracy przedstawiono zadanie RIF, omówiono przykłady klasycznych i późniejszych badań w których je wykorzystywano. Wyróżniono zmienne wpływające na występowanie efektu RIF i przedstawiono szeroki przegląd badań poświęconych wpływowi motywacji, procesów kontrolnych (w tym hamowania), związków z pamięcią roboczą oraz związków z działaniami ukierunkowanymi na cel. Przegląd badań nie ogranicza się jedynie do opisu wyników uzyskiwanych w badaniach, ale podejmuje również próbę zidentyfikowania teorii wyjaśniającej występowanie efektu RIF. Szczególne znaczenie w poprawionej wersji rozprawy nadano teorii afektywnej samoregulacji pamięciowej Kolańczyk i współpracowników. W ostatnim rozdziale części teoretycznej autor proponuje podsumowanie dotychczasowych badań i identyfikuje zmienne, których rola wymaga dalszych badań, aby możliwy był rozwój modelu wyjaśniającego interesujący go efekt. Autor odwołuje się tu znów do modelu Kolańczyk i proponuje na jego podstawie model wyjaśniający RIF odwołując się znaczenia trzech kluczowych zmiennych, tj. motywacji, pojemności pamięci roboczej i metakontroli. Model ten ma być testowany w ramach części empirycznej rozprawy. W części empirycznej autor prezentuje trzy badania oraz dwa badania pilotażowe. Badanie 1 eksploruje zależność między mierzoną kwestionariuszowo kontrolą uwagi a siłą efektu zapominania indukowanego przypominaniem. W poprawionej wersji Instytutu Ul. Ingardena Kraków Tel. +48 / Fax. +48 /

2 rozprawy autor proponuje analizę wyników badania z wykorzystaniem analizy wariancji, która przynosi interesujące wyniki potwierdzające dotychczasowe ustalenia. Kolejne badania mają charakter eksperymentalny i analizują wpływ manipulacji orientacją na cel (Badanie 2) oraz manipulacji poziomem motywacji osób badanych (Badanie 4) na efekt RIF. Dodatkowo kontrolowano oceny niejawne słów (Badanie 2 i 4) oraz pojemność pamięci roboczej (Badanie 4). Wyniki wskazują na znaczenie kontrolowanych zmiennych dla wielkości efektu zapominania indukowanego przypominaniem, przy czym należy zaznaczyć, że większość uzyskanych efektów nie jest bardzo silna, a ich interpretacja, nawet w poprawionej wersji pracy, nie zawsze uwzględnia niejednoznaczność uzyskiwanych wyników (choć należy zaznaczyć, że interpretacja przedstawia się nieco bardziej przekonująco, niż w poprzedniej wersji rozprawy). Ocena części teoretycznej pracy Część teoretyczna pracy przedstawia szeroki kontekst interpretacji efektu RIF. Opisano w niej wiele eksperymentów przeprowadzonych z wykorzystaniem zadania wywołującego RIF i zaproponowano różnorodne interpretacje uzyskanych w nim wyników. Przedstawione informacje pozwalają uzasadnić hipotezy badawcze. Poprawiona wersja rozprawy wprowadza dwie istotne modyfikacje w porównaniu do jej pierwszej wersji. Po pierwsze, usunięto z treści wprowadzenia wszystkie odniesienia do modelu Kolańczyk, a następnie wprowadzono dodatkowy rozdział poświęcony tej teorii. Po drugie, w zmodyfikowanej wersji rozprawy usunięto najbardziej kontrowersyjne fragmenty wymieniane przeze mnie w poprzedniej recenzji jako luźno powiązane z tematem. Moim zdaniem obydwie modyfikacje pozytywnie wpłynęły na czytelność tez wprowadzenia. Nadal uważam jednak, że więcej miejsca można byłoby poświęcić najczęściej cytowanym modelom wyjaśniającym efekt RIF oraz przedstawieniu aktualnego stanu wiedzy dotyczącej analizowanego efektu (sugerowałem w poprzedniej recenzji lekturę prac przeglądowych Kliegl i Bäuml (2016, 2017) czy też Storm, Angello, Buchli, Koppel, Little i Nestojko (2015), ale autor nie skorzystał z tej sugestii). Dokładniej można byłoby również opisać badania Kolańczyk i Reszko (2014), które pozwoliły na