Koszty i korzyści z wprowadzenia w Polsce systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi

Transkrypt

1 Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie Wydział Zarządzania mgr inż. Anna Łasut Koszty i korzyści z wprowadzenia w Polsce systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi Promotor: dr hab. Leszek Preisner, prof. AGH Kraków, 2006

2 Pragnę wyrazić serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Leszkowi Preisnerowi za trud promowania mojej pracy. Dziękuję wszystkim pracownikom Katedry Ekonomii i Gospodarki Zasobami Przyrody za cenne wskazówki pomocne w rozwiązaniu złożonego problemu badawczego oraz za stworzenie życzliwej atmosfery pracy. Dziękuję także moim Przyjaciołom za pomoc i wsparcie. 2

3 SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ 1. CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA POWODZI Zdefiniowanie podstawowych pojęć Stan badań zagadnienia w literaturze Rodzaje zagrożenia powodziowego i ich skutki Charakterystyka powodzi występujących w Polsce Zagadnienie ryzyka...27 ROZDZIAŁ 2. AKTUALNY SYSTEM UBEZPIECZEŃ OD SKUTKÓW POWODZI W POLSCE Miejsce ubezpieczeń majątkowych wśród istniejących instrumentów ochrony przeciwpowodziowej Sposoby rekompensowania strat związanych ze skutkami powodzi w Polsce Charakterystyka rynku ubezpieczeń majątkowych od powodzi w Polsce Rozkłady charakterystyk dotyczących ubezpieczeń Szacowanie wpływu szkód majątkowych z tytułu powodzi na kondycję finansową zakładu ubezpieczeniowego Ocena obecnego stanu ubezpieczeń od skutków powodzi w Polsce...69 ROZDZIAŁ 3. PORÓWNANIE SYSTEMÓW UBEZPIECZEŃ OD SKUTKÓW POWODZI W WYBRANYCH PAŃSTWACH Uwarunkowania funkcjonowania różnych systemów ubezpieczeniowych od powodzi Charakterystyka typowych produktów ubezpieczeniowych dostępnych na rynkach światowych Porównanie ubezpieczeń powodziowych w wybranych państwach z zastosowaniem metod taksonomicznych Możliwości implementacji cech systemów ubezpieczeniowych do rozwiązań obowiązujących w Polsce ROZDZIAŁ 4. PROPONOWANY SYSTEM OCEN UBEZPIECZEŃ OD POWODZI Charakterystyka zaproponowanych ubezpieczeń obowiązkowych Prezentacja metody analizy kosztów i korzyści

4 4.3 Zastosowanie metody analizy kosztów i korzyści do oceny implementacji w Polsce systemu ubezpieczeń obowiązkowych Funkcja celu i sposoby kalkulacji kosztów i korzyści Uwarunkowania prawne, ekonomiczne, społeczne i ekologiczne determinujące możliwości wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi w Polsce Identyfikacja ograniczeń i barier rozwoju ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi ROZDZIAŁ 5. SYMULACJA WDROŻENIA ANALIZY KOSZTÓW I KORZYŚCI DO OCENY UBEZPIECZEŃ OD POWODZI W ZLEWNI WISŁOKI Charakterystyka zlewni Wisłoki jako obszaru wybranego do egzemplifikacji Rozkłady ryzyka wystąpienia zjawiska powodzi Wyniki z symulacji kosztów i korzyści wprowadzenia ubezpieczeń obowiązkowych WNIOSKI LITERATURA MATERIAŁY STATYSTYCZNE USTAWY SPIS RYSUNKÓW SPIS TABEL ZAŁĄCZNIKI Załącznik 1: Zlewnia Wisłoki Załącznik 2: Przykładowe skutki różnych typów powodzi Załącznik 3: Przykładowy arkusz kalkulacyjny CBA dla projektu: wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki

5 Wstęp Koszty katastrof naturalnych są tak wysokie, że mogą w przyszłości powodować problemy w skali globalnej. Na obszarze Europy powodzie stanowią największy udział procentowy w stratach katastroficznych. Z tego względu prawidłowo funkcjonujący system ubezpieczeń od powodzi jest potrzebny zarówno indywidualnym osobom jak i państwu. Obserwowany wzrost zainteresowania ubezpieczeniami od powodzi oraz poszukiwanie systemowych, zintegrowanych i skutecznych rozwiązań w tej dziedzinie wynika z częstego ostatnio występowania tego rodzaju katastrof, braku możliwości całkowitej ich prewencji oraz z wciąż niskiego poziomu przewidywania ich wystąpienia, pomimo stosowania w tym celu coraz bardziej doskonałych narzędzi. W okresie transformacji społeczno-gospodarczej w Polsce nastąpiły znaczne zmiany w systemie ubezpieczeniowym. Zmiany te powinny być nadal kontynuowane zgodnie z obserwowanymi kierunkami rozwoju światowych rynków ubezpieczeniowych. Wybór odpowiedniej strategii ubezpieczeniowej przed skutkami klęsk żywiołowych, będącej instrumentem służącym minimalizacji wydatków z budżetu państwa na ich kompensację, jest ważnym czynnikiem kształtującym pozycję Polski na wspólnym rynku europejskim. Poszukiwania i dyskusje nad właściwym, dostosowanym do warunków polskich systemem ubezpieczeń trwają od kilku lat. Im większe dofinansowanie ze strony podatników, tym mniejsza staje się rola ubezpieczeń prywatnych w finansowaniu strat wynikających z występowania katastrof naturalnych. Praca ta podejmuje próbę oceny systemu ubezpieczeń obowiązkowych z punktu widzenia kosztów i korzyści, jakie wynikają z jego implementacji dla grup zainteresowanych: państwa (rządu), firm ubezpieczeniowych oraz podmiotów zagrożonych i niezagrożonych wystąpieniem ryzyka powodzi. W pracy postawiono tezę, iż ponieważ istniejące w Polsce systemy ubezpieczeń nie zawsze są efektywne, efektywność tą mógłby zwiększyć system ocen ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi oparty o analizę koszów i korzyści. Celem badawczym niniejszej pracy jest adaptacja metody analizy kosztów i korzyści do oceny rozwiązania ubezpieczeniowego, jakim jest system ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi, który mógłby zostać wprowadzony w Polsce. System taki nie istnieje obecnie, lecz toczą się dyskusje nad jego kształtem i możliwością wprowadzenia. System ubezpieczeń obowiązkowych został zdefiniowany w pracy na potrzeby analizy, natomiast zaprezentowane narzędzia analityczne dają odpowiedzi 5

6 na konkretne pytania dotyczące ekonomicznej efektywności i opłacalności wprowadzenia zaproponowanego systemu ubezpieczeń, w szczególności dla różnych grup interesariuszy. Identyfikacja rodzajów kosztów i korzyści oraz symulacja wyników dla danych z konkretnej zlewni mogą posłużyć do rozwiązania podobnych problemów, zwłaszcza w poszukiwaniu rozwiązań tak kompleksowych problemów pod względem społecznym, ekologicznym, ekonomicznym i politycznym. Praca obejmuje podejście teoretyczne, w którym omawiane są ramy instytucjonalne funkcjonowania systemów ubezpieczeń od powodzi, analizę porównawczą takich systemów oraz aspekty metodologiczne w zakresie zastosowania analizy kosztów i korzyści, a także studium aplikacji tej metodologii do oszacowania kosztów i korzyści wprowadzenia systemu obowiązkowych ubezpieczeń od powodzi w wybranej zlewni. Jako obszar badań wybrano zlewnię rzeki Wisłoki. Wybór zlewni do symulacji wyników analizy podyktowany był przede wszystkim zaleceniami Ramowej Dyrektywy Wodnej, dotyczącej analiz na obszarach dorzeczy, oraz projektowanej Dyrektywy Powodziowej. Ponadto przy wyborze sugerowano się: dużą różnorodnością charakterystyk geograficznomorfologicznych, występowaniem reprezentatywnych typów spływu powierzchniowego, wielkością regionu oraz dostępnością danych o przepływach i rzędnych zwierciadła wody. W pracy analizę skutków ekonomicznych zjawisk powodziowych ograniczono do powodzi rzecznych występujących w klimacie umiarkowanym. Na potrzeby pracy zdefiniowano teoretyczny system ubezpieczeń obowiązkowych i jako taki przyjęto do oceny. Zaproponowaną w pracy metodę oceny opartą na Analizie Kosztów i Korzyści (CBA), która pozwala mierzyć efektywność ekonomiczną danego rozwiązania ubezpieczeniowego, można zastosować również do oceny innej propozycji systemu ubezpieczeń. Koszty i korzyści przedstawionych w pracy rozwiązań ubezpieczeniowych symulowano uwzględniając specyfikę powodzi rzecznych. W rozdziale 1 przedstawiono metodę badawczą przyjętą w pracy, aktualny stan badań nad zagadnieniem powodzi oraz nad systemami ubezpieczeń od katastrof naturalnych. Scharakteryzowano przedmiot badań, jakim jest zjawisko powodzi wraz z rodzajami zagrożenia powodziowego, ich przyczynami i skutkami oraz poziomem tego zagrożenia występującym w Polsce. Szczególną uwagę poświęcono zagadnieniu ryzyka wystąpienia powodzi. Omówiono funkcję ryzyka jako składową funkcji probabilistycznych strat. Rozdział 2 prezentuje instrumenty ochrony przed powodzią w różnych fazach procesu zarządzania ochroną przeciwpowodziową z wyszczególnieniem metod 6

7 technicznych i nietechnicznych na tle konfliktu pomiędzy podejściem technicznym a ekologicznym do ochrony przeciwpowodziowej. Instrumenty związane z usuwaniem strat, prewencją oraz prowadzeniem akcji powodziowej scharakteryzowano w zakresie pozwalającym na określenie ich podstawowych własności dla konstrukcji funkcji, którą wykorzystano przy kalkulacji składki ubezpieczeniowej oraz kosztów i korzyści wprowadzenia systemu obowiązkowych ubezpieczeń od powodzi. Przedstawiono rolę ubezpieczeń oraz problem sprawiedliwości w redystrybucji ryzyka pomiędzy sektorami publicznym i prywatnym. Wymieniono alternatywne, w stosunku do ubezpieczeń metody transferu ryzyka. Następnie zaprezentowano aktualne metody rekompensowania strat związanych ze skutkami powodzi w Polsce. Opisano istniejący obecnie w Polsce rynek ubezpieczeń majątkowych. Kolejno zdiagnozowano obecny stan rynku ubezpieczeń mienia od ognia i innych zdarzeń losowych oraz zidentyfikowano elementy istniejącego systemu ubezpieczeń powodziowych w Polsce, wraz z wyszczególnieniem powiązań i wpływów między nimi. W końcowej części rozdziału zaprezentowano podstawowe rozkłady charakterystyk dotyczących wspomnianego rodzaju ubezpieczeń i dochodów ludności w Polsce. Rozdział 3 dotyczy istniejących na świecie różnych podejść do ubezpieczeń od powodzi, które nasuwają wskazówki oraz wątpliwości dotyczące efektywności stosowania w Polsce dotychczasowych rozwiązań w tym zakresie. Za pomocą analizy taksonomicznej porównano istniejące rozwiązania ubezpieczeniowe. Analiza ta stanowi tło do rozważań dotyczących praktycznego zastosowania zaproponowanego i analizowanego w dalszej części pracy sytemu ubezpieczeń od powodzi w Polsce. W rozdziale 4 został zdefiniowany system ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi oraz zaproponowano zastosowanie metody analizy kosztów i korzyści do jego oceny. Przedstawiono wnioski dotyczące ograniczeń i barier rozwoju takiego systemu ubezpieczeń w Polsce. Wyniki pokazują, z punktu widzenia których interesariuszy system obowiązkowych ubezpieczeń od powodzi jest ekonomicznie opłacalny oraz w jakich warunkach. W rozdziale 5 scharakteryzowano zlewnię rzeki Wisłoki z punktu widzenia ekspozycji na zjawiska powodziowe, jak również omówiono podstawowe wskaźniki społeczno-ekonomiczne i rynku ubezpieczeń. Następnie przeprowadzono symulację kosztów i korzyści występujących przy wprowadzeniu omawianych ubezpieczeń z zastosowaniem metod opisanych w rozdziale 4. 7