sformułowanie opisywanej w rozprawie interpretacji RIF. Ta uwaga jest istotna, ponieważ przedstawienie szczegółowych procedur badawczych i wyników dotychczasowych badań zespołu poświęconych zadaniu RIF pozwoliłoby precyzyjniej oszacować, na ile recenzowana praca stanowi nowe ujęcie problemu. Mankamentem pracy pozostają również lakoniczne odniesienia do literatury wykraczającej poza analizę mechanizmów efektu RIF. Jak już pisałem, o ile przegląd badań poświęconych tematyce tego zadania jest wyczerpujący, o tyle inne wątki przywoływane we wprowadzeniu są omawiane na bardzo podstawowym poziomie. Przykładem może być brak opisu metod pomiaru pojemności Strona2

3 pamięci roboczej (tutaj sugerowałem lekturę pracy Piotrowskiego, Stettnera, i Balasa (2005), ale autor i z tej sugestii nie skorzystał). Pomijając te szczegółowe uwagi część teoretyczną pracy czyta się lepiej niż w poprzedniej wersji. Inne uwagi szczegółowe, do których nadal nie odniósł się autor pracy: - czy na pewno poziom losowy dla wykonania Rp- i Nrp wynosi 50% (por. str. 20)? - brak istotnego efektu nie dowodzi braku zaangażowania pamięci roboczej (sam fakt braku istotnego efektu nie pozwala nam jednoznacznie odrzucić hipotezy alternatywnej por. 31). Ocena części empirycznej pracy Przedstawione w pracy badania są interesujące i wydają się przynosić nowe informacje na temat mechanizmów odpowiedzialnych za występowanie efektu zapominania indukowanego przypominaniem. Opis badań w części empirycznej został poprawiony (por. poniżej), ale dostrzegam nadal wiele braków, które utrudniają ocenę rozprawy: (1) autor nadal nie podaje informacji na temat frekwencyjności słów użytych w zadaniu; (2) nadal nie opisano dokładnie zastosowanych bodźców (np. nigdzie nie znalazłem informacji na temat ich wielkości); (3) instrukcje etapu 3 i 4 są tak lakoniczne, że musiały być uzupełniane instrukcją słowną, która nadal nie została zaprezentowana (por. Załącznik 1); (4) nadal nie jest jasne, czy wyniki badań były opiniowane przez komisję etyczną ani jak wyglądała procedura uzasadnienia zastosowanej manipulacji przedstawiona komisji; (5) autor uzasadnia wybór metod badawczych zastosowanych w kolejnych badaniach, ale przynajmniej w przypadku zadania OSPAN wybór ten nadal robi wrażenie dość przypadkowego. W poprawionej wersji pracy w opisie badania pilotażowego dodano co prawda fragment uzasadniający wybór zadania OSPAN. Autor nie omawia jednak innych zadań, które można byłoby zastosować zamiennie w celu pomiaru efektywności, a nie tylko pojemności pamięci roboczej. Co więcej, autor uzasadnia przeprowadzenie badania pilotażowego koniecznością oceny właściwości psychometrycznych narzędzia, co wydaje się zbędne wobec celu przeprowadzonych badań (tj. oszacowania względnej dla badanej grupy pojemności pamięci roboczej, a nie porównanie tego parametru do norm populacyjnych). Badanie pilotażowe metody OSPAN na tak dużej grupie nadal wydaje mi się więc zbędne. Również opisy wyników przeprowadzonych badań, mimo wprowadzonych poprawek, nadal wydają się dość chaotyczne: (1) nie wiadomo po co autor podaje pełne tabele korelacji wszystkich analizowanych zmiennych, skoro hipotezy dotyczą tylko kilku zależności. W poprzedniej recenzji pytałem, czy jest jakiś sens mierzenia korelacji miedzy np. Rp+ a Rp- i Nrp. Opis wyników badania 1 wskazuje, że autor zgadza się ze mną, że nie jest to potrzebne. Niestety w kolejnych badaniach Strona3