8 Rozdział 1. Charakterystyka zjawiska powodzi 1.1 Zdefiniowanie podstawowych pojęć Katastrofy naturalne, czyli zjawiska przyrodnicze wywołujące szkody materialne i niematerialne (UNDRO, 1991), intrygują ludzkość od tysięcy lat. Do takich zagrożeń należą: ulewy, powodzie, susze, huragany, lawiny, gromy, cyklony, tajfuny, trzęsienia ziemi. Zjawiska naturalne wywołujące szkody są przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych. Katastrofami najczęściej dotykającymi Europę są burze, natomiast w drugiej kolejności powodzie. Organizacja Narodów Zjednoczonych uruchomiła efektywną platformę dla dyskusji nad problemem katastrof pod nazwą Międzynarodowa Strategia dla Redukcji Katastrof ( a publikacja Living with Risk (ISDR, 2002b) przyczyniła się do lepszego zrozumienia tych zjawisk. Na okres przypadała Międzynarodowa Dekada Zapobiegania Katastrofom Naturalnym (International Decade for Natural Disasters Reduction). Po kilku latach od jej zakończenia możemy ocenić rezultaty zwiększonych wysiłków badawczych i praktycznych w ograniczaniu skutków katastroficznych zjawisk naturalnych. Zauważalny jest wzrost zainteresowania ekonomistów metodami szacowania wpływu katastrof na poziom dobrobytu oraz wpływu na gospodarkę planów odbudowy. Poszukiwane są metody (ISDR, 2002b) szacowania kosztów, aby pomóc rządom stworzyć instrumenty prewencji i likwidacji szkód. Interdyscyplinarny charakter problemu katastrof sprawia, że terminologia dotycząca rozważanych w pracy zagadnień nie jest jednoznaczna. W literaturze przedmiotu występują trzy, stosowane na ogół wymiennie pojęcia określające zjawiska naturalne (przyrodnicze) powodujące szkody: katastrofy naturalne (natural disasters, catastrophes), klęski żywiołowe (natural calamities) oraz zagrożenia naturalne (natural hazards). Katastrofa naturalna w naukach przyrodniczych oznacza nieodwracalną zmianę stanu (struktury i funkcji) systemu, w stosunku do sytuacji poprzedzającej tę zmianę w wyniku nagłych lub długotrwałych i powolnych zmian kumulujących się w czasie parametrów sterowania (Lisowski, 1993). Pozytywne lub negatywne skutki zmiany stanu systemu są wynikiem oceny użytkowania systemu. Przykładowo wezbranie rzeki może być zjawiskiem negatywnym, gdyż wywołuje szkody, lecz równocześnie może powodować efekty pozytywne, gdyż osady rzeczne przyczyniają się do użyźniania nadbrzeżnych pól. Nowy stan systemu jest charakteryzowany przez zmienne stanu systemu, które swymi wartościami odbiegają znacznie od wartości przeciętnych 8

9 charakteryzujących stan systemu przed katastrofą. Stąd zjawiska wywołujące szkody są często określane mianem ekstremalnych. T. Michalski definiuje katastrofę jako przejście z jednej formy stabilnej do drugiej stabilnej, z przyczyn narastających w sposób ciągły. Katastrofy są nie tylko zdarzeniem nagłym, lecz również incydentalnym w określonym czasie i przestrzeni, wywołanym przez różne przyczyny naturalne i antropogeniczne, o zróżnicowanym czasie pojawienia się, trwania, częstości występowania i zakresie wywołanych szkód. Zdarzenie ekstremalne w zależności od natężenia szkód może być uznane za wypadek lub katastrofę. Podejmowane są próby określenia uniwersalnego kryterium mogącego stanowić podstawę do określania danego zdarzenia mianem katastrofy. W porównaniach międzynarodowych jest to najczęściej liczba ofiar śmiertelnych (ponad 10), liczba osób rannych (ponad 100), znaczne straty materialne (ponad 1 milion USD) lub fakt udzielenia pomocy międzynarodowej (Berz, 1999). Na nieco inne aspekty zagadnienia zwraca uwagę pojęcie klęski żywiołowej. Według ustawy o stanie klęski żywiołowej z 18 kwietnia 2002 roku (Dz.U. z 2002 roku Nr 62, poz. 558, Nr 74, poz. 676) mianem klęski żywiołowej określamy katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem, gdzie poprzez katastrofę naturalną rozumie się zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu. Może wiązać się to z wprowadzeniem przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia z własnej inicjatywy lub na wniosek właściwego wojewody stanu klęski żywiołowej, czyli stanu prawno-administracyjnego wprowadzanego dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia. Według ustawy stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska żywiołowa, a także na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski. 9

10 Zgodnie z tradycją antyczną żywiołami były podstawowe elementy tworzące świat materii powietrze, woda, ziemia i ogień. W pracach historyków klęski żywiołowe określa się często mianem elementarnych (łac. elementarius żywiołowy, elementariom żywioł) są to nie tylko zjawiska przyrodnicze, jak powodzie lub susze, ale także zjawiska antropogeniczne typu pożary i zniszczenia wojenne oraz zaburzenia równowagi ekologicznej wywołane działalnością człowieka. W praktyce ubezpieczeniowej w Polsce stosowane jest pojęcie zdarzeń losowych, co podkreśla niezależność zdarzenia wywołującego szkody od woli ludzi. Pojawia się problem ubezpieczalności katastrof, czy nie stanowią one zbytniego zagrożenia dla struktury portfela produktów oferowanych przez firmy ubezpieczeniowe. Kunreuther (1998) stwierdza, iż ryzyko jest ubezpieczalne, jeśli spełnia dwa warunki: (1) ubezpieczyciele muszą być w stanie zidentyfikować i skwantyfikować ryzyko, czyli określić prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia i zakres prawdopodobnych strat, (2) ubezpieczyciele muszą mieć możliwość dowolnego (nieograniczonego) ustalania wysokości składki. Praktyka jednakże pokazuje, iż ubezpieczyciele nie oferują odszkodowań dla wszystkich ubezpieczalnych ryzyk z powodu braku możliwości określenia stawki, przy której byłby wystarczający popyt na ubezpieczenia oraz wpływy ze składek, aby zabezpieczyć: rozwój produktu, marketing i koszty odszkodowań oraz wykazywać zysk. Dzieje się tak szczególnie w biednych regionach i krajach, lecz nawet w bogatych państwach pełne ubezpieczenie od wielu typów katastrof nie jest możliwe. Dla zmniejszenia ciężaru finansowego ubezpieczycieli może być stosowany wymagany udział własny lub franszyza redukcyjna, pomniejszająca wartość odszkodowania. Eliminuje ona finansowanie szkód drobnych, próg ten jednak, przy rozmiarach klęsk żywiołowych, nie ma większego znaczenia. Zagadnienia te zostaną omówione szerzej w rozdziale 2.6. Inne stosowane w literaturze określenie to zagrożenia naturalne definiowane jako zjawiska lub procesy przyrodnicze, które mogą wpłynąć na pogorszenie sytuacji życiowej człowieka wskutek zakłócenia (ograniczenia) zaspokajania potrzeb (Lisowski, 1993). Zaletą tego pojęcia jest większy od pozostałych stopień ogólności. Pod pojęciem skutków zagrożeń należy rozumieć wszelkie zakłócenia (ograniczenia) bezpośrednie lub pośrednie w zaspokajaniu materialnych i niematerialnych potrzeb (Lisowski, 1993). Obserwowalny wzrost szkód i ich finansowy wyraz straty w ostatnich dziesięcioleciach przedstawiono na rysunku 1. 10

11 Straty w mld USD Lata 50-te Lata 60-te Lata 70-te Lata 80-te Lata 90-te Dekady Legenda Ilość katastrof Straty ekonomiczne Straty ubezpieczone Rysunek 1: Ilości katastrof, strat ekonomicznych ogółem, w tym ubezpieczonych Źródło: opracowanie własne na podstawie Munich Re (2004). Największy w ujęciu nominalnym odsetek szkód przypada na państwa rozwinięte, natomiast relatywnie największe szkody wystąpiły w krajach rozwijających się, stąd ich nacisk polityczny na uzyskanie pomocy międzynarodowej przy likwidacji szkód. W ostatnim ćwierćwieczu, jak podają światowe raporty dotyczące katastrof, powodzie zabijały rocznie około 13 tysięcy osób, huragany 16 tysięcy, susza i głód będący jej skutkiem 74 tysiące. Do strat w ludziach dochodzą straty materialne (szkody), które w ostatnim pięćdziesięcioleciu wzrosły aż czternastokrotnie, jak wynika z raportu światowej firmy reasekuracyjnej Munich Re (Munich Re, 2000). Z kolei w samym 2005 roku wystąpiły największe, notowane w skali światowej, roczne straty ekonomiczne w katastrofach naturalnych i antropogenicznych w wysokości 225 mld USD, w tym 80 mld USD stanowiły straty ubezpieczone. Skutki wzmożonej aktywności naszej planety odczuwane są coraz częściej także w Europie. Część przyczyn nie jest sterowalna antropogenicznie, np. aktywność Słońca, działanie zjawiska El Ninio, jednak pewna część czynników jest aktywnie kształtowana przez człowieka. Ilość zjawisk ekstremalnych utrzymuje się na tym samym poziomie, ale zmienia się ich natężenie i zasięg. Do czynników mających wpływ na zjawiska katastroficzne występujące na Ziemi zaliczamy: katastrofy kosmiczne, słońce, przebiegunowanie Ziemi, zlodowacenie Ziemi, efekt cieplarniany, dziurę ozonową, zmiany klimatyczne, głód, wojny, epidemie, syndrom ekologiczny i katastrofy naturalne. Na rysunku 2 przedstawiono ilość katastrof i wynikającą z nich ilość przypadków 11

12 śmiertelnych oraz strat ekonomicznych i ubezpieczonych w podziale na kontynenty, które wystąpiły w ostatnim pięćdziesięcioleciu. Ilość katastrof Ilość zgonów w wyniku katastrof Azja 31% Australia 7% Ameryka Pn. 25% Australia 1% Ameryka Pn. 7% Ameryka Pd. 7% Afryka 4% Europa 21% Afryka 9% Ameryka Pd. 7% Azja 80% Europa 1% Europa 18% Straty ekonomiczne ubezpieczone Azja 10% Australia 3% Azja 45% Straty ekonomiczne - ogółem (896 mld USD) Australia 2% Ameryka Pn. 38% Ameryka Pd. 0% Afryka 0% Ameryka Pn. 69% Europa 13% Afryka 1% Ameryka Pd. 1% Rysunek 2: Ilość katastrof i zgonów oraz strat ekonomicznych ogółem i strat ekonomicznych ubezpieczonych w podziale na kontynenty, w ostatnim pięćdziesięcioleciu Źródło: opracowanie własne na podstawie Munich Re (2004). W państwach o wysokim poziomie PKB notowana jest najmniejsza ilość zgonów oraz dość wysokie nominalne straty ekonomiczne. Państwa zamożne stanowią ponad 90% strat ubezpieczonych ogółem (por. Mechler, 2005 s. 22). Powódź to czasowe zalanie wodą terenu zazwyczaj niezalanego (projekt Dyrektywy Powodziowej, 2006). Zjawisko powodzi ze względu na obszar występowania można sklasyfikować jako: powodzie przybrzeżne o wysokich charakterystykach intensywności i niskiej częstotliwości występowania oraz powodzie rzeczne o niskiej intensywności i występujące znacznie częściej. Zjawiska te różnią się również przyczynami i skutkami. Ta dość szeroka definicja powodzi znajduje swoje uszczegółowienia w pracach badawczych, czy ogólnych warunkach ubezpieczenia publikowanych przez towarzystwa ubezpieczeniowe. 12