4 selekcji wyników już nie przeprowadzono; (2) proponowałem zagregowanie danych ze wszystkich badań i policzenie korelacji między skalą kontroli uwagi i RIF ponownie, ale autor nie przeprowadził tej analizy; (3) w opisie wyników badania 1 poprawiono analizę wyników obliczając wyniki bez osób powyżej 40 roku życia. Analiza ta przyniosła bardziej przekonujące wyniki, niż analiza uwzględniająca wszystkie osoby badane. Nie wiadomo zatem dlaczego w kolejnych badaniach nie zastosowano analogicznej metody selekcji danych. Wszystkie powyższe przykłady wskazują, że praca została poprawiona dość pobieżnie i wybiórczo. Jednak moje najważniejsze zastrzeżenie dotyczące analizy wyników związane z brakiem analizy statystycznej i omówienia wyników współzmienności procentu odtworzenia i zmiany ewaluacji ocen Rp+, Rp- i Nrp zostało uwzględnione. Autor przeprowadza analizy o które prosiłem dla wszystkich badań, co znacząco rozszerza możliwość interpretacji wyników (szczególnie dobrze widać to na przykładzie Badania 1, gdzie opis wyników zmieniono najbardziej systematycznie). Nie mam jasności po co autor zostawia analizy dla ogólnego wskaźnika RIF, skoro wyniki jednoznacznie wskazują, że ich interpretacja jest bezzasadna, ale kluczowa uwaga dotycząca analizy wyników została uwzględniona. Autor podjął próbę uporządkowanie prezentacji wyników zgodnie z logiką hipotez. Nie zawsze się to udaje (por. analiza wyników badania pilotażowego dotyczącego manipulacji siłą motywacji, w którym autor stawia hipotezy interakcyjne, a wnioskuje o ich potwierdzeniu z wyników nie wskazujących na interakcję). Wątpliwości budzi również interpretacja wyników. Autor nie podejmuje w zasadzie dyskusji nieistotnych wyników. Interpretacje poszczególnych efektów są trochę lepiej zorganizowane, ale nadal nie wskazują na pogłębioną krytyczną analizę zebranego materiału. Krytyczna analiza pojawia się dopiero w dyskusji ogólnej, w której utrzymano propozycję rozwinięcia modelu oddziaływania uwagi na RIF. Bez odpowiedzi pozostaje jednak część moich wcześniejszych komentarzy do tego modelu np. czy zdaniem autora motywacja jest niezależna od metakontroli i pojemności pamięci roboczej, czy też czy metakontrola wpływa na RIF niezależnie od pojemności pamięci roboczej. Uwagi formalne Praca została poprawiona od strony formalnej, choć nawet w poprawionej wersji można dostrzec błędy stylistyczne, literowe, interpunkcyjne i ortograficzne (w tym nawet błąd, który wskazałem wprost w poprzedniej recenzji). Błędów jest jednak mniej niż w pierwszej wersji. W poprzedniej recenzji prosiłem o dostarczenie poprawionej wersji doktoratu z zaznaczonymi zmianami. Niestety takiej wersji nie dostałem, więc możliwe, że nie wykryłem jeszcze jakiś drobnych zmian wprowadzonych w poprzedniej wersji pracy. Strona4

5 Podsumowanie W recenzji podtrzymuje wiele uwag krytycznych, które sformułowałem w odniesieniu do poprzedniej wersji recenzowanej pracy. Jednak najważniejsze uwagi krytyczne sformułowane w recenzji poprzedniej wersji rozprawy zostały uwzględnione. W szczególności autor uzupełnił prowadzenie o opis teorii Kolańczyk, a także opis modelu interpretacji RIF testowanego w ramach pracy. Modyfikacji uległ również opis wyników, w którym uwzględniono analizy interakcyjne pozwalające na bardziej precyzyjny opis interpretacji wyników wskazujących na występowanie RIF. Recenzowana praca stanowi oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, a uzyskane wyniki pozwalają lepiej zrozumieć mechanizmy powstawania efektu zapominania indukowanego przypominaniem. Przegląd literatury dotyczącej analizowanego efektu pozwolił na wyodrębnienie możliwych źródeł występowania efektu RIF. Proponowane manipulacje eksperymentalne i przedstawione badania stanowią oryginalne rozwiązanie problemu naukowego. Rekomenduję dopuszczenie mgr Pawła Mordasiewicza do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Kraków, dnia 8 października 2017 roku Strona5