13 Ubezpieczenie według definicji Słownika języka polskiego oznacza urządzenie mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś. Jan Łazowski definiuje ubezpieczenie jako urządzenie gospodarcze, zapewniające pokrycie pewnych potrzeb majątkowych, wywołanych u pewnych jednostek przez odznaczające się pewną prawidłowością zdarzenia losowe, w drodze rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, którym te same zdarzenia losowe zagrażają. Antoni Banasiński z kolei uważa, iż ubezpieczenie jest multiregulatorem procesów rozwoju gospodarki narodowej zakłócanym przez zdarzenia losowe klęski żywiołowe i nieszczęśliwe wypadki. Koszt tej regulacji rozkłada się bezpośrednio lub pośrednio na z góry określone jednostki (prawne lub fizyczne) korzystające z tego regulatora (Łazowski, 1948; Banasiński, 1997). Do podstawowych funkcji ubezpieczeń gospodarczych zaliczamy: funkcję ochronną zapewniającą ochronę przed niepomyślnymi skutkami zdarzeń losowych poprzez wypłatę odszkodowań i świadczeń; funkcję finansową (fiskalną), polegającą na dostarczaniu państwu i innym podmiotom publicznym dochodów poprzez tworzenie funduszów, rezerw i przekazywanie części składek ubezpieczeniowych, które mogą być wykorzystywane do zwiększenia tempa rozwoju gospodarki narodowej; funkcję redystrybucyjną sprowadzającą się do gromadzenia określonych kwot pieniężnych i ich podziału w celu wyrównania szkód losowych konkretnym osobom, a ponadto polegającą na korzystnym dla gospodarki narodowej przesunięciu bieżących konsumpcyjnych wydatków ludności na okres późniejszy oraz na zmianie charakteru tych wydatków; funkcję prewencyjną (interwencyjną, stymulacyjną), charakteryzującą się stwarzaniem przez ubezpieczyciela bodźców zmierzających do zmniejszenia ryzyka, zmniejszenia stopnia zagrożenia ubezpieczanego podmiotu, zapobieganiu wystąpieniu szkody, bądź jej minimalizacji w momencie, gdy szkoda już wystąpiła, np. przez stosowanie bonifikat, ponieważ składka stanowi koszt dla ubezpieczającego się. Realizacja wszystkich tych funkcji przez zaproponowany system ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi będzie stanowiła podstawowe kryterium ich oceny. Początki ubezpieczeń wywodzą się ze znanych już w starożytności form pomocy wzajemnej, organizowanych wśród członków zrzeszeń religijnych czy zawodowych. Przyczyną powstania idei ubezpieczeń była chęć ograniczenia lub nawet wyłączenia czynnika ryzyka przez stworzenie odpowiedniego systemu ochrony opartego na współdziałaniu. Pierwotne formy ubezpieczeń występowały już dwa tysiące lat p.n.e. 13

14 w krajach Bliskiego Wschodu, gdzie uczestnicy karawan zobowiązywali się wspólnie pokrywać ewentualne szkody, poniesione przez któregokolwiek z uczestników wyprawy. W Grecji w IV wieku p.n.e. istniała pożyczka morska, jako połączenie kredytu i ubezpieczenia, za pomocą, której finansowano podróże morskie, budowę i wyposażenie statku oraz zakup towaru. W starożytnym Rzymie występowały umowy fikcyjnego kupnasprzedaży, gdzie przy zawieraniu transakcji podpisywano umowę zakupu i jej unieważnienie, gdy podróż się powiodła. Umowy zawierano w formie aktu notarialnego, ale w pierwszej połowie XIV wieku dokumenty prywatne polizza (wł.) zaczęły być bardziej popularne i stąd dzisiejsza nazwa umowy ubezpieczenia polisa. Najstarsze zachowane dokumenty tego typu pochodzą z 1347 roku z Genui i z 1384 roku z Pizzy. Siedemnastowieczne odkrycie rachunku prawdopodobieństwa (Blaise Pascal w 1660 roku i Christian Huygens w 1657 roku) wspomagały rozwój ubezpieczeń. W XVIII wieku nastąpił dynamiczny rozwój nowych produktów ubezpieczeniowych, m.in. od gradu i pomoru bydła oraz rozpoczęło się rozszerzanie dotychczasowej oferty produktowej. Na ziemiach polskich w XVI wieku powstawały tzw. porządki oraz kasy ogniowe, natomiast ubezpieczenia rozwinęły się w końcowym okresie zaborów. Pierwszą firmą ubezpieczeniową było Galicyjskie Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych zwane florianką, ubezpieczające mienie od ognia. Stopniowo forma ubezpieczeń rozszerzana była o inne zagrożenia np. ubezpieczano mienie od kradzieży, gradobicia, powodzi. W latach dwudziestych ubiegłego stulecia nastąpiło kształtowanie się zasadniczych zrębów systemowych rynku ubezpieczeń w Polsce. Kryzys gospodarczy lat spowodował regres w działalności ubezpieczeniowej. Stopniowe ożywienie obserwowane było do wybuchu II wojny światowej, po czym na terenach okupowanych przez Niemcy wszystkie zakłady ubezpieczeniowe w Polsce zostały przejęte przez władze hitlerowskie i większość z nich zlikwidowano. Działalność kontynuowały pod ścisłym nadzorem niemieckim, głównie dwie instytucje: Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych (PZUW) oraz Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji Warta. Na terenach zajętych przez Związek Radziecki działalność polskich zakładów ubezpieczeniowych z początku ograniczano, by z czasem je zlikwidować, włączając do ogólnego systemu ubezpieczeń istniejącego w ZSRR. Po wojnie na mocy dekretów z 1947 roku działalność ubezpieczeniową, osobową i rzeczową miały prowadzić tylko zakłady państwowe, publiczno-prawne lub spółdzielcze za zgodą Ministra Skarbu. Monopol na działalność ubezpieczeniową przyznano PZUW, pozostałe zakłady wcielono do PZUW lub zlikwidowano. Na działalność reasekuracyjną monopol otrzymało Towarzystwo Reasekuracyjne Warta S.A. Taka konstrukcja rynku ubezpieczeniowego poprzez 14

15 kumulację kapitału pozwalała przyjmować większe szkody do ubezpieczania oraz centralnie zarządzać rynkiem ubezpieczeniowym. Po zmianach ustrojowych pierwszy wyłom w zmonopolizowanym rynku ubezpieczeń w Polsce uczyniła ustawa z dnia 20 września 1984 roku o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, a następnie ustawa z dnia 28 lipca 1990 roku o działalności ubezpieczeniowej. Korzystna demonopolizacja rynku ubezpieczeniowego w zakresie ubezpieczeń obowiązkowych niesie z sobą konieczność wprowadzenia rozwiązań legislacyjnych i ekonomicznych chroniących zakłady ubezpieczeń przed utratą płynności. Istotą ubezpieczeń od katastrof jest ochrona przed negatywnymi skutkami zjawisk naturalnych, które występują z pewnym prawdopodobieństwem. Powodują one zniszczenia i straty osobowe oraz materialne. W większości przypadków są to zdarzenia takie jak: trzęsienia ziemi, erupcje wulkanów, huragany, powodzie, pożary itp. Przedmiotem tego rodzaju ubezpieczeń, klasyfikujących się pośród ubezpieczeń majątkowych, jest mienie ubezpieczających się, czyli osób fizycznych, przedsiębiorstw oraz skarbu państwa. Przedsiębiorstwa mogą dodatkowo ubezpieczyć utracony zysk. Ważną rolę w ubezpieczeniach pełni reasekuracja, która oznacza przekazanie części lub całości przyjętych do ubezpieczenia ryzyk reasekuratorowi w zamian za stosowną opłatę, stanowiącą część składki. Reasekuratorem może być inny zakład ubezpieczeń, zaś celem reasekuracji jest uchronienie ubezpieczyciela od negatywnych skutków realizacji ponadprzeciętnego ryzyka, a przede wszystkim wyrównanie portfela ryzyka. Zadaniem ubezpieczeń powodziowych jest podnoszenie świadomości i zmniejszanie finansowego ryzyka osób prywatnych, przedsiębiorstw i społeczeństwa na obszarach występowania katastrof. Realizuje się je poprzez zachęcanie do zastosowania środków prewencyjnych w postaci prowadzenia odpowiedniej polityki ubezpieczeniowej, przejawiającej się zwiększeniem składki lub wypłacaniem niższej sumy ubezpieczenia w przypadku nie zastosowania określonego rodzaju zabezpieczeń do ochrony swojego mienia przez właścicieli domów i biznesu. Celem tego rodzaju ubezpieczeń jest zmniejszenie podatności obiektów na zniszczenia, między innymi poprzez kontrolę stanu technicznego, projektowanie, wykonawstwo urządzeń zabezpieczających i szacowanie strat oraz politykę informacyjną i edukację. 15

16 1.2 Stan badań zagadnienia w literaturze (State-of-the-Art) Szeroko zakrojone studia literaturowe podzielono na kilka odrębnych działów. Obejmują one naturę zjawisk powodziowych, systemy ubezpieczeń od katastrof naturalnych w tym wypadku są to ubezpieczenia majątkowe od powodzi a także przyjęte w pracy metody badawcze. Często zjawiska ekstremalne (extreme events) omawiane są w kontekście zmian klimatycznych (IPPC, 1991, 2000). Prowadzone są badania nad wpływem czynników klimatycznych na globalną równowagę gospodarczą poprzez ujęcie modelowe trendów i prognozowanych zmian (Rowntree, 1990; Weyant et al., 1996) oraz skutków ekonomicznych (Watson et al., 1996; Pearce et al., 1996; Tol et al., 1990). Mają miejsce także studia nad wpływem zjawisk ekstremalnych na gospodarkę światową i stan gospodarki poszczególnych krajów. Są to zwykle ujęcia modelowe, badające wpływ na wysoce zagregowanym makroekonomicznym poziomie. Szacowanie społecznoekonomicznych kosztów skutków zmian klimatycznych znajduje się w pracach: Cline, 1992; Harvey, 1993; Nordhaus & Boyer, 2000; Frankhauser, 1995; Tol, 1995; Benson & Clay, 2000; ECLAC, W 2006 roku z perspektywy kilku lat można już ocenić dorobek Międzynarodowej Dekady Zapobiegania Katastrofom Naturalnym. Był to okres szczególnie intensywnych poszukiwań metod i narzędzi pozwalających na efektywne ograniczanie skutków katastrof naturalnych. Zrozumienie katastrof naturalnych, w tym istoty zjawiska powodzi (Lambor, 1954; Lisowski, 1993; Munich Re, 1999; ISDR, 2002a), przez teoretyków i praktyków uważane jest za kluczowe w celu możliwości zwiększenia ochrony. Badania obejmują między innymi takie czynniki jak: odporność ekosystemów na powódź, zdolność do absorpcji szoków zewnętrznych (Holling, 1973), wskaźniki odnoszące się do tego, w jakim stopniu ekosystemy ulegają zmianom, są zdolne do adaptacji (Guy Carpenter et al., 2003), i tempo, w jakim powracają do stanu równowagi (Pimm, 1984). Liczne są prace zajmujące się określonymi przypadkami zagrożeń naturalnych uwzględniające, poza rozbudowaną częścią na temat genezy i charakterystyki fizycznej zjawiska, część poświęconą szkodom i stratom. Wśród tej grupy prac należy wymienić przede wszystkim monografie większych powodzi (1960, 1970, 1972, 1997, 2001). Wiele miejsca w dyskusjach zajmuje zarządzanie kryzysowe (ustawa o stanie klęski żywiołowej z 18 kwietnia 2002 roku: Dz.U. nr 62 oraz rozporządzenie RM: Dz.U. z 2002 roku Nr 215, poz. 1818) oraz poszczególne fazy zarządzania: zapobieganie, prewencja, przygotowanie i przystosowanie (adaptacja), a także reagowanie i odbudowa (usuwanie skutków). Zapobieganie i prewencja związane są z analizą kosztów 16

17 podejmowanych inwestycji. Wyróżnić można podejście techniczne i nietechniczne do ochrony powodziowej, omówione szerzej w rozdziale 2. Wiele studiów wskazuje, iż adaptacja i przystosowanie do powodzi będą istotne dla minimalizacji strat. Prace te dotyczą zwłaszcza sektora rolnego (US National Academy of Sciences, 1991; Rosenberg, 1992; CAST, 1992), niektóre wskazują technologiczne opcje adaptacji (Smith, 2001). Kolejnym zagadnieniem jest usuwanie skutków katastrof. W polskiej literaturze przedmiotu największy dorobek w zakresie szerszej czasowej i przestrzennej prezentacji skutków zagrożeń stanowią prace Z. Mikulskiego (1963, 1996a, 1996b, 1996c, 1998). Wystąpienie każdej katastrofy zawiązane jest z kalkulacją i szacowaniem szkód oraz ich ekonomicznej wartości, czyli strat. W Polsce metodologie w tym zakresie tworzone są m.in. przez Biuro ds. Usuwania Skutków Klęsk Żywiołowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Analiza danych statystycznych dotyczących szkód znalazła się w pracach J. Żelazo (1994, 1997a, 1997b). Analiza szkód powodziowych, w tym metody szacowania oraz wyceny szkód (ex-ante i ex-post) znalazły się w następujących pracach: w skali makro IPPC (1991); Ebenhoeh et al. (1997); Behnen (2000), w skali mezo Klaus & Schmidtke (1990); OSAM (1995), MURL (2000) i w skali mikro Reese et al. (2000); Flood Hazard Research Center: Penning- Rowsell&Chatterton (1977); Penning-Rowsell et al. (2003); Fondazione Eni Enrico Mattei - FEEM (2005). Firmy ubezpieczeniowe i reasekuracyjne stosują w tym zakresie własne procedury. Szacowanie szkód ex-ante opiera się na wyznaczaniu obszarów zalewowych i głębokości zalewów za pomocą rzędnych zalewów dla jednego lub kilku scenariuszy (Ebenhoeh et al 1997; Chojnacki, 1975, 1988, 1995, 1998; Nachlik et al, 2000) lub za pomocą kalkulacji rzędnych dla różnych prawdopodobieństw (MURL, 2000), a także dynamicznej symulacji powodzi biorąc pod uwagę przerwanie wałów, objętość i prędkość przepływu (Mai, von Liebermann, 2003). Metodyka szacowania strat ekonomicznych obecna jest w pracach M. Maciejewskiego (2000a, 2000b) i IMGW (2005). Modelowe ujęcie wyznaczania stref zalewowych w skali makro tworzone jest między innymi w ramach projektów Banku Światowego. Zastosowanie technik GIS (Geographic Information System) w wyznaczaniu stref zalewowych (Niedbała, 2005) oraz szacowaniu ryzyka i strat powodziowych (IMGW, 2005) jest bardzo wygodne i popularne. Stosowane są różne modele w zależności od stopnia agregacji danych. W skali makro to np. Corine Land Cover (CLC), gdzie dane satelitarne ( wykorzystane zostały np. przy szacowaniu strat dla rzeki Ren (IKSR, 2001). W tego rodzaju studiach występuje zazwyczaj podział na sześć kategorii użytkowania terenu: zabudowa, przemysł, 17

18 infrastruktura, tereny rolnicze, lasy i inne, dla których szacowane są średnie wartości kapitału. W skali regionalnej (mezo) wykorzystuje się Digital Landscape Model (DLM) opracowany przez ATKIS (Official Topograpic-Carthographic Information System) używany np. w pracach Colijn et al. (2000), MURL (2000), Meyer (2005). W skali mikro dane gromadzone są za pomocą metod ankietowych dotyczących poszczególnych obiektów, np. Penning-Rowsell et al. (2003). Szacowanie wartości ekonomicznych mienia na potrzeby ubezpieczeniowe odbywa się na podstawie wartości rynkowych mienia i rozmieszczenia przestrzennego budynków (kody pocztowe) lub w badaniach na skalę regionu, takich jak prowadzone w niniejszej pracy; dla zabudowy narażonej na ryzyko powodzi można przyjąć średnie wartości nieruchomości w regionie (inne dla wsi i dla miast). Problematyka badań nad zagrożeniami naturalnymi w Polsce jest słabo znana poza granicami naszego kraju. Jednak coraz częściej pojawia się potrzeba rozpoznania zagrożeń, aby Polska mogła otrzymać właściwą pomoc w finansowaniu strat (Kunreuther & Linneroth-Bayer, 1999). Sektor usług finansowych odgrywa również kluczową rolę pośród działań skierowanych na adaptacje do zmian klimatycznych i zapobieganie skutkom tych zmian (World Bank, 2000), a także jest głównym źródłem globalnych i regionalnych danych o kosztach zdarzeń wywołanych zjawiskami katastroficznymi (raporty roczne np.: Munich Re, Swiss Re). Badania nad tymi zjawiskami są zaawansowane nie tylko w dziedzinie systemów ostrzegania i prognozowania, czy technicznych metod zapobiegania katastrofom naturalnym, lecz również w ubezpieczeniach od katastrof naturalnych (Kreimer, Arnold, et al., 1999; Kunreuther, 1996, 2002). Zagadnienie finansowania strat powodziowych i alternatywnego transferu ryzyka porusza m.in. H. Kunreuther (1998) i J. Pollner (2000). Literatura ubezpieczeniowa w zakresie wpływu wielkich ryzyk na kondycję finansową przedsiębiorstw ubezpieczeniowych jest obszerna (np.: Otto, 2004; Bowers, 1998,1999). Zagadnienia szkodliwości katastrof dla państwa i sektora budżetowego są również obecne w literaturze przedmiotu (np.: Priest, 1996; Kunreuther & Roth 1998). Kwestie związane ze szkodliwością katastrof dla sektora ubezpieczeniowego nadal rozpoznają reasekuratorzy. Kalkulacja ryzyka związanego z katastrofami naturalnymi oraz przyjmowanie tego ryzyka do reasekuracji przedstawiane są szczególnie w publikacjach firm reasekuracyjnych Swiss Re i Munich Re. Rozpoznanie ryzyka następuje poprzez modelowanie ryzyka katastrof naturalnych (np. HAZUS model - FEMA, 2001). Modelowanie zarządzania ryzykiem katastrof przez rząd, z uwzględnieniem aspektów transferu ryzyka oraz ubezpieczeń, prezentują prace: Ermoliev et al., 2000; 18

19 Amendola et al., 2000; Freeman, Komputerowe modele oceny ryzyka (risk assessment models) i szacowania strat powodziowych (U.S. Army Corps of Engineers, 1992; Vari et al., 2002) służą wskazaniu odpowiedniej polityki ubezpieczeniowej (Leigh et al, 1998a., 1998b; Kozłowski et al., 1995; IIASA, 2003a). Publikacje dotyczące ubezpieczeń jako ekonomicznego i finansowego instrumentu redukcji katastrof to m.in.: Commission for the Protection of the Heine (CPR, 2004), OECD (2002). Istnieje potrzeba poszukiwania korzystnych rozwiązań ubezpieczeniowych, stąd prace nad porównaniem istniejących rozwiązań ubezpieczeniowych (np. Paklina, 2003) czy badania związane z implementacją systemów ubezpieczeń od powodzi (Linnerooth- Bayer 2003a, 2003b). W Polsce w związku z wystąpieniem dramatycznej powodzi w 1997 roku próbowano przeprowadzić analizę możliwości wprowadzenia w Polsce systemu ubezpieczeń od powodzi (EQECAT, 2001). Tradycyjne metody, w tym Analiza Kosztów i Korzyści (CBA) wykorzystywane są do porównania efektywności finansowej kosztów różnych projektów inwestycyjnych zazwyczaj finansowanych przez państwo (OAS, 1991; Kramer, 1995; Benson, 1998; ECLAC, 1999, 2003). Istnieją aplikacje tej metody do analizy ryzyka (Kunreuther, 2002) i analizy wpływów zmian klimatycznych (Tol, 1996), a także w gospodarce wodnej przy ocenie efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych (Miłaszewski, 2004) oraz renaturyzacji terenów podmokłych i dolin rzecznych (Dubgaard, 2005). Przegląd efektywnych metod zarządzania ryzykiem przy ograniczonych zasobach finansowych oraz oceny efektywności projektowanych i zaimplementowanych metod zarządzania ryzykiem i minimalizacji ryzyka zaprezentowano w pracy: R. Mechlera (2005). W związku ze stosowaniem CBA w analizie decyzyjnej towarzyszącymi jej często metodami są: efektywność kosztowa i analiza wielokryterialna oraz modelowanie makroekonomiczne skoncentrowane na optymalnych strategiach ubezpieczeniowych i decyzjach inwestycyjnych oraz zarządzaniu ryzykiem dla rządu i transferze ryzyka w kontekście katastrof naturalnych i decyzji budżetowych. Zagadnienia te obecne są m.in. w pracach: Croson & Richter, 1999; ECLAC, 1999, Amendola et al., 2000, Freeman, Ocena efektywności ekonomicznej wykorzystania środków ochrony przeciwpowodziowej za pomocą CBA i zarządzania ryzykiem katastrof przedstawiona została w pracach: Mechler, 2005; FLOODsite, Kategoryzacja strat powodziowych jako: bezpośrednie/pośrednie, pierwotne/wtórne oraz materialne/niematerialne występuje w pracach: Smith & Ward, 1998; Parker et al., 1987; Penning-Rowsell et al., 2003; Meyer & Messner,

20 Metody szacowania strat pozamaterialnych dyskutowane są w literaturze ekonomicznej (np. Hanley & Spash, 1993; Brent, 1996), ekonomiczne studia nad wyceną pośredniego wpływu na zdrowie (Sendi et al., 2002), skutków ekologicznych (Bateman & Willis, 2001). Jednak nie są one powszechnie wykorzystywane, co może wynikać z dominacji inżynierskiego podejścia do analizy szkód, gdzie zmniejszenie dobrobytu dla całości gospodarki może być pomijane. Również powszechne jest przekonanie, że niematerialne skutki są niewielkie w porównaniu do bezpośrednich szkód, jednak nie zostało to udowodnione. Badaniami percepcji ryzyka powodzi zajmowali się Kates, 1962; Slovic, 2000; Viscusi, 1998; Tunstall & Tapsell, Do najbardziej rozpowszechnionych technik pośredniej wyceny ekonomicznej zaliczamy m.in. metodę cen hedonicznych oraz wycenę warunkową (Bateman & Willis, 2001). Istnieje szeroki zasób metod taksonomicznych, które umożliwiają porównania między obiektami z uwagi na charakterystyczne cechy. Metody te kształtowane przez wiele lat (m.in. Czekanowski, 1913; Perkal, 1953; Hellwig, 1968; Grabiński et al, 1989), znajdują zastosowanie w wielu dziedzinach jak: badania przestrzenne (Steczkowski & Zeliaś, 1997), periodyzacja zjawisk dynamicznych (Grabiński, 1975) czy modelowanie zjawisk społeczno-gospodarczych (Zeliaś, 2000b; Nowak E., 1990), a także ubezpieczeniach (Ronka-Chmielowiec, 2004). Przeprowadzona w pracy, w celu wskazania użytkowników i grup wpływu, analiza instytucjonalna i jej metody np. metoda kuli śnieżnej (Frank & Snijders, 1994) znajduje szerokie zastosowanie przy identyfikacji instytucji zainteresowanych rozwiązaniem problemu badawczego w analizie decyzyjnej oraz w praktyce, w procesie wspomagania decyzji. 1.3 Rodzaje zagrożenia powodziowego i ich skutki Przyczyny występowania katastrof powodzi przypisywane są w głównej mierze ogólnym trendom związanym ze zmianami klimatycznymi przejawiającymi się coraz częściej występowaniem suchego lata i wilgotnej zimy oraz zwiększeniem ilości małych katastrof. Według klimatologów (IPCC, 1991) spodziewany jest w przeciągu 100 lat wzrost temperatury o 1,4 do 5,8 C, co prawdopodobnie spowoduje podniesienie poziomu mórz o 9-88 cm, a w konsekwencji utrudni odpływ wód lądowych. Prognozowane są również zmiany w procesach i strukturze parowania, pogłębienie się polaryzacji w obszarach wilgotnych, jak i suchych. W celu skutecznej ochrony przed występującym zjawiskiem powodzi należy poznać jego istotę, przebieg, natężenie, przyczyny oraz skutki. W tabeli 1 dokonano klasyfikacji typów powodzi rzecznych obserwowanych w strefie umiarkowanej wraz ich 20